مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی
سال:1400 | دوره:25 | شماره:87 |تعداد مقالات:15

روشنفکری دینی امام در کسوت آموزه های وصیت نامه با نقد بنیادین سیاستهای پهلوی، اسلام ستیزی غرب و شرق را به مبارزه طلبیده بود. بن مایۀ مذهبی وصیت نامه، برگرفته از سنّتهای اسلامی ای بود که قرنها مانند یک عرف اجتماعی در میان ایرانیان وجود داشت. هدف: هدف از نگارش این مقاله، بازخوانی اندیشه های مبارزاتی امام(ره) با شالوده های غربی و شرقی رژیم پهلوی از رهگذر وصیت نامۀ ایشان بود. روش: برای گردآوری اطلاعات از شیوۀ کتابخانه ای استفاده شد. از این رو، روش هرمنوتیک قصدگرای اسکینر، با تحلیل متن وصیت نامه توانست به بازخوانی از سنّتها و کشف نیت مؤ لف بپردازد. یافته ها: روش قصدگرای اسکینر با تشریح رابطۀ بین نظر و عمل سیاسی امام، ضمن فهم نیت متن وصیت نامه به عنوان ایدئولوژی ایشان، به همترازی آن با متن و غبارروبی از ایدئولوژی رقیب پرداخت. نتیجه گیری: مبتنی بر روش اسکینر، وصیت نامۀ امام به عنوان ایدئولوژی برتر، سهم خود را در کنش و واکنش فکری، عملی و مبارزاتی عصر خویش و پس از آن ایفا کرده بود. از این رو با خوانش متن، هم امکان پی بردن به نیت امام به عنوان مؤ لف متن فراهم می شد و هم بر روشنفکری ایشان نظری افکنده می شد. 

هدف: درس اندیشۀ اسلامی دو یکی از درسهایی است که از طرف گروه معارف اسلامی برای دانشجویان کارشناسی ارائه می شود. هدف از انجام این پژوهش، بررسی نیاز آموزشی دانشجویان دانشگاه اصفهان در درس اندیشۀ اسلامی دو بود. روش: پژوهش به روش کمّی و به صورت پیمایشی با استفاده از ابزار پرسشنامه در بین 376 نفر از دانشجویان دانشگاه اصفهان انجام شده است. برای اطمینان از پایایی ابزار پژوهش، از ضریب همبستگی آلفای کرونباخ استفاده شده است. ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه(شامل 29 گویه) 93/0 بود. یافته ها: یافته های پژوهش نشان داد که دانشجویان در درس اندیشۀ اسلامی دو در موضوعات مهدویت، دوران ظهور و اعجاز قرآن، احساس نیاز بیشتری دارند. اولویتهای دختران و پسران و اولویت دانشجویان دانشکده های مختلف در سرفصلهای این درس متفاوت است. بین برخی از موضوعات با جنسیت و دانشکدۀ محل تحصیل دانشجویان رابطۀ معنادار وجود دارد. نتیجه گیری: نتایج نشان داد که به منظور جذابیت و اثربخشی درس اندیشۀ اسلامی دو، در تدوین طرح درس و تهیه محتوای آموزشی توجه به جنسیت و دانشکدۀ دانشجویان ضروری است. پیشنهادهایی کاربردی نیز ارائه شده است.

هدف: هدف این مقاله شناسایی قابلیتهای مورد نیاز دانشگاهها برای کمک به تحقق اهداف گام دوم انقلاب بود. روش: در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شد؛ زیرا داده های کیفی تصویری طبیعی تر و واقع گرایانه تر نسبت به داده های کمّی و عددی ترسیم می کنند. در این پژوهش، 29 نفر از متخصصان به عنوان مصاحبه شونده انتخاب شدند. فرایند نمونه گیری تا اشباع نظری داده ها ادامه یافت. ابزار پژوهش، مصاحبۀ نیم ساختاریافته بود. برای اطمینان از اعتبار داده ها، از روشهای مختلفی مانند بررسی مستمر داده ها، تحلیل همزمان با گردآوری داده ها، بازخورد به مصاحبه شوندگان، تخصیص زمان لازم و بازنگری ناظری استفاده شد. یافته ها: قابلیتهای مورد نیاز دانشگاهها برای کمک به تحقق اهداف گام دوم انقلاب عبارتند از: تجلی بخش فرهنگ اسلامی، دانش بنیان و یادگیرنده، ارائه دهندۀ راه حل، نوآور، نیروی انسانی توانمند شده، تعامل و شراکت سازنده، برخوردار از فنّاوری پیشرفته، پیشتاز در مرزهای دانش و فنّاوری؛ تربیت دانش آموختگان با صلاحیت. نتیجه گیری: دانشگاهها برای کمک به تحقق اهداف گام دوم انقلاب، باید خود را به این قابلیتها مجهز کنند.

هدف: هدف اصلی این نوشتار، بررسی ازخودبیگانگی فطری در انسان شناسی فلسفی یاسپرس از منظر علامه طباطبایی بود. یاسپرس از روش پدیدارشناسانه به جای تحلیل فلسفی بهره برد و با ذاتی انسان قرار دادن آزادی مطلق، اولیات ذاتی و فطرت الهی را مورد تردید قرار داد و آن را ناقض وجودِ اگزیستانسی بشر معرفی کرد؛ در حالی که علامه به روش تحلیلی اولیات فطری، اصل علیت را اساس خودآگاهی و راه عبور ازخودبیگانگی دانسته، آزادی را ابزاری برای اهداف فطری معرفی کرد. اگر علامه ازخودبیگانگی فطری را غفلت و نسیان اولیات فطری دانسته، یاسپرس با مبانی «فلسفۀ وجود» خود، التزام به قیود پیشینی، مانند فطریات را ازخودبیگانگی دانسته است.یافته ها و  نتیجه گیری: پژوهش حاضر با ارزیابی مبانی معرفتی دو اندیشمند، ذاتی بودن فطریات را ثابت کرده و بی توجهی به آگاهی های فطری را عامل ازخودبیگانگی دانست.

هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسی مدرّج بودن ادراک از منظر صدرالمتألهین و استنتاج مدلولهای تربیتی آن بوده است. روش: در بخش اول پژوهش که به توصیف و تبیین بحث مدرّج بودن ادراک در حکمت متعالیه از حیث وجودشناختی آن و تدوین نظام مند گزاره های مبنایی ذیل آن اختصاص دارد، از روش توصیفِ تحلیلی استفاده شد. در بخش دوم پژوهش که هدف، استنباط مدلولهای تربیتی از گزاره های مبنایی مذکور بود، روش قیاس عملی به کار گرفته شد. یافته ها: در بخش اول، 12 گزارۀ مبنایی از مباحث صدرالمتألهین در بحث مدرّج بودن ادراک، استخراج شده است. پس از آن، مدلولهای تربیتیِ گزاره های مبنایی با رعایت ملاحظات روش شناختی، استنتاج شده و 18 اصل، دو هدف و دو روش تربیتی ارائه شده است. نتیجه گیری: بر اساس سیر و صیرورتی که در بطن مباحث هستی شناسی معرفت صدرا وجود دارد، نسبت و روابط منطقی مدلولهای استنباط شده، تبیین و این مدلولها در قالب الگویی مفهومی سامان داده شده است.

یکی از مهم ترین اهداف انقلاب اسلامی، اسلامی سازی همۀ بخشهای نظام و تحقق اسلامیت در همۀ زمینه های اجتماعی است. در این راستا، اسلامی سازی علوم انسانیِ مبتنی بر ماتریالیست، همواره مورد تأکید رهبر معظم انقلاب بوده است. هدف: هدف از انجام این پژوهش، جایگزینی مبانی اسلامی به جای مبانی سکولار در نظریۀ اصل آزادی قراردادی و معرفی یک نظریۀ اسلامی معادل با آن بود. روش: این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و انتقادی و با رویکرد مبنامحور انجام شده است. یافته ها: با جایگزینی مبانی اسلامی به جای مبانی غربی در نظریۀ اصل آزادی قراردادی، این نظریه به یک نظریۀ اسلامی تبدیل شد که با نمونۀ غربی آن تفاوتهایی دارد. نتیجه گیری: نظریۀ «آزادی قراردادی» با مبانی اسلامی، آزادی را تا جایی جایز می داند که مخالف وحی و شرع مقدس نباشد. بنابر این، حدود آزادی انسان در ایجاد تعهد و قراردادها، توسط وحی و شرع مشخص می شود.

هدف: نوشتار حاضر با هدف پاسخ به این پرسش که آیا در فرایند تولید علوم انسانی اسلامی، شاهد تغییر ماهیت و بنیادهای این علوم خواهیم بود، یا صرفاً با حفظ ماهیت، تغییراتی در هویت آنها پدید می آید؟ و در نهایت، ترجیح دیدگاه تأسیس بر دیدگاه تهذیب، انجام شد. روش: در گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانه ای و در استنتاج دیدگاه، از روش توصیفی تحلیلی و در کارکردها و برایندها، از روش اجتهادی بهره برده است. یافته ها: ضمن نقد دیدگاه یگانه انگار، دیدگاه دوگانه انگار بر اساس دلایلی مورد پذیرش قرار گرفت. نتیجه گیری: اولاً: عناصر ماهیت ساز این علوم از عواملی مانند گزاره های کلامی اثر می پذیرند و برایند آن، اسلامیت این علوم است؛ لذا اسلامیت به ماهیت علوم انسانی مرتبط است. ثانیاً: پذیرش نظریۀ تناسق در ملاک تمایز علوم و اقتضائات ارتباط سه سطحی مؤلفه های علم، می تواند توجیه مناسبی را برای پذیرش این مدعا ارائه کند. از سویی در بحث علم دینی، معنای دیسیپلین علم، محوریت دارد و از سویی دیگر، تأثیر گزاره های کلام شیعی بر مؤلفه های علوم انسانی از حیث قلمرو، حداکثری و از حیث میزان، بنیادین است؛ به گونه ای که چاره ای جز پیشنهاد عناصر ماهیت ساز جدید در علوم انسانی اسلامی وجود ندارد.

ایمان از مقولۀ معرفت است و می توان آن را اوج تجربۀ مؤمنانه محسوب کرد. از سویی، تجربۀ زیباشناختی، نیرومندترین تجربۀ زیستی است که زندگی آدمی را معنادار و پویا می سازد. یکی از سؤالات مطرح در این باب، این است که تجربیات زیبایی شناختی چه رابطه ای با تجربیات مؤمنانه دارند. هدف: مقالۀ حاضر، به این پرسش در قلمرو عرفان علامه طباطبایی با روش نظری(توصیفی- تحلیلی) پاسخ داده است. روش: روش تحقیق در این مقاله، اسنادی و با توجه به فرضیۀ اتخاذ شده، در زمرۀ تحقیقات توصیفی(غیر آزمایشی) است. تکنیک کار به روش نظری(توصیفی-تحلیلی) و گردآوری اطلاعات به شیوۀ کتابخانه ای صورت گرفته است. یافته ها: این مقاله با واکاوی روابط سه گانۀ زیبایی، ایمان و عرفان شروع می شود و نسبت آنها را در نحوۀ تفکر و اندیشیدن انسان و وسعت دنیای او می یابد. نتیجه گیری: تجربۀ زیبایی، پرتویی از تجلی حقیقت است در ساحت خیال؛ اما امر زیبا، در افقی بالاتر از تجربۀ زیبایی، تنها با دل آگاهی یافت می شود که از مقولۀ ایمان و معرفت است. ایمان در نظر علامه، برآمده از محبت به خداست و تجربه های زیباشناختی هم با جذبه ای هم سنخ با محبت همراه اند. پس برای رابطۀ ایمان و امر زیبا، باید به واکاوی معنای محبت پرداخت. اما امر زیبا محدود به محسوسات نیست، بلکه حقیقت زیبایی امری معقول است؛ وانگهی، همان زیبایی محسوس هم از باطنی برخورداراست که باید آن را کشف کرد.

هدف: هدف از انجام نوشتار پیش رو، ارزیابی عوامل تأثیرگذار ماهیت وحی و قلمرو آن، اخلاق و معنویت، تعامل و گفتگو، ساختار، رسانه و خدمات اجتماعی در حوزۀ تبلیغ اسلام و مسیحیت بود. روش: مقالۀ حاضر با روش توصیفی- تحلیلی انجام شد. یافته ها: مسیحیت با وجود ضعف در حوزۀ وحی و قلمرو آن و همچنین ضعف در پیشینۀ تعامل و گفتگو با سایر ادیان، در حوزۀ تبشیری و تنصیری خویش موفق بوده است. نتیجه گیری: تأثیر یافتۀ پژوهش را می توان در حوزۀ ساختاری، روشی و خدمات حرفه ای تبلیغ مشاهده کرد. در مقابل، اسلام با وجود دارا بودن پشتوانۀ الهی در حوزۀ وحی و قلمرو آن و همچنین پیشینۀ ریشه دارِ تعامل و گفتگو با سایر ادیان، در حوزۀ تبلیغ با آسیبهایی مواجه است که در بیشتر موارد به حوزۀ ساختار، رسانه و خدمات حرفه ای تبلیغ بازمی گردد.

یکی از مهم ترین مباحث در نظامهای اقتصادی، نحوۀ توزیع ثروت در میان افراد جامعه است. نظامهای اقتصادی متناسب با مبانی خود، اغلب سعی کرده اند سازوکارهایی را برای توزیع ثروت معرفی کنند. نظام اقتصادی اسلام(که نظامی عدالت محور است) بر مبنای بندگی الهی به ارائۀ سازوکار و راهکارهایی برای توزیع ثروت میان افراد جامعه پرداخته است. هدف: بر این اساس، پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش بود که بندگی الهی چه نقش و تأثیری در توزیع عادلانۀ ثروت از دیدگاه قرآن پیشنهاد می دهد؟ روش: این پژوهش با روش تحلیلی- تفسیری انجام شد. یافته ها: نظام اقتصادی اسلام با توجه به بندگی الهی به ارائۀ سازوکار توزیع عادلانه مبتنی بر سه اصل(کار و تلاش، مالکیت، حد کفایت و نیاز) . همچنین راهکارهایی از دیدگاه قرآن می پردازد تا انسان به اهداف الهی خود در بعد مادی و معنوی نایل شود. نتیجه گیری: توزیع ثروت در نظام اقتصادی اسلام در قبل و بعد از تولید، بر اساس معیار کار و مالکیت از یک سو و حد کفایت و نیاز از سوی دیگر، تأمین کنندۀ عدالت است. 

هدف: هدف از نگارش این مقاله، تلاش برای شناخت قرآنی- روایی اهداف، ابعاد و روشهای یکی از مهم ترین و پیچیده ترین تهدیدهای وجودی- ماهیتی علیه نظام و حاکمیت دینی؛ یعنی «نفوذ راهبردی» بود. روش: پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی است که به روش کتابخانه ای و مبتنی بر روش تفسیر اجتهادی با گرایش تفسیر موضوعی تدوین شده است. آیات قرآن و روایات بر پایۀ مؤلفه های مرتبط و اثرگذار در «نفوذ راهبردی» معادل یابی تطبیقی، تحلیل محتوا، مفهوم سازی و مقوله بندی شده اند. یافته ها: «نفوذ راهبردی» که با محوریت جنگِ شناختی- ادراکی صورت می پذیرد، همۀ ابعاد بینشی- معرفتی، نگرشی- انگیزشی و کنشی- منشی نظام دینی را در سطوح ساختاری، نهاد رهبری، حاکمان، نخبگان و تودۀ مردم هدف قرار می دهد. این نوشتار به نفوذ راهبردی در حوزۀ «نگرشی- انگیزشی» پرداخته است. نتیجه گیری: معتبرسازی اصل و رأی نظام سلطه در قالب تغییر زاویۀ دید نسبت به نظام باطل، پذیرش مرجعیت حاکم به طاغوت و عبور از جهاد کبیر، نخستین گام آن است. ناپپدانمایی دشمنیِ دشمن از طریق بازتعریف معیارهای دشمن شناسی، به هم ریختن مرزبندی ها با دشمنان، امتزاج حق و باطل، تزیین دشمن و تبدیل تبرّی از دشمن به تولّی و موالات، خودی پنداری دشمن، مرجعیت سازی و اعتباریابی مُحَرَّف و تغییر مرجعیت فکری- رفتاری، تغییر گروه مرجع تودۀ مردم و تلاش برای تغییر مرجعیت فرهنگی، ابعاد دیگر چنین نفوذی است. در حوزۀ حکمرانی نیز تغییر معیارها و سنجه ها با تبدیل معیارگرایی به شخصیت گرایی، تغییر تلقی از حکمرانی در مسئولان، تغییر ترجیحات و شکل دهی خط تردید، گامهای پسین آن را تشکیل داده است. 

هدف: پژوهش حاضر با هدف آشکارسازی جایگاه و نقش تفکر انتقادی در شکوفایی خودآگاهی فطری انجام شد. روش: با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ابتدا تعریف و مفهومی مشترک، برگرفته از دیدگاههای گوناگون فلسفی، تربیتی و روان شناسی استخراج شد. یافته ها: در راستای آشکارسازی جایگاه این معنای مشترک در کلام امام علی(ع)، مصادیقی چون خودانتقادی، نداشتن پیش داوری ذهنی، دوراندیشی و تجربه اندوزی، به عنوان مهم ترین اوصاف برای تفکر انتقادی شناسایی شدند که نیازمند مهارتهایی چون: حقیقت یابی، راه حل یابی و توانایی هجرت از گذشته بود. نتیجه گیری: در نتایج پژوهش آشکار شد که مهارتهای سه گانه در تفکر انتقادی، نقش بسزایی در خودآگاهی فطری دارند و جزء جدایی ماپذیر آن محسوب می شوند؛ چراکه مفهوم خودآگاهی فطری، از مفهوم توانایی درک مطابق با واقع که در تفکر انتقادی مطرح شد، جدا نبود؛ بلکه اعم ازآن بود؛ به دلیل اینکه مبنا قرار گرفتن آگاهی های باطنی در تفکر انتقادی به شیوۀ امام علی(ع) عاملی اساسی برای شکوفایی خودآگاهی فطری محسوب می شود و در نهایت، دسترسی انسان را به حقیقت محض در توجه به ماورای واقعیات ممکن ساخته است.

هدف: این مقاله در صدد بود تا تأثیر روش نیازمحور بر تربیت اخلاق دانش اندوزی دانشجومعلمان دختر پردیس بنت‏الهدی صدر دانشگاه فرهنگیان استان گیلان را در نیمسال دوم تحصیلی 98-1397 بررسی کند. روش: این پژوهش بر اساس شیوۀ شبه‏آزمایشی با طرح پیش‏آزمون- پس‏آزمون با گروه گواه اجرا شد. یافته‏ها: بیشتر توانمندی‏های انسان به دانایی برمی‏گردد و دانایی جز با دانش اندوزی به دست نمی‏آید. شخصیت آدمی در پرتو کسب دانش و معرفت، در تمامی ساحتهای وجودی، به رشد و تکامل می‏رسد. به همین دلیل، جامعه‏هایی که علوم و معارفشان در رشته‏ها و زمینه‏های مورد نیاز رشد نکرده باشد، نمی‏توانند به شکوفایی برسند. در زمان حاضر اخلاق به عنوان یکی از ضروریات جامعۀ دانشگاهی کشور محسوب می‏شود و تقویت و رشد اخلاق دانش اندوزی با توجه به تأثیر آن بر رفتار علمی ما در مراحل تحصیل، تدریس، تحقیق و خدمات علمی، از الزامات کشور به شمار می‏رود. نتیجه‏گیری: روش تدریس نیازمحور بر تقویت و پیشرفت اخلاق دانش اندوزی دانشجومعلمان مؤثر بود.

هدف: هدف از انجام این پژوهش، بررسی تأثیر هوش معنوی در منایع دینی، به عنوان یکی از توانمندی های اساسی انسان بر شادکامی بود تا نظامهای تربیتی با پرورش آن بتوانند انسان شادکام تربیت کنند. روش: در این پژوهش از روش تحلیل اسنادی محتوای متون دینی از جمله قرآن کریم و روایات معصومین(ع) بهره گرفته شد. یافته ها: نتایج تحلیل اسنادی پژوهش، بیانگر تأثیر توانمندی های مختلف معنوی بر شادکامی بود که از جملۀ این توانمندی ها، درک معنای حقیت هستی، ایمان، اعتماد، امید به فضل، توکل و رضایت به خداوند متعال، درک قضا و قدر الهی و خرسندن بودن به آن، درک حقیقت وجود معصومین(ع) و توسل و پیروی از آنان، درک حقیقت دنیا و آخرت و پدیدۀ مرگ، درک معنای خود و دریافت معنای بلا و ... حائز اهمیت بود. هر چه معناهای جهان حقیقی بهتر درک شود، شادکامی انسان نیز بیشتر خواهد شد. نتیجه گیری: تربیت هوش معنوی انسان می تواند در تربیت انسان شادکام مؤثر واقع شود. لذا نظامهای تربیتی، از جمله: خانواده، مدارس و دانشگاهها برای تربیت انسان شادکام باید توانمندی و هوش معنوی را در متربیان خود پرورش دهند تا انسان شادکام برای زندگی در دنیا و آخرت تربیت کنند. 

هدف: هدف از انجام این پژوهش، نقد مبانی نظری «نظریۀ جامعۀ باز» یا همان «لیبرال دموکراسی منفی» کارل پوپر بود. روش: پژوهش حاضر به روش نقد معرفت شناختی و ابطال روش ابطال گرایی در فلسفۀ علم پوپر صورت گرفت. یافته ها: هرچند پوپر در نظریه اش خواهان تحقق جامعه ای مبتنی بر قبول اصالت فرد، محوریت قانون و تساوی در برابر آن، دموکراسی و آزادی بود، اما شرط تحقق همۀ این اصول را صرفاً بروز و نمود حذفی اراده های انسانی می دانست. نظریۀ وی بر فرض «جهانهای سه گانه» در هستی شناسی، «ابطال گرایی» در فلسفۀ علم و «استحالۀ کسب یقین» در معرفت شناسی استوار شده و در مقابل این نظریه، نظریۀ مردم سالاری دینی قرار دارد که در قرائت اسلام ناب بر پایۀ قبول مبدء و معاد و منزلتِ خلیفه اللهی انسان، مبتنی بر «رئالیسمِ» هستی شناختی، «اثبات گراییِ تجربی و عقلانی و وحیانی» در فلسفۀ علم و «امکان و بلکه ضرورت کسب یقین» در معرفت شناسی استوار شده است. نتیجه گیری: نتایج حاصل از مقالۀ حاضر می تواند تناقض موجود در ادعای «اصلاحات گام به گام منفی»، طرح شده از سوی اصلاح طلبان پوپری در دنیای اسلام و ایران اسلامی را عیان سازد و رهیافتی به یکی از بنیادی ترین و تاریخی ترین مسائل حوزۀ فلسفۀ سیاست؛ یعنی «مبانی مشروعیت در تحقق و بقای حکومت» باشد.