مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی
سال:1401 | دوره:26 | شماره:91 |تعداد مقالات:12

هدف: نظریات در باب پیشرفت، به ویژه در بعد معنوی، شامل اصول و مبانی ارزشی در حوزۀ مناسبات انسانی و متأثر از مبانی انسان شناختی به عنوان عامل و هدف معنویت است. بنابر این، هویت و عقلانیت تعریف شده برای انسان، بر مبانی نظریۀ پیشرفت معنویت تأثیرگذار است و هرگونه نظریه پردازی و الگوی اثباتی در این زمینه، مبتنی بر حوزه های ارتباطی انسان و همچنین شناخت نظام علّی و معلولی حاکم بر این مناسبات است. بر این اساس، هدف از انجام این پژوهش، کشف نظریۀ اسلامی پیشرفت فرهنگی در بعد معنویت بر اساس مبانی انسان شناختی علامه طباطبایی بود. روش: پژوهش حاضر با استفاده از روش حکمی- اجتهادی، به دنبال کشف نظریۀ اسلامی پیشرفت معنوی بود که همان تبیین علّی روابط میان مبانی انسان شناختی و اصول بایسته نظام معنوی است و مبتنی بر داده های کتابخانه‏ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شد. یافته ها: مبانی انسان شناختی اسلامی با بیان نظریۀ فطرت و عقلانیت اسلامی و نگاه تشکیکی به مراتب وجودی انسان و اصل ذوابعاد بودن و اثبات حرکت جوهری و نیز اصل اجتماعی بودن انسان، ضرورت وجود معنویت در زندگی فردی و اجتماعی و ابتنای آن بر فطرت و لزوم تحقق عقلانی و وحیانی معنویت و در نهایت، ضرورت ایجاد جامعۀ معنوی را اثبات می کند. نتیجه گیری: ابتنای نظریۀ پیشرفت معنویت بر مبانی انسان شناختی علامه، این نظریه را به صورت همه جانبه و در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان تدوین می کند و با ایجاد زمینه برای حیات طیبه و گوارای انسانی، موجبات تعالی و تقرّب الهی و سعادت دنیوی و اخروی او را فراهم می کند.

هدف: بازنمود ظرفیت هویت بخش آموزۀ قرآنی امت، مهم ترین هدف این پژوهش بود. روش: این تحقیق بر اساس روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته و بر حسب دستاورد یا نتیجۀ تحقیق، از نوع توسعه ای- کاربردی؛ از لحاظ هدف، از نوع اکتشافی و به لحاظ نوع داده های مورد استفاده، تحقیق کیفی است. یافته ها: یکی از مهم ترین یافته های این پژوهش، اثبات توانایی های «استخراجی» آموزۀ امت است؛ به این معنا که این آموزه، توانایی خلق ایدئولوژی لازم برای بهره برداری از امکانات مادی و غیر مادی موجود در جهان اسلام را برای نیل به اهداف و آرمانهای خود- با توجه به اولویتهای مدّ نظر- دارد. نتیجه گیری: نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده های جمع آوری شده نشان داد که «تزریق هویت جمعی»، «تبدیل هویتهای گسیخته به پیوسته»، «تشابه سازی و تمایزبخشی توأمان»، «نمادسازی مشترک» و «تضعیف هویت جویی های افراطی»، از مهم ترین کارکردهای هویت بخش آموزۀ قرآنی امت در جهان اسلام اند.

آموزش تلفیقی به معنای ایجاد ارتباط میان محتواهای آموزشی با یکدیگر و همچنین با محیط زندگی یادگیرنده است که در مجموعه های آموزشی مدرن، نزدیک به یک قرن تجربۀ استفاده از آن وجود دارد. این مدل آموزشی بر به هم پیوسته و یکپارچه دانستن وجود آدمی مبتنی است و به همین دلیل، توانایی مغز را در یادگیری محتواهای مرتبط بیشتر می داند. مبنای فکری، تجربیات و موفقیت به دست آمده در استفاده از این مدل برنامۀ درسی، ایجاب می کند که به عنوان یکی از ضرورتهای مهم در تدوین متون درسی، مدّ نظر قرار داده شود. محتواهای آموزشی گروه معارف اسلامی در دانشگاهها از این قاعده مستثنا نیستند. از این رو، نگارنده با تألیف کتابهای اندیشۀ اسلامی 1 و اندیشۀ اسلامی 2، سعی کرده گامی چند در جهت انجام این مهم بردارد. هدف: هدف از تألیف مقالۀ حاضر، توضیح بخشی از کارهای انجام گرفته در این راستا بود. روش: انجام این پژوهش به روش کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی، تبیینی و میان رشته ای انجام شده است.

هدف این نوشتار، کشف پاسخ روان شناسی شناختی و معرفت شناسی نوصدرایی به پرسش از «اعتبار معرفت شناختی» درون نگری و علم حضوری و امکان تکیه بر این دو مفهوم در ارتباط بین اذهان بود. روش پژوهش، تطبیق و مقایسۀ دیدگاهها و راه حل ارائه شده از سوی دو دانش در دو محور یادشده، با استفاده از آرای مذکور در منابع مکتوب می باشد. یافته ها و نتیجه گیری: یافتۀ ویژه این تحقیق، توقف روان شناسی شناختی در مسئله و یاری جستن از رفتارهای انسان(امری خارج از قلمرو روان و شناختهای انسان) است؛ اما معرفت شناسی نوصدرایی، در قلمرو مباحث نفس و معرفت شناسی، اصالت و کارامدی علم حضوری و نیز راه حل مسئله در حوزۀ ارتباط بین اذهان را با استفاده از توان و امکان تبدیل معلومات حضوری به معلومات حصولی و ارائۀ راه و لوازم سنجش صدق معلومات حصولی را ارائه می کند.

این پژوهش با هدف تبیین و استخراج مبانی اخلاق از مبانی کلامی ملامهدی نراقی انجام شد. بررسی مبانی کلامی اخلاق، زمینه را برای کنکاش و تدوین مبانی مهم دیگری همچون: مبانی هستی شناسانه، معرفت شناسانه و معناشناسانۀ اخلاق فراهم می کند و در ایجاد یک نظام منسجم اخلاقی مؤثر است. روش: برای دستیابی به هدف پژوهش، با استفاده از روش کتابخانه ای، نرم افزارهای علمی و اسناد نوشتاری، به پردازش و تحلیل داده ها و گزاره ها با شیوۀ توصیفی تحلیلی پرداخته شده است. یافته ها: این پژوهش به مبانی اخلاقی مستخرج از مبانی کلامی مرحوم نراقی مانند جایگاه و اثرگذاری توحید در اخلاق نراقی، امامت و افضلیت امام، شفاعت و دیگرگروی، غایت گرا و فضیلت گرا بودن نراقی در اخلاق هنجاری، شهودگرایی او در دیدگاههای فرااخلاقی و جایگاه داشتن عقل و وحی در حکم اخلاقی دست یافت. نتیجه گیری: بر اساس مبانی کلامی مرحوم نراقی، باور به توحید در حوزه های ارزشگذاری اخلاقی، انگیزش اخلاقی، رشد اخلاقی و ساختاربندی نظام اخلاقی، مؤثر است. همچنین وی در مباحث اخلاقی به نوعی نگاه غایت گرایانه و فضیلت گرایی پرداخته و قائل به جایگاه داشتن عقل و وحی و شهود در حکم اخلاقی است.

ویژگی های جغرافیایی طور سینا ذیل مباحث تفسیر تربیتی و با روشهای به کار رفته در این رشتۀ نوپدید، به منظور تزکیه و تربیت فرد بیان شده است. هدف: هدف از انجام این تحقیق، تفسیر تربیتی آیات مربوط به طور سینا از طریق بررسی ویژگی های جغرافیایی این مکان بوده است. روش: روش این پژوهش، تلفیقی از تفسیر تربیتی به روش موضوعی و میان رشته ای بوده که مهم ترین عنصر آن، بررسی قراین محتمله و سپس کشف واقعی پیام تربیتی آیه بوده است. یافته ها: صحرای سینا شامل کوههایی بوده که مشهورترین آنها «طور سینا» نامیده شده و به همین علت، کل جزیره به این نام نسبت داده شده است. به لحاظ زمین شناسی، تغییرات شبه جزیرۀ سینا چنان تدریجی بوده که محققان قایل اند به اینکه شبه جزیرۀ سینا به نسبت زمانی که بنی اسرائیل در بیابان سرگردان بوده اند، تغییرات کمی پیدا کرده است. بررسی ها نشان داده که خاستگاه زیتون در جهان کهن، حوزۀ دریای مدیترانه بوده و اهمیت شبه جزیرۀ سینا از نظر تاریخی، به عنوان یک مسیر حمل و نقل از آسیا به آفریقا و بالعکس بوده است. نتیجه گیری: مؤلفه های چهارگانۀ تربیتی، نشان از مناسب بودن صحرای سینا برای تربیت، تقدّس و بزرگداشت حضرت موسی(ع) به عنوان مربی، رحمت و مهرورزی مربی نسبت به تربیت شونده و مجازات در مواقع لزوم بوده است.

ساختمان معرفتی نظریۀ اجتماعی- سیاسی «جامعۀ باز» کارل پوپر(1902-1994 م) به عنوان اتوپیا و الگوی جامع نظری اصلاح طلبان غربگرا، بر روش ابطال گرایی در فلسفۀ علم او بنا شده است. پژوهش حاضر در پی ابطال عقلی این روش بود. روش: این پژوهش بین رشتۀ فلسفۀ سیاسی و معرفت شناسی فلسفی و به روش کتابخانه ای و توصیفی- انتقادی انجام شد. یافته ها: روش ابطال گرایی پوپر به عنوان ملاک علمیت همۀ نظریه های تجربی و سیاسی- اجتماعی اش، ارتباط مستقیم با تمام مؤلفه های نظریۀ جامعۀ باز(= لیبرال دموکراسی منفی) دارد؛ مؤلفه هایی چون: خردورزی انتقادی، نفی مرجعیت طلبی و تمامیت خواهی و تأکید بر تساهل و مدارا و نیز پلورالیسم معرفتی و دینی؛ با ابطال منطقی این روش نظریۀ جامعۀ باز نیز مخدوش شده است. نتیجه گیری: روش اثبات گرایی عقلی و کشفی و تجربی مبتنی بر امکان و بلکه ضرورت کسب معرفت یقینی که مورد تأکید فیلسوفان سیاسی و اجتماعی مسلمان است، به ادلّۀ عقلی بر روش ابطال گرایی پوپری تفوّق دارد.

معنویتهای نوظهور در ایران معاصر با وجود تلاش پرچمداران آنها برای حفظ وجهۀ دینی خود، از جهات متعددی دینداری را مورد هجمه قرار می دهند که یکی از مهم ترین آنها، تکلیف گرایی است. ظهور وگسترش این معنویتها تقابلی آشکار با تکلیف مداری جامعۀ مسلمان ایران دارد. هدف: این پژوهش با هدف واکاوی مبانی تلکیف گریزی در معنویتهای ایران معاصر و نقد آنها، تقابل این گونه معنویتها را با اصل دینداری و تکلیف مداری نشان داد و معلوم کرد تلاش معنویت گرایان معاصر ایرانی برای مقابله با اصل تکلیف مداری، با ادعای دینداری آنان تعارض دارد. روش: در تحقیق حاضر، گردآوری مطالب به روش کتابخانه ای و پردازش اطلاعات به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد انتقادی انجام شد. یافته ها: مبانی معنویت گرایان سکولار که به ناچار موجب تکلیف گریزی می شود، در سه حوزۀ انسان شناسی، معرفت شناسی و دین شناسی، عبارتند از: اومانیسم، خودبسندگی عقل و تاریخی بودن دین. مهم ترین نقدهایی که بر مبانی پیشین وارد شده نیز عبارتند از: تنزّل وجودی انسان، نسبی شدن ارزشها، عدم تبیین دقیق معانی عقل، محدودیتهای عقل مادی و ابزاری در تعیین سعادت انسان و راه دستیابی به آن، عدم توجه به گستردگی مفهوم دین و اهداف بعثت پیامبران. نتیجه گیری: ارتقای سطح آگاهی و بینش مردم در جامعۀ دینی ایران، نسبت به حقیقت معنویتهای مدرن و فاصلۀ این معنویتها از دین مبین اسلام، مهم ترین راهکارهای مقابله با معنویت گرایان سکولار ایران معاصر است.

با توجه به نقش گروه معارف اسلامی در نهادینه سازی معنویت، این مطالعه با هدف بررسی کارکردهای گروه معارف اسلامی در آموزش سلامت معنوی انجام شد. روش: در این مطالعه از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده و از طریق مصاحبۀ نیمه ساختاریافته با شش نفر از اساتید دانشگاه علوم پزشکی جهرم از طریق نمونه گیری مبتنی بر هدف، اطلاعات پژوهش جمع آوری شده است. یافته ها: در نتیجۀ تحلیل داده های حاصل از مصاحبه ها، 96 کد، 32 مفهوم و سه مقوله استخراج شد. سه مقوله شامل نقاط ضعف گروه معارف، چالشهای آموزش معنویت و راهکارها شناسایی شدند. نتایج: در راستای تحقق معنویت در نظام سلامت باید تغییراتی در محتوای دروس معارف از لحاظ کمّی و کیفی صورت پذیرد. توجه به کوریکولوم پنهان در تدریس معنویت به دانشجویان، استفاده از اساتید دروس تخصصی الگو در زمینۀ معنویت و هم افزایی گروههای معارف اسلامی و گروههای تخصصی در دانشگاه پیشنهاد می شود.

توجه به آثار و پیامدهای مثبت یک باور و اعتقاد می تواند به عنوان محرّک انگیزشی، انسان را به کسب آن اعتقاد سوق دهد؛ به ویژه اگر آن آثار و پیامدها موجب رشد و بهره وری هر چه بیشتر و بهتر از زندگی فردی و اجتماعی انسان شود. اعتقاد به احسن بودن نظام هستی نیز مانند هر اعتقاد و باور دیگری، بازتابها و پیامدهایی دارد که توجه به آن آثار و بهره گیری درست از آن باور، زمینه ساز حل برخی از مشکلات فردی و اجتماعی است. هدف و روش: این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، آثار و پیامدهای اعتقاد به احسن بودن نظام هستی را با تأکید بر آرای علامه طباطبایی، گردآوری، تحلیل و بازخوانی کرده است. یافته ها: علامه طباطبایی نگاه برگرفته از باور به احسن بودن نظام هستی را سرچشمۀ اعتقاد به توحید، تکامل اخلاق و تغییر رفتار انسانها می داند. نتیجه: اعتقاد به احسن بودن نظام هستی در سه حوزۀ اعتقادات، اخلاق و رفتار انسان تأثیرگذار بوده و آنها را جهت دهی می کند. اصل توحید، تقوای الهی، اخلاص، تصحیح روابط اجتماعی، تربیت، محیط زیست و ... از مواردی اند که اعتقاد به احسن بودن نظام هستی در آنها تأثیر می گذارد.

روابط بین الملل تحت تأثیر پدیدۀ کرونا طی دو سال گذشته، دارای وضعیتی منحصر به فرد بود. در شرایطی که بسیاری از محققان بین المللی بر اساس شواهد موجود پیش بینی می کنند که وضعیت جهان در دورۀ پساکرونا تحت تأثیر این ویروس عالم گیر به تغییر و تحولاتی گسترده تر منتهی می شود، هدف از بررسی پیامدهای بحران کرونا در عرصه های مختلف بین المللی، اتخاذ تصمیمات مناسب در مواجهه با این پدیدۀ استثنایی و مقابله با تهدیدها و پیامدهای بین المللی آن بود. روش: این پژوهش از روش توماس اسپریگنز که غالباً در مواجهه با بحرانها و تحلیل آنها کاربرد دارد، در چهار مرحلۀ مشاهدۀ بحران، بررسی علل و ریشه های بحران، ارائۀ نظم مطلوب و پیش بینی راههای برون رفت از بحران استفاده کرد. یافته ها: پیامدهای مهمی تحت تأثیر بحران کرونا در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی جهان، مورد انتظار است که می تواند نظامهای سیاسی را با شاخصها و مؤلفه های جدیدی مواجه کند و چالشهای جدیدی را به وجود آورد. نتیجه گیری: نتایج تحقیق، ناکارامدی مدیریت موجود بین المللی را نشان داد و بر ضرورت تغییر و تحولات جدّی در نظام بین الملل تأکید کرد. در این خصوص پیشنهادهایی در راستای شکل گیری نظم نوین جهانی در دورۀ پساکرونا ارائه شد.

به نظر می رسد توحید عبادی زرتشتیان با چالشهایی روبه رو بوده و بنابر اسناد درون دینی و برون دینی، جلوه هایی از شرک عبادی مانند پرستش آتش در میان زرتشتیان بوده است. این پژوهش با هدف تبیین و رفع ابهام شرک عبادی زرتشتیان انجام شده است. روش: این مقاله با روش مقایسه ای و با تکیه بر اسناد و مدارک زرتشتی و متون دینی اسلامی به تحلیل و بررسی مسئلۀ شرک عبادی زرتشتیان پرداخته است. یافته ها و نتایج: اسناد و شواهد متعدد حکایت از این داشت که در میان زرتشتیان، پرستش اجرام آسمانی و عناصر طبیعی، به طور ویژه پرستش آتش، در برهه ای از تاریخ ثابت است و انکار شرک عبادی زرتشتیان در تمام تاریخ با قراین موجود ناسازگار است. امروزه بنابر تصریح موبدان زرتشتی، زرتشتیان تنها اهورامزدا را می پرستند و آتش و نور، قبله و جهت عبادت است. ظهور اسلام و آشنایی بزرگان زرتشتی با توحید در اسلام و عبادت و قبلۀ مسلمانان، نقش مهمی در پیرایش و زدودن مظاهر شرک عبادی زرتشتیان داشته است.