مطالعات فهم حدیث
سال:1402 | دوره:10 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

یکی از حوزه هایی که جداسازی سخن معصوم از غیر معصوم در آن صورت نگرفته، بحث امثال است. در این مقاله سعی شده است با آوردن دو نمونه از روایت های مشتمل بر امثال مانند «الشَّحِیحُ أَعْذَرُ مِنَ‏ الظَّالِمِ‏» و «السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیرِهِ» ضرورت چنین تفکیکی را ارائه نماییم. روش کار به این صورت است که اولین منبع و اولین گوینده سخن را در آثار شیعه و اهل سنت جستجو کنیم، سپس منابع دیگر و گوینده هایی که این سخن را در زمان های نزدیک به اولین منبع استفاده کرده اند، جمع آوری کنیم. در این میان تاریخ تشکیل منابع سخن و فاصله ای که میان تألیف این منابع وجود دارد، مورد توجه قرار می گیرد. سپس راویان این روایت ها را از نظر علم رجال بررسی می کنیم و تفاوت های بین متن روایت ها در منابع گوناگون را در نظر می گیریم. در میان راویان در منابع مختلف و زمان های مختلف به دنبال راوی مشترکی می گردیم که این روایت ها را در آثار وارد ساخته است. در مورد روایت های مشتمل بر امثال ذکر شده، مهم ترین یافته این است که اولین گوینده این عبارات تمثیلی، معصومان (ع) نبوده، بلکه افرادی ادیب و حکیم همچون عامربن صعصعه و مَرْثَدبن سَعْد، یکی از اعضای هیئت نمایندگی عاد، اولین گوینده این امثال بوده اند و در نیمه دوم قرن 3 و نیمه قرن 2 سخن آنان انتشار یافته و وارد روایات شده اند، و این نشان دهنده تأثیرپذیری روایت ها در منابع بعدی از امثال عامیانه است.

تسبیحاتِ حضرتِ فاطمه ی زهرا (س) طبق احادیث متعدّد و صحیح، هدیه ی گران سنگ پیامبر (ص) به آن بانوی مینوی است. امّا آن دسته از روایاتی که از «چرایی این اهداء» و «شأن صدور» این تسبیحات ارزشمند سخن گفته اند، مشوّش و مضطرب اند. پژوهش حاضر، ضمن تأکید بر اصالت تسبیحات حضرت فاطمه (س) با هدف واکاوی روایات «شأن صدور آن» به روش تحلیلی توصیفی سامان یافته است. نتیجه این که: «ماجرای درخواست خدمتکار» مجموعه روایاتی است که به عنوان شأن صدور این تسبیحات مطرح شده و ابتدا طیالسی یکی از محدّثان اهل تسنّنِ در دهه ی نخست قرن سوّم قمری-در مسندش روایت کرده است. اَسناد این ماجرا، طبق مبانی رجالی شیعه، جملگی نامعتبرند؛ چراکه اکثر افراد سلسله ی اسناد آن، از شخصیّت های مجهول و مهمل و یا افرادی هستند که به دروغ پردازی و دشمنی با اهل بیت عصمت و طهارت (ع) شهرت دارند. از سوی دیگر، این ماجرا، به لحاظ متنی بسیار پرتشویش بوده و مصداق حدیث مضطرب است. علّت رویکرد پررنگ مصادر عامّه به این ماجرا، استناد به آن در جهت موجّه ساختن بازداشت حقوق مالی اهل بیت (ع) توسّط خلفای اوّل و دوّم است. چنان که حتّی برخی متکلّمان عامّه مانند ابن حجر عسقلانی، نووی و. . . خدمتکارانی را که به حضرت فاطمه داده نشد «اسیر جنگی» معرّفی می کنند تا بازداشت «سهم خمس اهل بیت» توسّط خلفای مذکور را پیروی از سنّت پیامبر(ص) جلوه دهند.

مسئله اقتدای حضرت عیسی (ع) به حضرت مهدی (ع) از جایگاه ویژه ای در میان احادیث اسلامی برخوردار است. پژوهش حاضر می کوشد با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی تاریخ انگاره ای به بررسی این مسئله پرداخته و آن را با توجه به گفتمان های حدیثی و رویکردهای مختلف محدثان شیعه بازخوانی کند و در عین حال به بررسی سندی آن نیز اهتمام ورزد. نتایج نشان می دهد این گزاره در دوره های مختلف و نزد دانشیان حدیثی شیعه به یک صورت نقل نشده و دست کم، چهار دوره گفتمانی را پشت سر نهاده است: ابتدا در کتاب منسوب به سلیم در ضمن گفت وگوی راهبی مسیحی با امام علی (ع) و همچنین گفتمانِ تفسیری-روایی کتب منسوب به علی بن ابراهیم قمی و فرات کوفی مطرح می شود؛ سپس نزد عالمانی چون شیخ کلینی و شیخ طوسی جایگاه نه چندان پررنگ آن مشاهده می شود؛ با نقل گسترده آن توسط شیخ صدوق، دوره طلایی خود را طی می کند و تثبیت می شود؛ در دوره بعدی هم نزد محدثان متأخر، جنبه کارکردگرایانه آن و حضور آن در پیوند بیش از پیش با برخی مباحث اعتقادی غلبه می کند. هرچند این گزاره از نظر اصول حاکم بر علم رجال و درایه در میان روایات شیعه به اصطلاح صحیح السند نیست، اما کثرت نقل آن به طرق مختلف در میان فریقین، ارزش آن را نشان می دهد.

نخستین شیوه ای که مورخان اسلامی تحت تأثیر محدثان، در نقل و نگارش تاریخ به کار برده اند، تاریخ نقلی است که مورخ همانند راوی به نقل صرف حدیث بسنده و در صورت نقد، تنها به بررسی وثاقت راوی اکتفا می کند. مورخ در آغاز، شایستگی راویان احادیث را به شیوه علم رجال و فنّ جرح و تعدیل احراز کرده و به دلیل شباهت اسلوب نقد و بررسی تاریخ به حدیث، شناخت کافی به سندهای روایات، میزان وثاقت و عدم وثاقت، راوی جرح و تعدیل و محتوای حدیث داشته است. با این روش با سلسله سندهای اخبار تاریخی به یاری علم رجال و جرح و تعدیل شتافته و تصویر واضحی از پیدایش تاریخ از درون حدیث نشان می دهد. محدثان اسلامی و نیز مورخان غربی مانند شاخت، ینبل و موتسکی که در نقد احادیث پیشینه داشته اند، در تحقیقات خود از روش تحلیل تاریخی متون و سنجش آن ها ازطریق نمونه های مستقل و بیرونی استمداد جسته اند. براین اساس، بررسی فضای تاریخی راویانی که درباره آن ها جرح و تعدیل وجود دارد، هدف اصلی این پژوهش است و باتوجه به ضرورت رفع تعارض به شیوه (تحلیل سند – متن) با تمرکز بر بخش تعارض آرای رجالی به اعتبارسنجی این اقوال پرداخته و اندکی از تاریخِ پیرامونی این تعارضات را تحلیل و بررسی می کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای سازمان یافته و با پیاده سازی روش تحلیل اسناد - متن در علم رجال شیعه، راویانی چون هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمن که در توثیق و تضعیف آن ها تعارض وجود دارد، به عنوان متن مشترک، شناخته شده و با بهره گیری از سلسله سندهای رجال کشی و ترسیم زنجیره ای راویان توثیق و تضعیف کننده، می توان پیشینه این تعارضات را تاریخ گذاری و اعتبارسنجی نمود. درنتیجه، با ترسیم شبکه ای روایات جرح هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمن به حلقه مشترک این روایات که یعقوب بن یزید و عبداللّه بن حجال است، می توان دست یافت که نقش محوری در نشر روایات جرح را داشته اند.

مهم ترین علت در تعدد نظرات در رابطه با مسئله ی جمع قرآن، وجود روایات متفاوت و متناقض در این خصوص است. از این رو، این پژوهش با پرداختن به روایت «مقتل أهل الیمامه»، مشهورترین نقل مرتبط با موضوع جمع قرآن در زمان ابوبکر را از طریق یافتن روایت در کهن ترین منابع روایی و بررسی طرق مذکور در منابع، یافتن حلقه ی مشترک و بررسی سیر تطور متن و اسناد روایت، با نگاهی توأمان به محتوای روایت در تمام مراحل پژوهش، تاریخ گذاری کرده و علاوه بر خاستگاه زمانی-مکانی، تفاوت محتوایی تحریرهای منسوب به هر طریق را مشخص می کند. این روایت در هفت منبع روایی پیش از صحاح سته نقل شده است و از این میان، مولفین 5 منبع روایی، اولین تحریرهای این روایت را از ابراهیم بن سعد و مکتب حدیثی بغداد نقل کرده اند. همچنین پس از رسم نمودار اسناد، در نگاه اول ابن شهاب زهری، حلقه ی مشترک اصلی این روایت به نظر می رسد، ولی پس از تأمل و بررسی بیشتر، مشخص می شود که از میان 5 طریق انشعاب یافته از ابن شهاب، تنها 2 طریق آن (یونس بن یزید و ابراهیم بن سعد) طرق منفرد نیستند. با توجه به مقایسه ی فراوانی نقل از این دو راوی و ظهور اولین تحریرها در تحلیل اسناد و اسناد-متن، نقش مؤثر ابراهیم بن سعد با انشعاب 10 طریق، در نشر این روایت با محتوای برجسته ساختن نقش عمر، ابوبکر، زیدبن ثابت و خزیمه در موضوع جمع قرآن و در بازه ی زمانی ربع دوم یا سوم قرن دوم مشخص می شود.

عنوان استثنا، در برخی دانش ها و معارف اسلامی از جمله: فقه، اصول، تفسیر و حدیث مطرح شده است. یکی از کاربست های این عنوان را می توان در دانش اعتبارسنجی احادیث شیعه دنبال کرد. در اطلاعات راه یافته به کتاب های فهرست با پدیده رایجی در حوزه حدیثی قم، با نام فرایند استثنا مواجه هستیم که معنا و مفهومی خاص از آن، متناسب با موضوع این دانش اراده شده است. به گاه بازخوانی مدخل یونس بن عبدالرحمن در فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی با عبارتی از ابن ولید که استثنای احادیث منفرد محمد بن عیسی بن عبید از یونس در خود جای داده است برخورد می کنیم که در تحلیل آن احتمالات گوناگونی وجود دارد. در نوشتار پیش رو از یک سو با رویکرد و نگرش تاریخ حدیث شیعه به سیر تطور و کنش گری دانشیان اعتبارسنجی و فقیهان نسبت به استثنای منفردات محمد بن عیسی از قرن پنجم تا دوران معاصر پرداخته شده است. از سوی دیگر، تمرکز خود را بر نقد و نپذیرفتن نگرش های گوناگون پیرامون دلیل و زیرساخت های این استثنا قرار داده است که در نوشته های پیشین به صورت یک مجموعه مشاهده نمی شود. افزون بر آن، در مقاله حاضر از طریق پدیدار کردن یک انگاره نوین، به تحلیل و بازشناسی زیرساخت استثنای منفردات محمد بن عیسی از یونس در بستر تاریخی پرداخته است.

سوء عاقبت و تبیین عوامل آن با تکیه بر آموزه های دینی و تحلیل چگونگی مرگ، یکی از موضوعات مهم درون دینی است. در آیات و روایات به عوامل متعددی که منجر به سوء عاقبت می شود، تصریح شده است. از جمله این روایات، روایاتی است که تعبیر «مُتْ یَهودیاً اَوْ نَصْرانیاً» در آن ها به کار رفته است. گستره کاربرد تعبیر مذکور، شامل برخی اصول اعتقادی و فروعات و ارتکاب برخی معاصی می باشد. مجموع این روایات نشان می دهد که عواملی همچون: انکار امام مفترض الطاعه، آزار و اذیت امیرالمومنین (ع)، ترک نماز، ترک زکات، ترک حج و قتل مؤمن، منجر به سوء عاقبت و مرگ در زمره یهودیان یا مسیحیان می گردد. نقش این عوامل در سوء عاقبت انسان یکسان نیست و هریک به گونه ای انسان را دچار سوء عاقبت و گرفتار شدن در عذاب اخروی می نمایند، به طوری که برخی منجر به خلود در عذاب می شوند و در بعضی دیگر امید نجات، هرچند بعد از تحمل آتش جهنم، متصور می باشد. لذا شناخت این عوامل از آن جهت که با سعادت انسان مرتبط اند دارای اهمیت هستند. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی در پی شناخت عوامل سوء عاقبت با توجه به روایاتی که تعبیر «مُتْ یَهودیاً اَوْ نَصْرانیاً» در آن ها آمده است می باشد.

شکر از مهمترین فضائل اخلاقی ـ دینی است تا آن جا که می توان گفت شکر نه تنها یک فضیلت اخلاقی بلکه باطن و روح آن هاست چراکه به تصریح قرآن، گزینه های پیش روی انتخاب انسان، بیرون از دوگانه ی شکر یا کفر نیست. دعای عرفه ی امام حسین (ع)، دعایی طولانی است که عمده ی مضامین آن پیرامون حمد و شکر خداوند است و از این نظر، برای تعریف و استنباط ابعاد مختلف شکر با رویکرد دینی که هدف پژوهش حاضر است، منبعی مناسب به نظر رسید. برای نیل به هدف این پژوهش روش تحلیل مضمون انتخاب گردید زیرا روشی کارآمد برای سامان دهی و غنی سازی داده های کیفیِ پراکنده است. در بررسی لغوی و اصطلاحی شکر، روشن شد که حقیقت شکر، ادای حقِّ مُنعِم به معنای «تأمین رضایت» اوست. تحلیل مضمون شکر در دعای عرفه ضمن تأیید گزاره ی فوق، از مجموع 70 مضمون پایه و 10 مضمون سازمان دهنده، سه مضمون «فراگیرِ نعمت شناسی»، «چرایی حمد و شکر» و «چگونگی حمد و شکر» را نتیجه داد. در واقع تمامی مضامین مرتبط با شکر در دعای عرفه، ذیل سه عنوان کلی فوق دسته بندی و این سه محور، به واسطه ی مضامین سازمان دهنده ی مرتبط با هریک، تبیین می شوند.

پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا در یک نگاه کلی، مسأله تصحیح نسخ خطی را بررسی می کند و سپس به بیان روش مصحّح علی اکبر غفاری (1383-1303ش) در تصحیح متون حدیثی، همراه با ذکر نمونه هایی می پردازد. آشنایی با روش تصحیح یک مصحّح، هم زمان با در نظرداشتن روش کلی تصحیح، ضمن این که دانش، مهارت، اولویت و علاقه یک مصحّح را آشکار می نماید، زمینه ساز پژوهش های دیگر، در شناسایی تفاوت ها و شباهت های روش مصحّحان است. یافته ها و نتایج تحقیق نشان می دهد، وی دیدگاه آن دسته از مصحّحان که ملاک قرار گرفتن نسخه ای در روند تصحیح را صرفا قدمت آن می دانند، نمی پذیرد. از این رو، روش خود را در تصحیح بر اساس یافتن صحیح ترین نسخه،ایه گذاری کرد و یافتن نسخه مجازها را در اولویت قرار داد. در همین راستا، درصدد یافتن نسخه های متعدد از یک متن برآمد و حتی گاهی برای یافتن أصحّ نسخ، به منابع دیگری که از صاحب نسخه برجای مانده بود، نیز مراجعه نمود. علاوه بر این، توجه و مراجعه به مصادر و منابع اصلی مانند قرآن کریم، جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، تفاسیر، شروح، دیدگاه متخصّصان در زمینه حدیث، رجال، تفسیر، فقه و سایر اهالی فن، ملاک های دیگری برای یافتن أصح نسخ در نزد غفاری بود. لازم به ذکر است هرچند وی به تصحیح اجتهادی نیز پرداخت، ولی نه در متن اصلی، بلکه در پاورقی ها می توان آن ها را یافت که مهم ترین دلیلش ، رعایت مسائل اخلاقی و شرعی و نیز جلوگیری از هدررفت نسخه ها بود.

«فهم حدیث» از جایگاه والایی نزد دانشمندان شیعه برخوردار است با این وجود، فهم های اندیشمندان حدیثی شیعه در مواجهه با احادیث ازجمله احادیث اعتقادی متفاوت است. برخی از اختلاف فهم ها مربوط به مفسر حدیثی است که اختلاف در سطح درک افراد، اختلاف در گرایش ها و اختلاف در مبانی و رویکردها را می توان از این عوامل دانست. آنچه به نظر مهم می آید اختلاف در اصول و مبانی و مواجهه عالمان شیعی با متون روایی است که نقش بسزایی در تنوع فهم احادیث ایفا می کند. از میان این رویکردها، گفتمان نص گرایی و عقل گرایی عالمان قرن چهارم مانند شیخ صدوق و شیخ مفید در مواجهه با روایات اعتقادی است. بدیهی است نوع نگاه صاحبان این دو رویکرد، نتایج متفاوتی از احادیث اعتقادی به دنبال خواهد داشت؛ چراکه نتیجه رویکرد نص گرایی، توقف در فهم متن برخی احادیث اعتقادی و نتیجه رویکرد عقل گرایی در حدیث بسط معارف اعتقادی و سنجش آن بر اساس عقل خواهد بود. نوشتار حاضر بعد از مفهوم شناسی فهم، عقل گرایی و نص گرایی با روش مطالعه توالی تاریخی و تحلیلی به بررسی تمایزات نص گرایان و عقل گرایان در شاخصه هایی مانند: انگاره و نوع نگاه آنان به پذیرش احادیث و همچنین عقل گریزی یا اجتهاد در احادیث اعتقادی که باعث فهم های گوناگون در احادیث مربوط به مسائلی چون سهوالنبی، افعال بندگان و خلقت ارواحقبل از اجسام شده است، می پردازد.

بهره گیری از احادیث در تحقیقات تربیت اسلامی، مستلزم شناسایی ظرفیت و دسته بندی گزاره های تربیتی آن هاست تا پراکندگی و گسیختگی مفاهیم دینی، انتخاب و سازماندهی سلیقه ای آن و قرار گرفتن مفاهیم در جایگاه نامناسب را کاهش دهد. لذا باید از ورای پیچیدگی دلالی و سبک های بیانی متنوع، به یافته های مطمئنی از آموزه های تربیت اسلامی دست یافت تا ظرفیت مفهومی احادیث در عرصه های گوناگون ناظر به تربیت، اعم از: استنباط و فتوا، نظام سازی، علم دینی، مدیریت و برنامه ریزی، قانون گذاری، آسیب شناسی، اقدامات رسانه ای، تبلیغی، ترویجی و هنری، روندهای اصلاحی، روشن و قابل استفاده گردد. تحقیق حاضر با درک اهمیت این مسئله، تلاش دارد با روش توصیف و تحلیل الگوی مفهومی و بافت دلالی گزاره های تربیتی در حجم نمونه قابل توجهی از احادیث، گونه های آن ها را شناسایی و بر اساس ساختار مفهومی، آن ها را دسته بندی کند. این تحقیق نشان داد گزاره های تربیتی احادیث، در دسته های کلانِ: القایی، تعمیق، گرایشی، سلبی، بینشی، ساختاری، ایجابی، شناخت ابزاری، تفصیلی و زمینه ای جای می گیرد و هر کدام از این دسته ها به زیرمجموعه های جزئی تری قابل تقسیم است.

محدثان و راویان شیعی سده های نخست هجری با انتقال احادیث ائمه (ع) به نسل های بعد در رشد علمی و فرهنگی شیعیان نقش درخور توجهی داشته اند. از این رو شناخت آنان به ما یاری می رسانند تا ریشه های تکوین علوم و معارف شیعی را بهتر بشناسیم. بی تردید علی بن مهزیار از اصحاب ائمه متأخر (ع) در این پویایی و رشد سهم به سزایی داشته است. پژوهش حاضر قصد دارد تا با استفاده از رویکرد تاریخی و بر اساس روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که علی بن مهزیار در رشد علمی و فرهنگی شیعیان چه نقشی داشته است. نتایج این واکاوی نشان می دهد که علم، وثاقت و منزلت ابن مهزیار نزد ائمه (ع)، سبب بر جای ماندن بیش از 700 روایت وی در متون معتبر شیعی شده است. با استخراج این روایات روشن شد که علی بن مهزیار در تبیین فقه و مسائل فقهی جامعه آن روز با گزارش 482 روایت فقهی نقش برجسته ای داشته است. وی همچنین با مبارزه با فرقه های انحرافی و تبیین کلامی امامت کوشید تا سدی استوار در برابر فرقه های انحرافی زمانه ی خود ایجاد کند و عقاید درست شیعی را ترویج دهد؛ و نیز ابن مهزیار به منظور التیام آلام اهل تشیع در ترویج ادعیه شیعی کوشیده است. از سوی دیگر، تعامل این عالم شیعی با سایر حوزه های حدیثی و تربیت شاگردان سبب نشر احادیث ائمه (ع) در جهان اسلام گردید.