پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1399 | دوره:7 | شماره:13 |تعداد مقالات:14

در سال های اخیر، به علت مقابله شیعه با جریان های تکفیری و تاکید بر تقریب و وحدت امت اسلامی، عده ای با تفکر افراطی تکفیری، برای تخریب شیعه، این مذهب را به تفکر تکفیری متهم کرده، و راهبرد شیعه هراسی را در دستور کار خویش قرار داده اند. یکی از دلایل مهم این اتهام، توهم تلازم اعتقاد به امامت، به عنوان اصلی از اصول دین، با کفر مخالفان آن است. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، با استفاده از سیره نظری و عملی اهل بیت (ع)، ضوابط تکفیر از دیدگاه شیعه تبیین شده که عبارت اند از: انکار سه اصل توحید، نبوت و معاد، ضروریات و احکام قطعی دین با شرایط خاص و فقدان موانع. با تبیین این مقدمات، این نتیجه به دست آمده است که شیعیان به اسلام اظهارکنندگان به شهادتین (به غیر از نواصب و غالیان) اعتقاد دارند و نسبت دادن اتهام تفکر تکفیری به شیعه، غیرعالمانه و مغرضانه است.

یکی از مسایل مهم در باب خداشناسی، چگونگی ارتباط میان ذات و صفات الاهی است. در طول تاریخ متکلمان و فیلسوفان مسلمان دیدگاه های مختلفی در این باره ابراز کرده اند. مهم ترین این نظریات عبارت اند از: نفی صفات از ذات، عینیت ذات و صفات، زیادت صفات بر ذات، نیابت ذات از صفات و نظریه احوال. بسیاری از علمای شیعه نظریه «نیابت ذات از صفات» را به معتزله نسبت داده اند. این نوشتار در صدد است با جمع آوری اقوال ملل و نحل نویسان و علمای شیعه، تاریخچه و چرایی انتساب نظریه نیابت به معتزله را بررسی کند. پس از تحلیل تاریخی و مراجعه به نوشته های دانشمندان معتزلی به نظر می رسد انتساب نظریه نیابت به آنها نادرست بوده و باید این نظریه را خوانشی متفاوت از نظریه عینیت ذات از صفات دانست یا آن را زیرمجموعه نظریه نفی صفات از ذات به حساب آورد نه نظریه ای جداگانه.

المنار یکی از مهم ترین تفسیرهای اهل سنت با گرایش عقلی اجتماعی در سده معاصر به شمار می آید. ریشه تمایل های خردگرایانه صاحبان المنار را می توان در اندیشه های اصلاح گرایانه آنها جست وجو کرد. تاکید عبده و رشید رضا بر بازگشت به قرآن و بازخوانی سنت اسلامی متناسب با نیازهای روز جامعه، سبب توجه بیش از پیش آنها به عقل گرایی شده است؛ امری که افراط در آن به تاویل های دور از ذهن و تفسیر به رای انجامیده است. این پژوهش با بررسی و تحلیل محتوای تفسیر المنار در صدد است ضمن تبیین ماهیت تجربی عقل گرایی عبده و رشید رضا، ارکان خردگرایی تفسیر المنار را استخراج، و اشکال های وارد بر آن را بررسی کند. بر مبنای نتایج پژوهش، صاحبان تفسیر المنار به عقل تجربی گرایش دارند و به شدت با عقل فلسفی مخالف اند. هماهنگی میان قرآن و یافته های تجربی، همچنین نفی نقل گرایی در پی تقلیدگریزی از مهم ترین ارکان گرایش عقلی در تفسیر المنار است. از برجسته ترین اشکال های گرایش عقلی تفسیر المنار نیز می توان به تاویل های مادی و حس گرایانه و رویکرد سلفی گرایانه اشاره کرد. این آسیب ها که بیشتر پس از حیات عبده در المنار رخنه کرده، سبب دوگانگی رویکرد این تفسیر شده است.

دلایل نگاری در سیره نبوی (ص) از قرن سوم هجری به وجود آمد. این شاخه از تاریخ نگاری پیامبر (ص) کتاب هایی را بررسی و معرفی می کند که با تاکید ویژه بر معجزات و نشانه های پیامبری حضرت محمد (ص) سعی در اثبات نبوت وی دارد. تثبیت دلایل النبوه یکی از مهم ترین آثار در تاریخ نگاری دلایل النبی است. نویسنده این اثر قاضی عبدالجبار همدانی، از بزرگان معتزله و قاضی القضات معروف ری، بود. وی هم در شیوه نگارش و هم در هدف نوشتن، راهی مستقل از دیگر نویسندگان کتب دلایل پیمود. از ویژگی های مهم این کتاب توجه نویسنده به واقعیت ها در اثبات نبوت حضرت محمد (ص) بوده است؛ چیزی که در دیگر کتب دلایل، به ویژه آثار حدیثی، کمتر به آن توجه شده است. در مقاله پیش رو می کوشیم زوایای مختلف کتاب تثبیت دلایل النبوه را با تکیه بر خصایص دلایل نگاری بررسی کنیم. اینکه عبدالجبار همدانی درباره معجزات و نشانه های پیامبری حضرت محمد (ص) چگونه اندیشیده و قراردادن این تصویر در قاب دلایل نگاری پیامبر (ص)، در پژوهش حاضر بررسی شده است. روش تحقیق در این مقاله، کتاب خانه ای با تکیه بر منابع دست اول در کنار بهره گیری از تحقیقات جدید، و استفاده از شیوه تحلیلی توصیفی برای بررسی داده ها است.

یکی از مباحث مهم در عرصه ادله استنباط احکام در بین اندیشمندان اسلامی، حجیت سنت پیامبر و پذیرفتن یا نپذیرفتن اخبار آحاد است که در گذر زمان موافقان و مخالفان آنها دلایلی مطرح کرده اند. شافعی یکی از طرفداران حجیت سنت و اخبار آحاد در میان دانشمندان هم عصر خویش است که با اقامه استدلال هایی در تالیفاتش از جایگاه سنت دفاع کرده است. او با دلایلی از متون دینی و ادله عقلی، حجیت سنت را به صورت عام و حجیت خبر واحد را به صورت خاص بیان می کند و می گوید علاوه بر دلالت نصوص قرآنی بر حجیت سنت و بیان مجمل قرآن و تخصیص عموم آیات آن، در سنت احکامی سوای آنچه در قرآن آمده، وجود دارد که سنت زاید گفته می شود. این دیدگاه شافعی با دیدگاه برخی از اندیشمندان، از جمله شاطبی، به ظاهر همسویی ندارد. این مقاله استدلال مخالفان حجیت سنت و خبر آحاد در عصر شافعی و روزگار کنونی را می کاود. سپس دیدگاه شافعی را با توجه به ادله وی و با استناد به مفاد آیات و احادیث صحیح، درباره حجیت سنت بیان می کند و با استناد به متون دینی و تاریخی و با توجه به عملکرد صحابه، حجیت خبر واحد را با شروطی که وی می گوید بررسی می کند.

مقتل الحسین (ع) موجود در المعجم الکبیر طبرانی از جمله مقاتل برجای مانده و قدیمی است که البته همچون دیگر کتاب های تاریخی و روایی از هجمه تحریفات عاشورایی مصون نمانده، و خواننده را در برخی مطالب مربوط به عاشورا در تردید قرار می دهد. گرچه طرق حدیثی کتاب های وی مسند و متصل است، اما با بررسی متنی روایات می توان دریافت که مولف با بیان اخباری خاص، سعی در نشان دادن رویکردی دارد که هدف اصلی نهضت امام را تحت تاثیر دیدگاهی ویژه قرار دهد. دیگر عالمان اهل سنت نیز این دیدگاه را از شخصیتی مانند طبرانی گرفته اند. لذا برخی از ایشان مانند ابن عساکر و ذهبی این روایات را با لعاب بیشتری نقل کرده اند. روایاتی که بیشتر مربوط به حوادث خارق العاده و غیرطبیعی پس از شهادت امام است سرمنشا ایجاد دیدگاه طبرانی است. این مقتل علی رغم اخبار منفرد نسبت به دیگر کتب تاریخی یا حدیثی، بعضا با وقایع مسلم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار است و گاه ضمن ضعف جدی سند و متن و تناقضات و تعارضات عقلی جمع ناپذیر، شان امام معصوم (ع) یا خاندان معصومان (ع) را مخدوش کرده و پایه های نااستواری برای تحقیق پیش روی عالمان فریقین در قرن های بعد از خود قرار داده است. می توان گفت شیعه تاثیرپذیرترین مکتبی است که از این روایات خوشه چینی کرده است. در این بررسی با روش کتاب خانه ای و رویکردی تحلیلی انتقادی کوشیده ایم پس از توضیحاتی چند درباره کتاب وی، به برخی از این هجمه های تحریفی اشاره کنیم و بنیان های تاریخی و روایی اش را بکاویم.

نظریه های «اثبات بلاکیف» و «روح معنا» دو نظریه مطرح در حوزه معناشناسی اوصاف الاهی است. دیدگاه اثبات بلاکیف قرایت های متفاوتی دارد. در این مقاله قرایت ابن تیمیه از این نظریه را بررسی می کنیم. او با تفکیک بین ساحت معنا و ساحت کیفیت از طرفی و تمسک به اشتراک معنوی و پرهیز از خلط مفاهیم و خصوصیت های مصداقی از طرف دیگر، تحلیلی نسبتا جامع مطرح کرده و از معضلات پیش رو گذشته است. وی علم به معانی صفات الاهی را ممکن و علم به کیفیت آن را برای مخلوقات، ممتنع می داند. اشتراک معنوی مفاهیم صفات، منشا معلوم بودن معنا، و ناممکن بودن احاطه بر ذات حق تعالی، منشا مجهول بودن کیفیت است. از سوی دیگر، طباطبایی با پذیرش نظریه «روح معنا»، معنای حقیقی را به «روح معنا» بازمی گرداند. طبق این نظریه، الفاظ بر ارواح معانی وضع شده اند و خصوصیات مصادیق در معانی آنها لحاظ نشده است. از این رو استعمال آنها در مصادیق معقول و معنوی، همچون مصادیق محسوس و ظاهری، حقیقی است و نه مجازی. با بررسی تطبیقی میان این دو نظریه مشخص می شود که نظریه اثبات بلاکیف با قرایت ابن تیمیه بازگشت پذیر به نظریه روح معنا است.

بحث از «توحید» و «انسان کامل» دو محور اصلی عرفان اسلامی را تشکیل می دهد. این دو مفهوم نسبت تنگاتنگ و نزدیکی با یکدیگر دارند، به گونه ای که برای رسیدن به توحید، بحث از انسان کامل ضروری است. بررسی رابطه «انسان کامل» با سایر اصطلاحات عرفانی یکی از راه های درک بهتر مفهوم «انسان کامل» محسوب می شود. در این مقاله به روش تحلیلی و با هدف آشنایی بیشتر با جایگاه حقیقی انسان کامل در عالم هستی و نیز تبیین بخشی از اندیشه عرفانی امام خمینی، رابطه و نسبت انسان کامل با سه تعبیر کلیدی «اسم اعظم»، «جلاء و استجلاء» و «کون جامع» بررسی خواهد شد. در نهایت روشن می شود که از نظر وی رابطه انسان کامل با اسم اعظم، رابطه ظاهر و مظهر، با جلاء و استجلاء، رابطه تجلی و متجلی، و با کون جامع، رابطه عینیت است و هر کدام تعبیری از دیگری به شمار می آید.

هدف این پژوهش بررسی اسمای الاهی و ارتباط آنها با مبانی و اصول بنیادین فلسفه وحدت وجودی ابن عربی است. بدین منظور، منابع دست اول که به قلم ابن عربی نگاشته شدهو منابع دست دوم که آثار وی را شرح و بسط کرده به دقت بررسی شد. تحلیل محتوای منابع یادشده نشان داد که مفاهیم بنیادی فلسفه وحدت وجودی ابن عربی با اسمای الاهی ارتباط وجودی دارد. به عبارت دیگر، مفاهیم «تجلی»، «رحمت» و «آفرینش» از جانب حضرت حق از طریق اسمای الاهی محقق می شود. همچنین، بر اساس یافته های این پژوهش، اسمای الاهی از نظر ابن عربی بی شمار و ذومراتب اند. والاترین اسم الاهی «الله» است که همچون ذات حضرت حق واحد است. امهات، امامان و پیشوایان اسما از اسم «الله» صادر می شوند. اسمای الاهی که از اسم «الله» صادر می شوند مرتبه وجودی فروتری دارند و به عنوان کارگزاران یا «سدنه» باعث خلق عالم مادی می شوند. از طرفی، همه اسمای الاهی یکجا در انسان کامل مستجمع است و انسان آینه صیقل یافته است که اسمای الاهی را به صورت کامل نشان می دهد. در این مقاله هر یک از این مفاهیم عرفانی و وجودی را به تفصیل شرح می دهیم و ارتباط جوهری هر مفهوم را با اسمای الاهی مطرح می کنیم.

روش تفسیر صوفیانه از جمله روش هایی است که از قرون نخستین اسلامی توجه برخی از مفسران را برانگیخته و با نگاه به باطن و بر اساس داده های حاصل از کشف و شهود، به تفسیر قرآن کریم پرداخته اند و تفاسیری با نگاه صوفیانه به وجود آورده اند. اما تفاسیر صوفیانه، همواره در معرض نقد محققانی بوده که دیدگاهشان نمایانگر نگاه رسمی مذاهبشان بوده است. این مقاله دیدگاه ذهبی و محمدهادی معرفت را درباره روش تفسیر صوفیانه می کاود که دیدگاه هر دو همراه با نقد است؛ با این تفاوت که ذهبی، با تفکیک تصوف به عملی و نظری، با نگاه مثبتی به تفاسیری که بر اساس تصوف عملی نوشته شده، می نگرد اما نقد محمدهادی معرفت تقریبا تمامی ارکان تفاسیر صوفیانه را در بر می گیرد، که بر این اساس، وی تمامی تفاسیر صوفیانه را ذوقی می داند. تفاوت اصلی دیگر آن است که محمدهادی معرفت، برخلاف ذهبی و به رغم نقد بر تصوف، بر اساس تعالیم مذهب تشیع، با بسیاری از تاویلات و مفاهیم باطنی به دست آمده از تفاسیر عرفانی موافق است. همچنین، تفاسیر صوفیانه و عرفانی، در کلیت دارای مبانی شرعی در قرآن و حدیث اند. لذا بدون در نظر گرفتن این روش تفسیری نمی توان به فهم بخشی از آیات قرآن و همچنین احادیث دست یافت.

تصوف، جریانی اسلامی است که در میان اکثریت اهل سنت آغاز شد و فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشت. صوفیان ایران، که در اواخر دوران صفویه منزوی شده بودند، کوشیدند با «تجدید عهد با گذشته» به حیات کم رمق خود جانی دوباره ببخشند. از پیشروان این نهضت، نورعلی شاه اصفهانی (متوفای 1212 ه. ق. ) بود که با عنوان «شیخ المشایخ» سلسله نعمت اللهیه، شاگردانی در دامان خود پرورانید. از آنجا که گزارش ها و قضاوت های تاریخی درباره او بسیار متفاوت بلکه متناقض است، بازخوانی شخصیت دینی او، آثار، شاگردان و اندیشه هایش در منابع صوفیه و غیرصوفیه ضرورتی انکارناپذیر است. زیرا از یک سو مخالفان او، از فقهای دوران اند و از سوی دیگر، رویارویی با همه یا بخشی از داشته های دینی و معنوی او بسیار دشوار است. بنابراین، در این پژوهش می کوشیم با مطالعه کتاب خانه ای، زندگی، آثار، شاگردان، مریدان و باورهای نورعلی شاه اصفهانی را توصیف و تحلیل کنیم و با بازخوانی تاریخ به شناخت دقیق تری از او دست یابیم. از همین رو، با دوری از بحث و نزاع، تاریخ و عقاید وی را در منابع صوفیه و غیرصوفیه بررسی می کنیم و نشان می دهیم بر پایه گزارش های تاریخی و محتوای آثار او و شاگردانش، این قضاوت ها بیشتر بر پایه غلبه پیش داوری ها بوده و به افراط و تفریط انجامیده است.

استظلال مردان در حج و عمره از مسایلی است که حرمت آن در حال سیر طریق برای محرم از منظر فقه مذاهب اسلامی، به ویژه حنابله، از آن رو که تحقیق در خورشان در مقایسه با مذهب امامیه صورت نگرفته، روشن نیست. لذا پرسش از حکم استظلال مردان در هنگام احرام و در طی کردن مسیر، مسیله ای است که نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخی درخور است. در مذهب امامیه با توجه به سیره پیامبر (ص) و ایمه اطهار (ع) و در مذهب حنابله دیدگاه مشهور از احمد بن حنبل به همراه سنت نبوی و صحابه از جمله دلایلی است که حرمت استظلال و پوشاندن سر برای مردان محرم در روز را اثبات می کند. این تحقیق با هدف شناخت حدود و ثغور ادله و تبیین وظیفه و تکلیف مردان در احرام از جهت استظلال کردن در مسیر با تاکید بر مذهب امامیه و حنابله انجام شده و نیل به این مقصد در سایه توصیف و تحلیل گزاره های فقه مذهب حنابله و امامیه با گردآوری داده های کتاب خانه ای میسر است که نتیجه آن، تبیین و تحلیل دیدگاه ها و ادله بر حرمت استظلال در مسیله استظلال در روز است.

دلالت نقش بسیار مهمی در درک مفاهیم قرآنی و روایی در استنباط احکام فقهی دارد و از آن در علوم مختلفی همچون منطق، تفسیر، کلام و اصول فقه سخن به میان آمده و به انواع مختلفی تقسیم شده است. بر همین اساس، اصولیان نیز مباحثی را درباره دلالت اشاره به عنوان یکی از انواع دلالت در بحث الفاظ مطرح کرده اند. پژوهش پیش رو در صدد است به این پرسش اساسی پاسخ دهد که: ماهیت و حجیت دلالت اشاره از دیدگاه علمای مذاهب خمسه چیست؟ به علاوه، تفاوت دیدگاه ها درباره ماهیت دلالت اشاره، چه تاثیری در کاربرد آن در فقه دارد؟ تقریبا همه اصولیان، دلالت اشاره را دارای مفهوم یکسانی می دانند، اما در تعاریف خود، رویکردهای مختلفی، همچون وصف معنا، وصف لفظ، کیفیت دلالت و وصف مدلول، اتخاذ کرده اند. علاوه بر این، در بیان ماهیت دلالت اشاره نیز اختلاف نظر اصولیان به سه نظریه مفهوم، منطوق و ماهیت مستقل محدود می شود. البته به نظر می رسد دلالت اشاره دارای ماهیت مستقل و وصف دلالت است.

یکی از بحث برانگیزترین مباحث در زمینه آثار و تبعات زنا با زن دارای همسر، مشروعیت داشتن یا نداشتن تداوم زندگی مشترک زانیه با همسر خویش است. مشهور فقیهان امامیه حکم به مشروعیت داده اند و حکم مزبور اجماعی توصیف شده است. در بین مذاهب فقهی اهل سنت، هرچند عده ای از فقیهان حکم به فسخ عقد کرده اند اما مشهور در میان ایشان نیز جواز تداوم رابطه زناشویی با همسر او است؛ با بررسی های صورت گرفته در مقاله پیش رو، نتیجه به دست آمده حاکی از لزوم تفکیک قایل شدن در حکم مسیله مد نظر است، به این نحو که باید میان زنایی که زانیه قبل از رابطه زناشویی با همسر خود داشته با آنچه بعد از این واقعه رخ داده است، تفاوت گذاشت و حکم جواز را فقط مختص به صورت دوم کرد. بدین ترتیب با نقد دیدگاه مشهور که با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و ضمن طرح دلایل و مستندات صورت گرفت، کوشیدیم پاسخی در خور برای این مسیله بیابیم.