مطالعات باستان شناسی
سال:1403 | دوره:16 | شماره:1 |تعداد مقالات:13

کمیت و کیفیت پژوهش ­های باستان­ شناسی دوران اسلامی نشان می ­دهد که مطالعات هدفمند و دامنه­ دار جهت شناسایی  آثار این دوره از منظر باستان­ شناسی دارای محدودیت مشهودی است و به همین دلیل دانش ما از این دوران بیشتر محدود به اطلاعات موجود در منابع مکـتوب تاریخـی است. در همین راستا در سال 1398 شمسی، با هدف شناسایی و مطالعۀ محوطه­ های دورۀ ایلخانی در حاشیۀ رود ارس یک فصل بررسی و شناسایی با تمرکز بر منطقه درۀ شام در شهرستان جلفا در مابین دو استان آذربایجان شرقی و غربی انجام شد که در نتیجۀ آن 53 اثر و محوطۀ باستانی شناسایی و ثبت شد (افشاری، 1398). موقعیت راهبردی و ژئوپولتیکی این منطقه با حوزه­ های پیرامونی خود چون قفقاز، ترکیه و آسیای مرکزی و نیز موقعیت ژئواکونومیکی آن به عنوان کریدورهای ارتباطی سبب شده که از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره­ های متأخر فرهنگ­ های مختلفی در این محدوده شکل گیرد؛ به عبارت دیگر، عمده ­ترین عامل در روند شکل ­گیری استقرارهای این منطقه قرار­گیری آن در مسیر راه ­های تجاری، ارتباطات آسان درون منطـقه ­ای و برون منطقه­ ای به ویژه در دورۀ ایلخانان مغول است که در روند تکاملی فرهنگ­ های درۀ شام نقش بسزایی داشته است. از سوی دیگر با توجه به اهمیت مذهبی این منطقه در دورۀ ایلخانان مغول که نشانگر تساهل و تسامح مذهبی آنان بر پایۀ سیاست گذاری های خارجی آنها بود؛ اطلاعات مفیدی از ساختار اجتماعی و مذهبی منطقه در ادوار مختلف فرهنگی به ویژه دورۀ ایلخانی به دست آمد؛ به عبارت دیگر بررسی­ های میدانی و تطابق آنها با متون تاریخی روشنگر این مطلب است که در دورۀ ایلخانان مغول سیاست آزادی مذهبی و فقدان تعصب دینی مغولان که از آن  توسط عده ­ای از پژوهشگران به تسامح و تساهل مذهبی دورۀ حاکمیت ایلخانان یاد می­ شود (مورگان، 1371؛ ترکمنی آذر، 1383) منتج از یکسری علل و عوامل پیدا و ناپیدا بود که در مجموع برآیندی از سیاست ورزی و سیاسی کاری ایشان در امر دین بود. جذب زنان مسیحی در دربار (بیانی، 1391)، انتخاب مشاوران و کارگزاران مسیحی، مراوده با تجار و مبلغان و کشیشان مسیحی و اهتمام عمومی در امور عموم مسیحیان ایران عصر ایلخانی جملگی برآمده از اقتضائات و ضرورت­ هایی بود که مناسبات داخلی و خارجی روزگار ایلخانان بر آن استوار بوده است. چنانکه با تغییر این مناسبات در اواخر حاکمیت ایلخانان، رویکرد مذهبی آنها بر اساس ضروریات سیاسی تغییر کرد

شهرستان چگنی در نیمه غربی استان لرستان و حد فاصل شهرستان­ های خرم­آباد در شرق و کوهدشت در غرب قرار دارد. این شهرستان پیش از پژوهش حاضر دو فصل مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته بود. در راستای تکمیل مطالعات و بررسی ­های انجام شده در استان لرستان، در تابستان 1392 بخش شاهیوند در غرب شهرستان توسط نگارنده مورد بررسی قرار گرفت که در نتیجه آن 84 اثر فرهنگی شناسایی و معرفی گردید. بیشتر این آثار به دوره های پیش از تاریخ و تاریخی تعلق داشتند و تنها سه اثر مربوط به دوره اسلامی بودند. بر اساس نتایج این پژوهش، به احتمال شواهد آغازین از حضور انسان در بخش شاهیوند، مربوط به دوره پارینه­ سنگی قدیم است که شش محوطه استقراری از این دوره شناسایی گردید. از دوره ­های بعدی پارینه­ سنگی، شواهد اندک و پراکنده­ ای یافت شد. با این وجود، در دوره نوسنگی و هم زمان با شروع کشاورزی و گله­ داری، بخش شاهیوند مورد توجه جدی قرار می­ گیرد و مسیر کوچ دلفان به سیمره شکل می­ گیرد. پس از دورۀ نوسنگی، بخش شاهیوند تا دورۀ مس ­وسنگ میانه II در اواخر هزاره پنجم پ.م. خالی از سکونت بوده است. از این دوره تا پایان عصر مفرغ در نیمه هزاره دوم پ.م. دارای سکونت بوده است؛ اما بیشترین توجه به این منطقه بر اساس یافته­های باستان­شناسی، مربوط به دورۀ اشکانی و ساسانی است که علاوه بر شواهد استقراری، سازه ­های معماری همچون بقایای دو پل بر روی رود کشکان و احداث مسیر سنگ­چین در تنگه گاشمار در شمال، تأکیدی بر اهمیت ارتباطی بخش شاهیوند در این دوران است

صنایع سنگی غارهای هوتو، کمربند، التپه و کمیشان، فراوان ترین یافته های حاصل از کاوش در این محوطه ها از دوران میان‎سنگی و نوسنگی هستند که با عنوان «میان سنگی کاسپی» شناخته می شوند. یکی از مهم ترین ویژگی هایی که صنایع میان سنگی کاسپی را به عنوان صنعتی محلی و مستقل تعریف می نماید، استفاده از ماده خام محلی در منطقه ای است که به لحاظ زیست محیطی، منطقه ای کنار بوم محسوب می شود. غار هوتو، اولین بار در سال 1330 خورشیدی و مجدداً در سال 1400 مورد کاوش قرار گرفته است. از کاوش های جدید در غار هوتو، مجموعاً 1539 عدد دست افزار سنگی از چهار دوره «انتقالی به مس وسنگ»، «نوسنگی با سفال»، «نوسنگی بی سفال» و «میان سنگی» به دست آمده است که در مقاله حاضر ویژگی های گونه شناسانه و فناورانه آنها توصیف شده اند. اتکا کامل بر ماده خام محلی در تولید صنایع سنگی منجر به شکل گیری ویژگی هایی در این صنایع شده است که مهم ترین آنها ساختار فناوری خانگی در جوامعی است که در زمینه تأمین ماده خام کاملاً مستقل هستند و تقریباً تمام مراحل برداشت و تولید و مصرف ابزار در محوطه صورت می گرفته است. همچنین محاسبه اندیس برابری در صنایع هوتو نشانگر تنوع بالای فعالیت ها در اردوگاه های اصلی است. نکته دیگر در رابطه با ماده خام محلی این است که با توجه به ابعاد بزرگ ماده خام در دسترس، اندازه بزرگ ابزارها و فراوانی ابزارهایی که روی تراشه ها ساخته شده اند طبیعی به نظر می رسد. اکثر این ویژگی ها در صنایع سنگی غار کمیشان هم قابل ملاحظه است

شهر اردبیل به واسطه موقعیت خاص جغرافیایی و استراتژیکی، در قرون اولیه اسلامی به عنوان چهارراه ارتباطی و مهم ترین شهر بلاد آذربایجان در مبادلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در متون تاریخی و جغرافیایی یادشده است. وجود تنوع در زیست بوم منطقه و همچنین شرایط مؤلفه های فضای مکانی، تأثیری شگرف بر بقاء و توسعه شهر بر جای نهاده بود که در این مقاله به بررسی و تحلیل عواملی که این شرایط برتر را ایجاد کرده، پرداخته شده است. در این راستا؛ هدف از پژوهش حاضر، شناسایی مؤلفه های جغرافیایی مؤثر بر فرایند بقاء و توسعه شهر اردبیل در دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی بوده است؛ بنابراین پرسش اصلی این پژوهش عبارت از: چه متغیرهای جغرافیایی بر بقاء و توسعه و افول شهر در قرون اولیه اسلامی تا پایان دوران صفوی اثر گذاشته است؟ روش تحقیق توصیفی– تحلیلی است. گردآوری داده ها بر پایۀ منابع مکتوب تاریخی جغرافیایی صورت گرفته است و تحلیل و استدلال بر پایه نظریه بوم شناسی «کنت وات» صورت گرفته و نقش پنج متغیر: ماده، انرژی، تنوع، فضا و زمان در دو فاز بقاء- توسعه و رکود شهر مطالعه شده است. نتایج نشان می­ دهد که در سده­ های اولیه اسلامی شهر اردبیل به عنوان اولین و مهم­ترین شهر ایالت آذربایجان مطرح شده بود. منابع آب، انرژی و موارد انسان ساخت، شکل­ گیری آن را در قرون اولیه دوران اسلامی در پی داشت. پس از حمله گرجیان و مغولان، این شهر تا حدی رونق گذشته را از دست داد؛ اما در دوره صفویه به واسطه اهمیت مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی و همچنین رونق تجارت ابریشم، مجدداً این شهر شکوه گذشته را بازیافت که این موضوع با انباشت ثروت از طریق احیای دوباره مسیرهای ارتباطی و جمع آوری موقوفات برای مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی از نقاط مختلف در مقیاس منطقه ­ای و برون منطقه ­ای میسر گردید

محیط زندگی امروز، برآیند روابط میان مردمان زیسته در آن و طبیعت، از زمان پیدایش گونه انسان بر روی کره زمین تا به امروز است. فعالیت های انسانی و تغییرات ناشی از آن در بستر مکان، تحت تأثیر اعتقادات و نیاز ها و عوامل بازدارنده و تقویت کننده طبیعی روی داد و با تغییر نسل ها و تغییرات اقلیمی اشکال مختلفی پیدا کرد که امروزه شاهد بقایای آن هستیم. منظر کنونی که نشانه های گذشته را دارد، منظر باستان شناسی نام دارد که حاصل ترکیب عناصر عینی و ذهنی است. بخش عینی آن آثار باستانی است، اما بخش ذهنی آن شامل روابط جوامع، فرهنگ و تغییرات آنکه اغلب مغفول می ماند؛ در صورتی که این بخش نادیده بسیار پویا بوده و نقش بسزایی در شکل گیری عینیت موجود داشته است. در این مقاله تلاش شده است تا از طریق پدیدارشناسی منظر باستانی، روشی جهت خوانش آن در ادراک انسان معاصر ارائه شود. پدیدار شناختی از منظر نیازمند یک رویکرد جامع است که در آن ما توجه زیادی به «طبیعت» و «فرهنگ»، به مکان هایی با شواهد و بدون شواهدی از تغییر یا فعالیت های انسانی داریم. در این روش با در نظر گرفتن سلسله مراتب وقایع تاریخی-فرهنگی و عینیت بازمانده از آن ها، همچنین پیوند انسان های زیسته در آن با محیط طبیعی اطراف، از طریق ترجمان آن در ادراک انسان امروزی، خوانشی ارائه می دهد که علاوه بر تأکید بر حفاظت از ساختار های عینی باستانی، پیوستگی این مناظر را با بستر آن حفظ می­ نماید و منظر باستانی را از صرف حفاظت، به منظری پویا و تعامل پذیر با انسان امروزی تبدیل می کند.  پس درک تکامل مناظر باستان شناختی و ارزش های آن از نظر راهبردهای حفاظت و برنامه ریزی از اهمیت اساسی برخوردار است. این مناظر دارای ارزش های ذاتی طبیعی و فرهنگی هستند که بر این اساس، ادغام جنبه های عینی و ذهنی در روش های حفاظت و معرفی این مناظر یک شرط ضروری است

دورۀ شوشان میانه در جنوب غربی ایران دارای شاخصه­ های متعددی است که از مهم ترین آنها می­توان به توسعه کشاورزی و دامپروری، گسترش وسعت محوطه ها و افزایش تراکم جمعیت اشاره کرد. مادامی­ که کشاورزی به طور کلی گسترش یافته بود، استفاده از ادوات سنگی برای شخم زدن زمین­ ها، برداشت و آماده­ سازی محصولات اجتناب ناپذیر بود. نمونه­های زیادی از این دست­ افزارها قبلاً در محوطه­ های پیش از تاریخ در دهلران و خوزستان شناسایی شده بود. دشت زهره در جنوب شرقی استان خوزستان دارای ظرفیت­ های کشاورزی فراوانی است که در محوطه تل چگاسفلا، واقع در چشم انداز رودخانه­ای دشت زهره، صدها یافته از ادوات سنگی کشف شده است فرصتی را برای ما فراهم کرد تا از نظر گونه شناسی و کارکرد آنها در اقتصاد معیشتی جوامع هزاره پنجم قبل از میلاد بررسی کنیم. با طبقه بندی و مقایسه ابزارهای سنگی چگاسفلا با نمونه­ های دیگر کشف شده در دشت­ های دهلران و شوشان، مشخص شد که این ادوات سنگی در جوامع مختلف هم زمان برای امور کشاورزی، ریسندگی و شکار به طور مشابه مورد استفاده قرار گرفتند

مجموعه گل مهرهای دوره ساسانی موجود در مخزن موزه شاهرود، شامل 32 قطعه گل مهر است که در سال 1385 توقیف و به موزه شاهرود تحویل داده شد. این گل مهرها حاوی اطلاعات ارزشمندی است و مطالعه آنها به غنای دانش مهرشناسی دوره ساسانی می افزاید. کاربرد و گروه صاحبان مهرها، نحوه الصاق گل مهرها به اسناد یا کالاها، شناخت ویژگی های شمایل نگاری گل مهرها و پی بردن به گاهنگاری نسبی آنها از اهداف اصلی پژوهش پیش رو است. در این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی، صرفا مجموعه گل مهرهای توقیفی موزه شاهرود معرفی و نیز راجع به اهمیت گل مهرها و هر یک از نقوش توضیح داده شده است. در آینده نزدیک، پس از پاکسازی گل مهرها به خوانش کتیبه ها اقدام و در مقاله ای جداگانه منتشر خواهد شد. نتیجه پژوهش نشان می دهد از مجموع 32 قطعه گل مهر، 11 قطعه دارای کتیبه و 20 قطعه دارای نقوش حیوانی (واقعی و اساطیری)، نمادها و نشان است. حاشیه 20 اثر مهر نیز با کتیبه همراه است. بر اثر فرسایش1 قطعه گل مهر نیز فاقد نقش است. در بررسی مقدماتی گل مهرهای موزه شاهرود، 60 اثر مهر شناسایی شد. اکثر قطعات یک اثر مهر دارند و تنها در یک قطعه، هفت اثر مهر دیده می-شود. گل مهرها اغلب از یک اثر مهر بزرگ اصلی و تعدادی اثر مهر فرعی در پیرامون اثر مهر مرکزی تشکیل شده اند. به طور کلی اثر مهرها شامل مهرهای اداری و مهرهای خصوصی است.

محوطه خانه ­سر 1 رخساره­ای متشکل از نهشته ­های زمین شناختی پلیستوسن است که در 700 متری شرق غار کمیشان نکا قرار دارد. بر اساس روش نمونه ­برداری تصادفی روشمند، 4992 قطعه سنگ از این محوطه به دست آمد. دست­ساخته­ های سنگی بر اساس ثبت و ضبط ویژگی­ ها در بانک اطلاعاتی آنها مطالعه شدند و در نهایت با محاسبه بیشترین صفات تکرار شده در مجموعه ویژگی فناوری و گونه ­شناسی دست­ افزار­های سنگی مشخص شد. مسئله ای که شناسایی محوطه خانه­ سر 1 به وجود آورده، آن است که محوطه ­ای بزرگ با حجم بسیار فراوان دست­ساخته ­های سنگی در نزدیکی غار کمیشان چه ماهیتی دارد؟ آیا به لحاظ زمانی و کارکردی ارتباطی میان این دو محوطه وجود دارد؟ برای پاسخ به این مسائل، در مواجه با یک محوطه روباز که فاقد تاریخ­گذاری مطلق است دو رویکرد در نظر گرفته شده است. نخست مطالعه دست ­افزار­های سنگی موجود در این محوطه و سپس بررسی ساختار زمین­ شناختی و ویژگی­ های محیطی که منجر به شکل ­گیری محوطه شده­اند. با تلفیق این دو بخش دلایلی برای انتساب محوطه به دوره­ای خاص پیشنهاد می­ گردد. در نتیجه، مطالعه دست ­افزار­های سنگی در مطابقت با مطالعه بستر زمین­ شناختی محوطه و پدیده­ های اقلیمی پلیستوسن متأخر احتمالاً شکل­ گیری محوطه خانه­ سر 1 در انتهای دوره پارینه سنگی میانی و ابتدای دوره پارینه­ سنگی نوین و مصادف با MIS3، فاز پیشروی خوالینین قدیم دریای مازندران و شکل گیری واحد لُس بالایی در منطقه رخ داده است. صنایع سنگی خانه سر 1 آشکارا دارای رنگ و بوی محلی است و از نظر گونه شناسی اختلافات اساسی با صنایع سنگی شناخته شده دورۀ پارینه سنگی نوین در سایر مناطق فلات ایران دارد

عمارت عالی ­قاپوی اصفهان از جمله بناهای فاخر ساخته شده در دورۀ صفوی (907- 1135 ﻫ.ق.) اگر نه به عنوان شاخص ­ترین بنا که از مشهورترین آن­ها به شمار می­ آید. عمارت کاخ از نمادهای معماری این دوران هرچند مورد توجه متخصصین حوزه های مختلف مرمت، معماری و تاریخ هنر واقع شده، اما بررسی­ ها و پژوهش­ های باستان­ شناختی پیرامون این بنای شاخص مغفول باقی مانده است. در این میان سیستم آب رسانی کاخ و انتقال آب به طبقات بالا از زمان ساخت تاکنون در شمار جنبه­ های قابل توجهی بوده که عدم مطالعۀ آن بستر را برای طرح فرضیات غیر واقعی مهیا ساخته است. نویسندگان مقاله با استفاده از منابع مکتوب، وارسی و مستندنگاری بقایای ساختار آب رسانی کاخ عالی­ قاپو، تلاش دارند تا بخش­ها، اجزا و چگونگی عملکرد آن را مورد بررسی قرار دهند. ثبت و ضبط شواهد باقی مانده و مطالعه منابع دست اول در کنار داده­ های به دست آمده از مرمت­ های صورت گرفته­­ نشان داد، شناخت بالای سازندگان از علم مکانیک زمینۀ ایجاد نظامی کارآمد و هماهنگ در آب رسانی کاخ و انتقال آب به طبقات فوقانی را میسر نموده بود. نظامی برگرفته از ماشین­ های ساخته شده در قرون پیش از روی کار آمدن حکومت صفوی که با الگو قرار دادن آن موجبات انتقال آب در کاخ مهیا شده بود. بدین ترتیب مطالعۀ صورت گرفته نه تنها منجر به شناسایی تأسیسات آب رسانی کاخ عالی­ قاپو و فهم چگونگی چرخه و انتقال آب در بخش­ های مختلف ساختمان شد که زمینه را برای شناخت موضوع در ساختمان­ های مشابه نیز فراهم می ­آورد.

با شروع عصر روشنگری از ابتدای قرن 18 م و شکل گیری موزه ها، گالری ها و مجموعه های خصوصی، موزه ها و گالری های بزرگ برای پر کردن سالن های نمایش خود نیاز به خرید آثار تاریخی فرهنگی داشته و در این میان جاعلان با همکاری متخصصین رشته های مختلف و با سوءنیت، نسبت به ساخت آثار تقلبی و ارائه آنها اقدام نمودند. مهم ترین پرسش در این زمینه، شناسایی شیوه ها و فن های مورد استفاده جاعلان در خلق آثار تقلبی، علل افزایش آن در سال های اخیر و صدمات ناشی از این گونه آثار در مطالعات باستان شناسی و فعالیت های موزه ای است. در این مقاله ضمن ارائه تعریفی جامع از آثار تقلبی، پیشینه آن در ایران، گونه شناسی اشیای تقلبی، شیوه های جعل و چگونگی ارائه آنها به گروه های هدف پرداخته می شود. مطالعات کتابخانه ای و میدانی انجام گرفته در این پژوهش نشان می دهد که جاعلان آثار تاریخی فرهنگی با استفاده از علوم روز و با توجه به عدم شناخت دقیق گروه های هدف از این گونه آثار تقلبی، نسبت به ساخت و ارائه این گونه آثار در سه سطح 1- مردم عادی که در سودای دست یابی به ثروت هنگفت می باشند. 2- علاقه مندان به گردآوری آثار تاریخی، فرهنگی در داخل کشور 3- گالری ها و موزه های خارجی اقدام می نمایند

بشقاب سیمین نخجیر خرس موزة آبخازستان از یادمان­های برجای مانده از دورۀ ساسانی است که با توجه به نمایش خرس در جایگاه جانور نخجیرشونده و استفاده از کمند به عنوان آلت اصلی نخجیر یکی از نمونه­های منحصر به فرد و کم­نظیر در میان تمامی ظروف نخجیر شاهانۀ این عصر محسوب می­شود. در پژوهش حاضر، صحنۀ منقوش بر روی این بشقاب که از سوی لوکونین به بهرام یکم چهارمین شاهنشاه سلسلۀ ساسانی در دورۀ پیش از جلوس وی بر مسند قدرت منسوب شده است، با بهره از رویکرد تحلیل آیکونوگرافیک مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. در حقیقت این پژوهش درصدد است ضمن توصیف و شرح اولیۀ نقوش مندرج بر روی این بشقاب سیمین، در گام نخست تحلیلی از کلیت صحنه ارائه داده و در گام­ بعد به تحلیل و بررسی مجزا و جداگانۀ نقش­ مایه­ های مندرج بر عرصة مدور آن بپردازد. در نهایت با بهره از داده­ های استخراج شده نظرگاهی در باب واقع­گرایانه یا نمادین بودن صحنه مطرح خواهد شد. این پژوهش از گونۀ مطالعات توصیفی-تحلیلی در حوزة تاریخ هنر ایران باستان است و گردآوری داده ­های آن از طریق شیوۀ مطالعات کتابخانه ­ای و منابع دیداری برخط صورت گرفته است

هنرمندان روزگار کهن با خطوط ساده بر مقصود هنری (سنگ) نگاره­هایی را ایجاد و  نشان و هویت خود را بر آن می­زدند. این هنر غیر صوری ما را تشویق می­کند تا با چشمی حساس تر به کاوش فرم های طبیعی سنگ­ها اشکال بپردازیم. اگر این اصل را بپذیریم که هر اثر هنری واجد بعد فنی­-کاربردی است، پس سنگ نگاره ها در حوزه تاریخ هنر و باستان شناسی می­ توانند تغییرات جغرافیایی، گستره وسیعی از زیست بوم ها و زندگی جانوری و گیاهی و ارتباط آن با زندگی انسان را نشان ­می­دهند. در شهرستان تفرش در عرصه هنر و معماری آثار ارزشمندی برجای مانده است. هدف از انجام  این پژوهش مطـالعه دقیق و روشمـند نگاره های روسـتاهای زاغر، دربر، هفتان و قله گندم کوه ازنظر سنگ­­ نگاری، انعکاس باورهای فرهنگی، گاه نگاری نسبی و زمین ­ریخت ­شناسی است. در این تحقیق تلاش می­شود بر اساس بررسی این نگاره ها به این دو پرسش پاسخ داده شود: نخست با توجه به مقایسه گونه شناختی، سنگ­نگاره ­های منطقه تفرش متعلق به چه محدوده زمانی است؟ دوم آیا سنگ نگاره ها متعلق به جوامع کوچ رو بوده ­اند یا جوامع یکجا­نشین در ایجاد آن نقشی داشته اند؟ داده­ ها ابتدا به روش پیمایشی، شناسایی، عکس برداری و به روش مولاژ برداری، نگاره برداری شدند. با توجه به نبود امکانات آزمایشگاهی، تنها با تکیه بر تفسیر معنایی و مفهومی زمان تقریبی آن ها قابل تخمین است. گمان می رود نگاره ­ها مربوط به دورۀ ساسانی هستند. با توجه به اینکه هر چهار موقعیت در کنار راه ­های مال­ رو قرار داشته و احتمالاً مسیر کوچ بوده و سنگ نگاره ها متعلق به جوامع کوچ رو هستند.

گسل آستانه به طور کلاسیک به عنوان سرچشمه ویرانگرترین رخداد لرزه ای تاریخی در شمال خاوری ایران یعنی زمین لرزه 856 کومس با بزرگی تخمینی بین 4/7 تا 9/7 توصیف می­ شود. در این مقاله بر پایه نتایج به دست آمده از پژوهش­  های پارینه لرزه شناسی برآمده از ترانشه­های پنج گانه  AT1 AT4, AT3, AT2 و AT5 در راستای گسل آستانه به تعیین بزرگای لرزه­ های گذشته و دوره بازگشت آنها می­پردازیم. مطالعۀ پارینه لرزه شناسی در دو ساختگاه کفه گلی پلایا و گرابن در راستای گسله، شواهدی از 5 تا 8 رخداد لرزه ای کهن را ارائه می­نماید که با استفاده  از تاریخ گذاری لومینسانس و رادیو کربن تعیین سن شده­اند. جوان ترین گسیخت­ لرزه ای در ترانشه AT5 در بازۀ زمانی BP 20 ± 700 سال و 140 ± 1370 سال سن IRSL دیده شد که می­تواند منطبق بر گسیخت تاریخی زلزله کومس باشد. واکاوی و اندازه گیری های ریخت زمین ساختی در امتداد پهنه گسلی جابه­جایی هم ارز 3/0± 9/3 متر را برای زمین لرزه پیش از آخر برآورد می­نماید. گسیختگی سطحی نشان دهنده بزرگای گشتاوری بین 3/7 و 5/7 قابل مقایسه با بزرگی تخمینی برای رخداد تاریخی کومس است. توزیع رخدادهای گذشته در طول زمان نشانگر یک الگوی لرزه­ای شبه دوره­ای با دوره بازگشت میانه 230 ± 1800 سال است