مطالعات زبانی و بلاغی
سال:1404 | دوره:16 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

یکی از مباحث مهم در زبان شناسی شناختی، آمیختگی مفهومی است که به شکلی خلاقانه دو مفهوم مجزا را به هم می آمیزد و در بسیاری از موارد برای توضیح ساختارهای ادبی به کار رفته است. در این مقاله نشان می دهیم که کاربرد آمیختگی مفهومی فقط برای ساختن جملات خیال انگیز نیست؛ بلکه بعضی وقت ها اگر ژانر تغییر کند، نوع و ساختار آمیختگی مفهومی متناسب با آن تغییر می کند. برای بررسی تأثیر ژانر بر نوع آمیختگی ها، دو کتاب مونسون (به عنوان نمونه برای متن ادبی) و نقد ادبی (به عنوان نمونه برای متن علمی) اثر سیروس شمیسا انتخاب شد و جملاتی را که دارای آمیختگی مفهومی بودند، استخراج کردیم. درنهایت، به این نتیجه رسیدیم که داده های مونسون که از نوع ادبی هستند، برای ایجاد صحنه های خیال انگیز به کار می روند و گاهی با شخصیت ها و رویداد های اسطوره ای درمی آمیزند؛ درحالی که در نقد ادبی آمیختگی با پدیده ها و رویداد های عینی بوده است که به روشن تر شدن مطلب علمی منجر می شود؛ بنابراین ژانر ادبی آمیختگی ها را انتزاعی تر و ژانر علمی آنها را عینی تر می کند. همچنین، به این نتیجه رسیدیم که مونسون نوعی آمیختگی کلان است؛ به این معنا که کل داستان با عنوانش و طرح داستان با طوفان مونسون آمیخته شده است.

شاهنامۀ فردوسی به عنوان یکی از آثار ادبی بزرگ این قابلیت را دارد که از منظرهای مختلف پژوهش شود. بخشی از این پژوهش ها، پژوهش های دستوری است. یکی از شاخصه های زبانی هر فرد که کلام او را از دیگران متمایز می کند، گستردگی کاربرد و معنای وندها و خصوصاً وندهای فعلی است. مقایسۀ زبان دقیقی و فردوسی از منظر افعال پیشوندی، تفاوت زبانی این دو شاعر همشهری را بهتر مشخص می کند. ما در این پژوهش، گشتاسپ نامه را که 1015 بیت در قسمت گشتاسپ شاهنامه است، با 1015 بیت از فردوسی در قسمت لهراسپ و گشتاسپ مقایسه کرده ایم. وسعت معانیِ افعال پیشوندی در زبان فردوسی بیش از دقیقی است؛ امّا از نظر کمیت، دقیقی، افعال پیشوندی بیشتری استفاده کرده است. در کلام دقیقی، پیشوند «فرود» به طور بارزی بیش از فردوسی استفاده شده است. «فرود آمدن»، در شعر دقیقی و «اندر آمدن» در شعر فردوسی بیشترین بسامد را دارند. فاصله افتادن میان پیشوند و بن اصلی فعل در شعر دقیقی، سه برابر فردوسی است؛ اما جابه جایی پیشوند و بن اصلی فعل، در زبان فردوسی بیش از دقیقی است. پیشوند «بر»، بیشترین پیشوند استفاده شدۀ هر دو است که با لحن حماسی، حرکت و فضاهای حماسه و البته سبک خراسانی تناسب دارد. در تشخیص فعل پیشوندی، دشواری هایی در زبان دقیقی و فردوسی وجود دارد که نیازمند دقت و بررسی سایر وجوه کلام است.

رمان خانۀ ادریسی­ها اثر غزاله علیزاده ازجمله رمان­هایی است که در آن توصیف نقش برجسته­ای ایفا کرده و همین توصیفات منجر به ایجاد عوامل شعریت در متن داستان شده­ است. ازجملۀ این عوامل می­توان به تصویر، تداعی، ایجاز و موسیقی، عاطفۀ غلبه یافته و هنجارگریزی نحوی اشاره کرد. در این پژوهش، نگارندگان با روشی توصیفی تحلیلی عناصر شعریت را در رمان خانۀ ادریسی­ها مورد بررسی و تحلیل قرار می­دهند. در این رمان، از میان مؤلفه­های شعریت بیشترین عنصر را تصویر به خود اختصاص داده و نویسنده از میان تصاویر بیشتر از همه از تشبیه استفاده کرده است. گاهی این تشبیهات مستقیم و گاه غیرمستقیم هستند. علیزاده با به کار گرفتن این عوامل به تعویق در روایت یا مکث در سیر حرکت روایت دست می­­زند. این عامل از یک­سو منجر به طولانی­تر شدن جنبۀ فرعی داستان و از سویی دیگر منجر به ایجاد سکوت معنادار و نوعی فرصت به خواننده برای کسب التذاذ ادبی می­شود.

یکی از عوامل مهم در تعیین سبک و ارزش های هنری کلام هر شاعر، شیوۀ استفادۀ او از سنّت ها و قراردادهای ادبی و میزان نوآوری او در این زمینه است. بعضی از شاعران سبک هندی، ضمن بهره مندی از سنّت های ادبی، به تغییر آن ها نیز تمایل داشته اند. زلالی خوانساری، شاعر سبک هندی در سدۀ یازدهم هجری، از جمله شاعرانی است که همواره در مسیر میان تکرار سنّت و نوگویی در حرکت بوده است. در این پژوهش، تصاویر یکی از مثنوی های زلالی با عنوان «حسن گلوسوز» از منظر سنّت های ادبی، با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی، بررسی و ارزیابی شده است. بر اساس یافته های این پژوهش، سنّت های ادبی این مثنوی، عمدتاً مربوط به موضوعات انسان، آسمان و عناصر وابسته به آن، عناصر اربعه، گل و گیاهان و دریا و عناصر وابسته به آن است. نحوۀ بهره مندی زلالی از این سنّت ها در مثنوی یادشده نشان می دهد که بیشترین تکرار سنّت های ادبی و نیز تازگی و نوآوری در آن ها، در حیطۀ موضوعات مربوط به انسان، آسمان و عناصر وابسته به آن  رخ داده است. همچنین پژوهش حاضر نشان داد که زلالی، ضمن تکرار سنّت ها و قراردادهای ادبی، با خلق تصاویر تازه و نوآورانه، خود را در ردیف شاعران مبتکر قرار داده و حتی بر شاعرانی همچون صائب تبریزی و بیدل دهلوی تأثیرگذار بوده است.

هنجارگریزی مؤلفه ای بنیادین در نظام شعر، مؤثّرترین شکلِ آشنایی زدایی و برجسته سازیِ زبان است که قاعده هایِ متعارفِ ساختاریِ شعر را بر هم می زند و از این راه دامنه وسیعی از تنوّعاتِ محتوایی، شکلی و زبانی در شعر پدید می آورد. در شعر سپیدِ فارسی که شعری بدون وزن و قافیه است، شاعران به صورتِ گسترده از هنجارگریزی بهره برده اند و به واسطه آن، زبانِ شعری خویش را برجسته کرده اند. پژوهش حاضر که به روشِ تحقیقِ توصیفی- تحلیلی است و داده های آن به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده اند، بر اساسِ نظریه ی فرمالیستیِ لیچ، گرایشِ شش تن از شاعرانِ سپیدسرا را به هنجارگریزی موردبررسی قرار داده و تأثیر این رویکرد را بر تمایز زبان و شکلِ شعر نشان می دهد. میزانِ بهره گیری از انواع مختلفِ هنجارگریزی توسط شاعرانِ سپیدسرا متفاوت بوده و به نسبت جهانِ فکری و تجربه ادبی ایشان فرق می کند. شاعرانی مانند شاملو، موسویِ گرمارودی و سید حسن حسینی، هنجارگریزی های معنایی، واژگانی، نوشتاری و ادبی استفاده کرده اند تا شیوه ای متفاوت و مستقل از پیشینیان رقم بزنند؛ اما شاعرانی مانند آتشی، نجدی و شمس لنگرودی عمدتاً به دو هنجارگریزی زبانی و ادبی توجه نشان داده اند. این پژوهش ضمنِ برشمردنِ برخی از نمونه هایِ هنجارگریزی، نوع و نسبت کاربردِ آن را نیز در شعرهایِ سپید، بیان می کند.

چکیدهعلم بلاغتی که اکنون در دست داریم در قرون اولیه اسلامی به صورت دیدگاه های ساده و پراکنده در حاشیة علوم دیگری مانند نقد ادبی، تفسیر قرآن، کلام، لغت و نحو مطرح بود. حقیقت آن است که بلاغت، استقلال خود را مدیون قرآن کریم است و مساله اثبات اعجاز قرآن کریم، یک عامل مهم در پیدایش آن به شمار می رود. امری که بعضی، از جمله زمخشری را بر آن داشت تا دو علم معانی و بیان را مختص قرآن بداند. جاحظ با نگارش البیان والتبیین و ابوهلال عسکری با نگارش الصناعتین: الشعر والکتابه و عبدالقاهر جرجانی با نگارش دو کتاب دلائل الإعجاز و أسرار البلاغه بلاغت عربی را به استقلالش نزدیک تر ساختند تا این که سکّاکی آن را به استقلال تام رسانید. یکی از دانش هایی که مسائل بلاغی در میان مباحث آن مطرح گردیده، دانش نحو است که تأثیر قابل توجّهی بر معانی و بیان و به ویژه معانی داشته است و سکاکی از جمله دانشمندانی است که در مفتاح العلوم به ارتباط بین بلاغت و نحو بارها اشاره کرده است و دلیل مطرح کردن علم صرف و نحو را در مفتاح العلوم پیوستگی بین این علوم می داند و معتقد است کسی می تواند در بلاغت استاد باشد که ابتدا در صرف و نحو مهارت داشته باشد. پژوهش پیش رو با روش توصیفی- تحلیلی در بستر مطالعات کتابخانه ای، با هدف بررسی ارتباط بین نحو و بلاغت در مساله حذف و تقدیر انجام گرفت و نتایج حاکی از آن است که علم نحو در علم معانی تأثیر غیر قابل انکاری گذاشته است و بسیاری از مباحث نحوی، از جمله حذف و تقدیر نحوی وارد علم معانی شده است و مقصود از آن ها غرض بلاغی است. بر اساس نتایج این پژوهش باید میان حذف و تقدیر نحوی و بلاغی فرق گذاشت و به کیفیّت آن ها در بلاغت توجّه کرد تا بر خلاف قیاس نحوی تبدیل نشود. کلید واژه ها: علم بلاغت، علم نحو، جرجانی، سکاکی، تشبیه، استعاره، حذف و تقدیر.

بررسی زمان در روایت از پدیده های نوظهور در نقد ادبی است که از قرن بیستم روایت شناسان به آن توجه کردند. ازجمله اشخاصی که به طور مفصل، به بررسی «زمان» در روایت پرداخت، ژرار ژنت بود. او معتقد بود که زمان داستان به سه دلیل با زمان روایت متوازی نیست و دارای تفاوت است: 1- نظم یا ترتیب زمانی 2- تداوم یا دیرش 3- بسامد یا تکرار. «ترجمه تاریخ یمینی» از متون کهن در زمینه تاریخ نویسی است و وقایع مربوط به دوران سامانیان و غزنویان را شامل می شود. ازآنجاکه به شیوه پاره روایت های پی درپی، نوشته شده و نویسنده از انواع شگردهای کاربرد زمان در این روایت ها استفاده کرده است، می تواند در زمینه زمان روایی مورد بررسی واقع شود. در این پژوهش، کاربرد زمان از منظر نظم، تداوم و بسامد در این اثر به شیوه استدلال استقرایی بررسی شد. دستاورد آن چنین شد که با اینکه این اثر در دسته آثار واقع گرایی و تاریخی به شمار می رود، نویسنده از انواع شگردهای کاربرد زمان در روایت بهره گرفته و نوع نثر فنی آن منجر به کاربرد ملال آور تطویل در داستان نشده است و همین طور توانایی نویسنده در ادغام تاریخ نویسی و واقعیت نویسی و استفاده از شگردهای زمانی به خوبی قابل دریافت است.

در این پژوهش، آموزه­های تربیتی مبتنی بر استعاره شناختی «بهار»، در مثنوی مولوی بررسی می شود. این آموزه­ها در مثنوی، اغلب در قالب تعلیم و رهنمود مراد و شیخ کامل به سالک و برای تربیت او آمده است. مفاهیمی نظیر «نفس و کلام مردان»، «رستاخیز»، «ولی کامل»، «جان عاشقان»، «عقل کلی»، «بسط و لطف الهی»، «انقلاب و تحول احوال درونی»، «اسم محیی» و «رضایت اولیا» در قالب استعارۀ مفهومی «بهار» آمده­اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و به شیوۀ استقرایی، به دنبال پاسخ­گویی به این پرسش است که استعاره شناختی «بهار» در مثنوی مولوی، کدام آموزه­های تربیتی را دربر می­گیرد؟ برخی از مؤلفه­های دستاورد این پژوهش بدین شرح است: رهایی از قید آب و گِل، برتری قلمرو جهان درونی، پذیرش عیب و خطای خود، تدریجی بودن تکامل روحی انسان، رعایت ادب در مقابل ولیّ مرشد، پرهیز از استغنا در برابر ولیّ مرشد، دمیده­ شدن روح نشاط و سرور در قلب بشر و رهایی او از دام نومیدی و رنج، آشکار شدن حقیقت روحانی انسان از طریق آزمون و ابتلا.

ایجاز به عنوان یکی از مباحث بنیادین علم معانی، از دیرباز موردتوجه پژوهشگران و بلاغت پژوهان بوده است. در نخستین متون بلاغی، ایجاز به دو نوع اصلی «ایجاز حذف» و «ایجاز قصر» تقسیم شده است. بااین حال، فقدان یک چارچوب جامع و تعریف دقیق برای این دو نوع، همواره باعث شده است که نتوان تمامی عبارات یا جملات موجز را با اطمینان در یکی از این دسته بندی ها جای داد. ازاین رو، این پژوهش با هدف بازنگری و بازتعریف این مقوله، به ارائه تقسیم بندی جدیدی از ایجاز پرداخته است. این تحقیق با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس مطالعات گسترده کتابخانه ای و اسنادی انجام شده و تلاش دارد ضمن ارائه تعاریفی جامع و مانع، معیاری دقیق برای تشخیص انواع مختلف ایجاز در اختیار قرار دهد. بر اساس نتایج این پژوهش، ایجاز را می توان از دو منظر اصلی بررسی کرد: نخست از جنبه هنری یا مخل بودن که به تأثیرگذاری و کارکردهای زیبایی شناختی آن در متن مربوط می شود و دوم از منظر ساختاری، که به شیوۀ سازمان دهی عبارت موجز اشاره دارد. از منظر ساختاری، ایجاز به دو نوع کلی تقسیم می شود: «ایجاز حذف» و «ایجاز قصر». ایجاز حذف نیز بر اساس نوع قرینه به دو شاخه اصلی تفکیک می شود: 1) ایجاز حذف به قرینه لفظی، که حذف بخشی از عبارت را بر مبنای حضور شواهد لفظی توضیح می دهد و 2) ایجاز حذف به قرینه معنوی، که حذف با اتکا به درک ضمنی و معنایی صورت می گیرد. همچنین، ایجاز قصر نیز به دو نوع تقسیم شده است: 1) ایجاز قصر بیانی، که در آن ایجاز به کمک آرایه های بیانی انجام می شود و 2) ایجاز قصر غیربیانی که تمرکز آن بر ساختارهای مستقیم، ساده و غیر بیانی است. این تقسیم بندی جدید ضمن پاسخ به خلأهای موجود در مطالعات پیشین، امکان تحلیل دقیق تر و دسته بندی جامع تر عبارات موجز را فراهم می سازد و ابزاری کاربردی برای پژوهشگران حوزه بلاغت ارائه می دهد.

انواع جمله­ها به لحاظ ساختاری به سه دستۀ اصلی خبری، پرسشی و امری تقسیم می­شوند. هریک از این ساختارها، دارای ویژگی­های نحوی منحصربه خود هستند که در بافت گفتمانی با نقش­ها و معانی متفاوتی مرتبط می­شوند. غرض اصلی از پرسش، طلب اخبار است؛ اما گاهی برای تأثیر بیشتر کلام، به جای سایر انواع جمله (مخصوصاً خبری)، از جمله پرسشی استفاده می کنند. در این پژوهش، پژوهشگر ضمن مطالعه رمان «خانه ادریسی ها»، جملات پرسشی آن را استخراج کرده، سپس به بررسی بسامد گزاره های پرسشی و کاربرد اغراض ثانوی و طبقه بندی این گزاره ها پرداخته است. بررسی انواع و بسامد هریک از اغراض ثانوی جملات پرسشی، می تواند ارزش سبک شناختی خصوصاً در شناخت افکار، اندیشه ها و زوایای شخصیّتی شاعران و نویسندگان داشته باشد. انواع و اغراض معانی ثانوی موجود در آثار یک نویسنده، در جامعه شناسی زبان و شناخت فرهنگ و اجتماع زمان او، راهنما و هدایت گر خوبی خواهد بود. علیزاده گاه با استفاده از گزارة پرسشی، انتقادها، باورها و نگرش خود را به مخاطبش انتقال می دهد. پربسامدترین اغراض ثانوی گزاره های پرسشی در این رمان، تحیر و تعجب، تحقیر، تضاد، ملامت، ندامت و سرزنش، تأکید، شمول حکم، هشدار، نفی و انکار، منافات و... است. لازم به ذکر است که بسیاری از مؤلفه های موجود در این رمان، دربردارنده و حاوی معانی ایدئولوژیک سیاسی اجتماعی هستند. ازاین رو، این گزاره ها با در نظر گرفتن چنین شرایطی موردبررسی قرار می گیرند.