الهیات و معارف اسلامی (مطالعات اسلامی )
سال:1380 | دوره:- | شماره:52-51 |تعداد مقالات:5

نگارنده در این نوشتار ابتدا به بررسی تأثیر آداب و سنتهای مذهبی در قوانین حاکم بر ملتهای گذشته می پردازد و سپس با اشاره به رأی منتسکیو که قوانین کشوری جدا دانسته است، شبهه های جدایی دین از سیاست و قرائتهای مختلف از دین را مطرح کرده و به پاسخ آن می پردازد. نقش مذهب در قوانین ملل باستانی عنوان مبحث بعدی است که نگارنده با نقل سخنی از ویل دورانت به بررسی پیشینه انتساب قوانین بشری به نیرویی معنوی و ماورای طبیعی پرداخته و آنگاه با طرح سه دین مهم یهود، مسیحیت و اسلام، نقش قوانین باستانی بشر را در این سه دین می کاود. به اعتقاد نگارنده، قوانین الهی بر حسب نیازمندیهای محیط و متناسب با اوضاع و احوال زمان و مکان وضع می شوند که این امر در مورد دین اسلام مسلم و قطعی است؛ در مورد تورات نیز چون اسفار پنج گانه آن به ظن قوی هنگام اسارت یهود در بابل یا اندکی پس از آن در فلسطین تحریر گردیده، ما مسلمانان تعهدی به وحی بودن همه آنها یا آنجه بعدها به نام انجیل در میان مسیحیان انتشار یافته، نداریم و مانعی ندارد که مندرجات این دو کتاب به ویژه احکام تورات، از قوانین رایج میان اقوام آن مناطق گرفته شده باشد. نگارنده همچنین در مبحث رابطه حقوق با اخلاق و مذهب، به بررسی مبنای اخلاق و حقوق از دیدگاه دانشمندانی غربی نظیر کانت و برخی حقوق دانان معاصر می پردازد. وی در پایان تاریخچه تلاقی فقه اسلامی و حقوق جدید را در برخی از سرزمینهای مهم اسلامی بررسی می کند.

بسیاری از حدیث‏پژوهان، نخستین کتابی را که در سیر تاریخی حدیث شیعه به نگارش درآمده، کتاب "جامعه" می‏دانند. جامعه، نام مهمترین کتابی است که علی(ع) آن را به خط مبارک خویش قلمی کرده است. با توجه به اهمیت این کتاب در نحوه اسناد احادیث شیعه، نگارنده در این نوشتار به اثبات وجود آن و بررسی محتوا و ویژگیهای آن پرداخته و سخن اصلی وی این است که نامهای مختلف ذکر شده در متون نشان دهنده کتابهایی مختلف نیست، بلکه این عناوین تنها نامهایی است برای دو کتاب جفر و جامعه.

چنانچه اولیای دم متعدد باشند و همگی بر قصاص قاتل، اخذ دیه و یا بخشیدن او توافق کنند، بنابر خواست جمعی آنان عمل می‏شود. پرسش اینجاست که اگر برخی از اولیای دم خواستار قصاص باشند و برخی دیگر خواهان دیه یا بخشیدن قاتل، چگونه باید عمل کرد؟ همچنین در صورتی که برخی از اولیای دم، صغیر، مجنون، غایب و یا ساکت باشند، آیا دیگر وارثان می‏توانند در مورد تقاضای قصاص، اخذ دیه یا عفو تصمیم‏گیری کنند؟در پاسخ به این پرسشها و دیگر مسایلی که ناشی از تعدد اولیای دم است، از سوی فقیهان نظرات متفاوتی ارائه شده است. قانون مجازات اسلامی مقرر داشته است که برای استیفای قصاص، موافقت جمعی اولیای دم مورد نیاز است ولی اگر برخی از آنها خواهان قصاص و دیگران خواستار دیه باشند، خواهان قصاص می‏تواند با تأمین سهم دیگر اولیای دم، قاتل را قصاص کند. قانون‏گذار متذکر مواردی نشده است که برخی از وارثان، صغیر، مجنون، غایب و یا ساکت باشند. دیوان عالی کشور در یک رأی وحدت رویه، مقرر داشته است که اولیای دم کبیر می‏توانند با تأمین سهم صغار از دیه شرعی، قاتل را قصاص کنند. چنانچه میان اولیای دم، غایب و ساکت وجود داشته باشند و دیگر اولیای دم خواستار قصاص باشند، آنها می‏توانند با تأمین سهم اولیای دم مجنون، غایب و ساکت، استیفای قصاص کنند. ولی چنانچه اولیای دمِ حاضر و دارای اهلیت، خواستار دیه باشند، به نظر می‏رسد وجهی برای زندانی کردن قاتل تا بالغ شدن و رشد صغیر، بهبودی مجنون، حضور غایب و یا اظهار نظر ساکت وجود نداشته باشد. البته وصی، قیم و یا حاکم به حسب مورد ممکن است برای صغیر، مجنون و یا غایب، تقاضای دیه کنند؛ ولی به مصلحت آنها نیست که سهم اولیای دم را که خواستار دیه هستند و یا قاتل را عفو می‏کنند، از اموال شخصی صغیر، مجنون و یا غایب پرداخت کنند.

دیری است که ذهن جستجوگر آدمی در پی یافتن پاسخ به پرسشها ومعماهای مربوط به حیات خویش و خاستگاه آن است. فیلسوفان، عارفان، مفسران و محدثان، کم و بیش در این عرصه به گفت و گو نشسته اند که نفس آدمی چگونه حقیقتی است و سابقه وجودی آن تا کجاست؟ آیا بر بدن تقدم دارد؟ این تقدم اگر حقیقت دارد، چگونه است و متون دینی در این باب چه رهنمودهایی دارد؟ این رهنمودها تا چه حد بر داده های عقلی استوار است. نگارنده در این نوشتار با طرح آیات و روایاتی که مورد استناد مدعیان تقدم نفس بر بدن قرار گرفته، در صدد است تا نشان دهد متون مورد نظر در اثبات تقدم نفس بدان معنی که اهل ظاهر پنداشته اند، چندان کارآیی ندارد. هرچند پذیرش نوعی پیشینه برای جان آدمی نسبت به بدن، انکار ناپذیر می نماید؛ اما این معنی با پذیرش وجود حقیقتی متشخص و فراتر از بدن به نام نفس ملازمت ندارد.

نگارنده در این نوشتار پس از بررسی نظرات موافقان و مخالفان در مسأله "اتحادعالم بامعلوم" به نقد آنها پرداخته و می کوشد تا نقاط قوت و ضعف آنها را آشکار سازد. پاره ای از نکاتی که در این نوشتار بیشتر در نظر نگارنده بوده عبارت است از: الف) نظریه اتحاد و مسأله واقع نمایی علم. ب) تحلیل و نقادی استکمال نفس از طریق اتحاد با صورتهای علمی و تعارض داشتن با فعال بودن آن. ج) بیان مقدماتی که این نظریه بر آنها مبتنی است و اینکه خدشه بر هر یک از این مقدمات چه تأثیری بر این نظر دارد. د) این نظریه چه نتایج علمی و ایمانی در بر دارد و فهم مسایل اعتقادی مانند معاد جسمانی،تجسم اعمال و... تاچه اندازه در گرو پذیرش آن است.