تاریخ فرهنگ ایران
سال:1403 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

گسترش استعمار در جهان به روش های مختلفی صورت گرفت. اعزام مبلّغان مذهبی برای زمینه سازی نفوذ فرهنگی، یکی از شیوه های مؤثر استعمارگران بوده است. ایران از نخستین سال های شروع استعمار موردتوجه کشورهای غربی قرار گرفت و مبلّغان مذهبی که هم زمان با شروع دوران صفوی راهی ایران شدند، در دوره قاجاریه به صورتی بی سابقه به فعالیت پرداختند و زمینه را برای حضور بیشتر کشورهای غربی آماده کردند. این مقاله با رویکرد «توصیفی ـ تحلیلی» و به «روش کتاب خانه ای» به این پرسش پاسخ می دهد که در دوره قاجاریه حضور مبلغان مذهبی چه تأثیراتی بر جامعه ایرانی نهاد؟ فرض می شود که حضور آنان موجب نابسامانی هایی در وضعیت اجتماعی گردید و نتایج این تحقیق نیز نشان می دهد که مبلّغان مذهبی با دامن زدن به تضادهای عقیدتی، موجب برهم خوردن تعادل و نظم اجتماعی و بروز اختلافات شدند که زمینه نفوذ بیشتر استعمارگران را فراهم می کرد؛ ولی رویه دیگر حضور ایشان، ایجاد مدرسه و بیمارستان هایی بود که موجب آشناسازی ایرانیان با علوم جدید و تغییراتی در مبانی فرهنگی جامعه ایران گردید.

خلیج فارس به عنوان یک شاهراه تجاری بزرگ از گذشته های دور تا کنون مورد توجه بوده است. مدارک باستان شناسی و متون تاریخی گواه بر این ادعاست که ملل این منطقه در دریانوردی و تجارت دریایی مهارت زیادی داشتند و سیطره دریایی انان و تجارت جهانی گسترده با بنادر باستانی هندوچین، دریای سرخ و سواحل شرق آفریقا انکار ناشدنی است. در این پ‍ژوهش سعی شده است نخستین تلاش های دریانوردی تمدن های واقع در کرانه های خلیج فارس و دریای عمان بررسی گردد.فرایندی که نشانگر قدمت و تجربه این حوزه در فنون دریانوردی و کشتی سازی است. بر بنیاد یافته های باستان شناسی، حضور گروه های تجار در نواحی شمالی و جنوبی خلیج فارس و دریای عمان از اوایل هزاره هفتم قبل از میلاد به اثبات رسیده است. تاریخچه این گروه ها نشان می دهد که آنها به مرور زمان به مشاغل کشتیرانی، تجارت، ماهیگیری ،مرواریدسازی ، کشاورزی و سایر حرفه های متنوع اقتصادی مشغول شدند. در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد، شواهدی پر رنگ تری از این گونه های فعالیتهای اقتصادی مابین مناطق دریایی و پسابندر وجود دارد. دریانوردی در میان دریاها علاوه بر تبادلات اقتصادی موجب اشتراک گذاری امور فرهنگی مناطق مختلف دور دست با خلیج فارس و دریای عمان می گشت.

از تحولات مهم دوره تیموریان رونق انواع هنر ها و پیدایش سبک های هنری بوده است. تیمور و جانشینانش با گرددآوری هنرمندان از مناطق مختلف در مرکز حکومتی خود و آنان را در جهت اهداف سیاسی و فرهنگی خویش به خدمت گرفتند. هنرمندان با بناهای کاخ های متعدد و تزئین آنها، اقتدار، عظمت و شکوه حکومت تیموریان را به نمایش گذاشتند. در عین حال هنرمندان مفرح بخش اوقات فراغت و روحیات سلاطین و درباریان حکومتی بودند. هنر ابزاری بود که سلاطین و رجال حکومتی با کمک آن بر اعتبار و شهرت خود می افزودند. بررسی نقش هنرمندان تیموری در تجلی ساختن اقتدار و کسب شهرت حکومت تیموری و فراهم نمودن محافل بزم تیموریان موضوع بحث این مقاله است که به روش تحلیلی و توصیفی، با بهره گیری از منابع تاریخی به تبیین آن پرداخته و در نتیجه نشان داده شده است که تیموریان چگونه از هنر جهت کسب شهرت و مشروعیت و اقتدار خود بهره گرفتند.

تلاش آل بویه جهت سلطه بر مرکز خلافت، استیلای ایشان بر خوزستان را می طلبید. این سلطه تا پایان عهد عضدالدوله و امنیت نسبی و اقدامات عمرانی و نیز عدم تأثیر حوادث طبیعی زیان بار، سبب رشد و شکوفایی شهرهای منطقه شد. در نیمه دوم حکومت آل بویه (372-447 ق) با مرگ عضدالدوله و شروع درگیری مدعیان حکومت و ناامنی ناشی از آن موجب بحران و آشوب و بی توجهی به اقدامات عمرانی شد. بلایای طبیعی نیز در قالب سیل، آفات نباتی و زلزله با آسیب های مستقیم خود موجب وخامت بیشتر اوضاع و افول حیات شهری شد. در پژوهش حاضر نقش ناامنی در اشکال مختلف به عنوان متغیری مستقل بر افول شهرهای خوزستان با تکیه بر منابع جغرافیانگاری مورد بررسی قرار گرفته تا پاسخی به سوال اصلی داده شود. ناامنی در قالب جنگ های متوالی بر سر حکومت و بلایای طبیعی چه تأثیری بر افول شهرهای خوزستان داشته است؟ به نظر می رسد جنگ های متوالی عامل اولیه ناامنی بوده که با بروز بلایای طبیعی به انحای مختلف تشدید شده و در افول شهرهای منطقه نقش غیر قابل انکاری داشته است.

سلجوقیان تحوّلی ژرف را در بنیان های فرهنگی و اجتماعی ایران به وجود آوردند. آنان هرچند با برکناری آل بویه و رویارویی با تشیع و فرقه اسماعیلیه، بر تعارضات فکری افزودند؛ ولی با میدان دادن به فرهیختگان ایرانی، زمینه ساز بازسازی فرهنگ بومی شدند. این نوشتار با هدف بازشناسی ساختار نظام تربیتی عصر سلجوقی، درصدد است با رویکرد توصیفی تحلیلی و «روش کتاب خانه ای» به این پرسش پاسخ دهد که تأسیس نظامیه ها چگونه بر مؤلفه های فرهنگی دوره سلجوقی تا ایلخانی تأثیر گذاشت؟ فرض می شود که آموزش کارکنان دیوانی برای خدمت به نظام سیاسی، موجب از بین رفتن برخی از جنبه های پویای تعلیم و تربیت پیشین گردید. این بررسی نیز نشان می دهد: هرچند تعصب ورزی و برخی خام اندیشی ها، سیمای فرهنگ عصر سلجوقی را تیره کرد؛ ولی نظامیه ها حاصل اندیشه دیوان سالاران ایرانی و تداوم طبیعی و تاریخی مؤسسات پیش از خود بود و سهم زیادی در انتقال دانش و مواریث فرهنگی به عصر ایلخانی داشت.

در روند تثبیتِ اختصاصِ عنوانی مستقل در کتب اهل بیت نگاری مولفان امامی به زندگی حضرت زهرا(س)، میراث اندیشگانی علمای امامی پیشین و نگاه آنان به شخصیت و جایگاه آن حضرت موثر بوده است. با در نظر داشتن دو امرِ تاثیر شیخ طوسی(م.460ق) بر اندیشمندان پس از خود در حوزه های مختلف و برگزاری مجالس املاء او در شهر نجف، در اوج پختگیِ فکری و شکل گیری نظام عقیدتی اش، بررسی چگونگی بازنمایی شخصیت و جایگاه حضرت زهرا(س) در کتاب امالی او، مسالۀ اصلی مقالۀ حاضر را شکل داده است.نتیجۀ این پژوهش متن محور که به روش تاریخی انجام گرفته نشان می دهد که شیوۀ گزینش و نقل روایات توسط شیخ الطائفه، یعنی توجه دادن مخاطبان به ابعاد شخصیتی حضرت فاطمه(س)، برجسته سازی فضائل ایشان، دفاع آن حضرت(س) از حق امیرالمومنین(ع) برای خلافت و جانشینی؛ و پیوند این امر با مظلومیت ایشان پس از رحلت پیامبر خدا(ص)، توجه مخاطبانِ حاضر در مجالس املاء او و خوانندگان فردای اثرش را به جایگاه و شخصیت حضرت زهرا(س) معطوف داشت و در بسط اهل بیت نگاری شیعیان به زندگانی چهارده معصوم(ع) موثر بود.

مسائل مرتبط با حفظ صحت، رویارویی با انواع آسیب های بدنی و اعاده صحت ازدست رفته، متناسب با فرهنگ سلامت و حفظ الصحه و در چارچوب نظام طبی و در هر دوره ای قابل مطالعه است؛ لذا پژوهش حاضر درصدد بررسی این مسئله است که خون گیری از طریق فَصد چه جایگاهی در فرهنگ سلامت ایران عصر صفوی داشت و به چه نحوی انجام می شد؟ یافته های پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی - تحلیلی نشان می دهد که یکی از اعمال یداوی پیشگیرانه و درمانی توصیه شده توسط طبیبان در چارچوب طب اخلاطی، کاستن حجم خون بدن و دفع مواد زائد از طریق گشودن رگ های اعضای مختلف بدن بود که با درنظرگرفتن علائم و شرایط مزاجی و خلطی به ویژه غلبه خون، قوای بدنی، شکل و فرم بدن، جنسیت، سن، فصل، شغل و.... انجام می شد. رعایت تدابیر صحی و پیشگیرانه توسط بیمار قبل از انجام فصد و آگاهی فصاد نسبت به اقدام های مراقبتی و رفع خطاهای احتمالی حین و بعد از فصد، ضامن اثربخشی و بی خطری این روش بود. مطالب ارائه شده در پژوهش حاضر از حیث آگاهی بخشی برای عموم مردم، گروه های بهداشتی و نیز مسئولین امر، مهم و کاربردی است.

از دیرباز شناخت اسلام پایه و اساس شرق اسلامی بوده است همین پیوستاری موجب شده است تا خاورشناسان متعددی بدنبال شناخت اسلام و تشریح مبانی آن و نیز واکاوی زوایای حیات رسول خدا (ص) واهل بیت (ع) بویژه فاطمه زهرا(س) به مثابه اسوه رفتاری جامعه زنان مسلمانان باشند.این درحالی است که به دلایل مختلف از جمله ارتباط نسبی با رسول خدا(ص) و همسری علی (ع)و مادری حسنین (ع) و نیز متاثر از کنش گری سیاسی و مذهبی بویژه در بزنگاه تاریخی پس از رحلت رسول خدا (ص) شناخت حضرت زهرا را برای مستشرقین الزامی نموده است.یکی از مهمترین و شاید سهل الوصل ترین مطالعات تاریخی که می تواند تصویری از حضرت زهرا(ص) ارائه دهد دائرة المعارف ها هستند.این مقاله قصد دارد تا ضمن بررسی مدخل های فاطمه زهرا در دائره المعارف های اسلام به این سوال پاسخ دهد که نویسندگان مدخل فاطمه زهرا(س) چه کسانی هستند و چه رویکرد و روشی درتشریح و تدوین مدخل مورد نظرداشته اند؟ و چه تصویری از فاطمه زهرا ارائه داده اند؟ شاخصه ها و مولفه های مدخل های مورد نظر چیست؟ آیا ترس از اسلام و ناشناختگی از اصول و فروع آن موجبات بدفهمی مستشرقان از تاریخ اسلام شده است؟ آیا نویسندگان ویراست دوم تحت تاثیر گفتمان اسلام فوبیا و یا نویسندگان صاحب ویراست نخست بوده اند؟ شاخصه ها و مولفه های مدخل های مورد نظر چیست؟به دلیل ماهیت تاریخی و رویکرد انتقادی روش مطالعه در این مقاله روش تاریخی Historical criticism متکی بر توصیف و تحلیل داده فراتر از تفسیرها و روایت های جزمی خواهد بود.

برخی صوفیان برای تبیین اندیشه های مشایخ طریقت های صوفیانه، آثاری تألیف کرده اند. رساله عقاید اولیاء سبعه از جمله این آثار است. این تذکره عرفانی با صبغه شیعی درباره عقاید مشایخ طریقت های زاهدیه و صفویه است. این رساله توسط سلطان محمود زاهدی از عارفان خاندان زاهدیه به زبان ترکی آذربایجانی در اواخر سده هشتم هجری تحریر شده است. عقاید اولیاء سبعه بازتاب عقاید فلسفی، عرفانی آبا و اجداد نویسنده و سایر مشایخ سلسله زاهدیه و صفویه و خود مؤلف است. هدف این پژوهش بررسی رساله عقاید اولیاء سبعه و جایگاه آن در شناخت افکار مشایخ طریقت زاهدیه و صفویه پیرامون مسائل عرفانی و عقاید مذهب شیعه امامیه است. پژوهش حاضر با طرح این سئوالاتی؛ محتوا و مضامین رساله مزبور مشتمل بر چه مباحثی است؟ این اثر چه شباهت هایی با رساله البویوروق دارد؟ درصدد است با تکیه بر نسخه خطی رساله عقاید اولیاء سبعه با رویکردی توصیفی-تحلیلی به سئوالات مذکور پاسخ دهد. مضامین و محتوای رساله عقاید اولیاء سبعه با نثری ساده و به زبان ترکی عقاید مشایخ طریقت های زاهدیه و صفویه را با استفاده از آیات قرآنی و روایات اسلامی و شیعی معرفی کرده است. همچنین این رساله تا حدی مشابهت هایی با رساله البویوروق هم دارد. زبان و شیوه املای نوشتاری این نسخه خطی مشابه با دیگر رسالات و تذکره های صوفیانه منسوب به شیخ صفی الدین اردبیلی است با این تفاوت که برخلاف آنان که تحریر مریدان است، این رساله توسط فردی از خاندان زاهدی و صفوی تحریر شده است.

شناخت منابع و نقد و اهمیت و ارزش آنها در تاریخ، راه پژوهش های علمی را مفتوح می سازد. حادثه سقیفه و فدک نقطه عطفی است برای تعیین حدود میان مذاهب اسلامی و ریشه در حیات اجتماعی مسلمین از پیش از بعثت و هجرت رسول الله صلی الله علیه و آله دارد. این وقایع با اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه بود و اخباریان گزارش این دوحادثه را به اشکال مختلف تک نگاری و یا در لابلای منابع صدر اسلام نگاشته اند. مورخان از سده دوم کتب مستقلی به نام السقیفه و یا السقیفه و فدک یا السقیفه و بیعة ابوبکر تا اوائل سده چهارم تدوین کرده بودند ولی طی ادوار مختلف این منابع مفقود شده است. لذا این سوال پبش می آید که با فقدان این تک نگاری ها، منابع آگاهی از حادثه سقیفه و فدک کدامند؟ این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی به این سوال پاسخ خواهد داد که با فقدان منابع مستقل در باره ماجرای سقیفه و فدک پس منابع آگاهی از این دو حادثه کدام هستند و ارزش و اهمیت آنهاچیست؟ بدین سان حادثه سقیفه و فدک از سوی اخباریان و مورخان مورد توجه بود و تک نگاری های مستقل در این باره نگاشته شده بود ولی در گذر زمان ازسده هشتم هجری به بعد اثری از آنها نیست. ولی اطلاعات موثق و مفیدی در منابع و کتب سیره و مغازی، الطبقات، نسب، فتوح، محلی، حدیثی، کلامی تاریخی، تاریخ های عمومی، تاریخ الخلفا و تاریخی فرهنگی یافت می شود.

هویت تاریخی و فرهنگی ایران یکی از غنی ترین منابع فرهنگی در جهان به شمار می رود. این هویت عمیق، همواره با رویدادهای ورزشی و هنری گره خورده و از طریق مراسم افتتاحیه و اختتامیه، به ویژه در رویدادهای ورزشی، فرصت نمایش و تقویت هویت ملی را فراهم می آورد. این پژوهش با هدف بررسی نقش بومی سازی مراسم افتتاحیه و اختتامیه در رویدادهای ورزشی ایران انجام شده است. تمرکز این تحقیق بر تبیین نحوه استفاده از عناصر تاریخی، فرهنگی، و هنری ایران در این مراسم ها برای تقویت هویت ملی و نمایش تنوع فرهنگی کشور است. مطالعه حاضر با رویکرد کیفی و روش پدیدارشناسی انجام شده است. داده ها از طریق مصاحبه های نیمه ساختاریافته با 15 متخصص حوزه های فرهنگ، ورزش و هویت ملی گردآوری شده است. نمونه گیری به صورت هدفمند و با توجه به تجربه و تخصص شرکت کنندگان در زمینه برگزاری رویدادهای ورزشی و فرهنگی صورت گرفته است. تحلیل داده ها با روش تحلیل مضمون انجام شد. یافته ها نشان می دهند که بومی سازی این مراسم ها از طریق تأکید بر نمادهای ملی، نمایش تنوع اقوام و فرهنگ ها، و بازآفرینی داستان های تاریخی، به تقویت انسجام اجتماعی و هویت ملی کمک می کند. همچنین، استفاده از منابع پایدار و مشارکت فعال جامعه، نقش مهمی در حفاظت از میراث فرهنگی و تقویت همبستگی اجتماعی ایفا می کند. بومی سازی مراسم ورزشی می تواند به عنوان ابزاری مؤثر برای نمایش تاریخ و فرهنگ ایران در سطح جهانی عمل کند. این پژوهش با ارائه راهکارهایی عملی برای طراحی مراسم افتتاحیه و اختتامیه، به تقویت هویت ملی و ایجاد حس همبستگی میان اقوام مختلف کمک می کند.

این مقاله به بررسی سازوکارهای تحول فرهنگی در جوامع دریانورد ایرانی در دوره گذار از عصر ساسانی به دوران اسلامی می پردازد؛ بستری که غالباً در تاریخ نگاری های خشکی محور و متمرکز بر مراکز قدرت نادیده گرفته شده است. پژوهش حاضر این فرضیه را مطرح می کند که این جوامع در مواجهه با دگرگونی های سیاسی و دینی، نه دستخوش گسست تمدنی شدند و نه صرفاً به تداوم سنت های پیشین پرداختند، بلکه فرآیندی پیچیده از «تطبیق فعالانه» را به کار گرفتند. این فرآیند شامل حفظ راهبردی دانش مادی و عملیِ مبتنی بر الزامات اکولوژیک (مانند رژیم غذایی و فناوری کشتی سازی) و در عین حال، بازآرایی خلاقانه چارچوب های نمادین و ایدئولوژیک (مانند آیین ها و انگاره های پزشکی) برای انطباق با نظم اجتماعی-سیاسی نوین اسلامی بود. این پژوهش با اتکا به روش تحلیل تطبیقی-تاریخی و با تلفیق منابع متنی (متون پهلوی، سفرنامه ها و رساله های پزشکی اسلامی) و شواهد باستان شناختی (به ویژه از محوطه سیراف)، نشان می دهد که در حوزه تغذیه، الگوی پایدار مصرف ماهی و خرما در کنار تحول نمادین آیین های غذایی تداوم یافت و در حوزه پزشکی، سنت داروشناسی ساسانی با نظریه اخلاط جالینوسی و دانش تجربی دریایی درآمیخت. این مقاله با ارائه الگوی «تطبیق فعالانه»، دوگانه های تحلیلی «گسست» و «تداوم» را به چالش می کشد و چارچوبی ظریف تر برای فهم گذارهای تمدنی، به ویژه در جوامع غیرنخبه و پیرامونی، پیشنهاد می کند.