پژوهش زبان و ادبیات فارسی
سال:1384 | دوره:- | شماره:4 |تعداد مقالات:15

شباهت ظاهری و دشواری تمایز اصول و قواعد مکاتب ناتورالیسم و رئالیسم، منشأ اشتباهات فراوانی برای منتقدان بوده است. تا آنجا که گاهی آثار ناتورالیستی به عنوان آثار رئالیستی معرفی می شوند. در این مقاله اصول و قواعد مکاتب فوق، در دو اثر برجسته نانای امیل زولا و بابا گوریوی بالزاک، نقد و تحلیل شده است. اشخاص داستانی «نانا» در عین عادی و معمولی بودن، هر یک معرف قشر معینی از جامعه اند و نویسنده ناتورالیست اصراری بر تیپ سازی ندارد. ولی در «باباگوریو» با وجود برگزیده شدن قهرمانان از میان افراد جامعه، به آنها برجستگی خاصی (تیپ) بخشیده می شود. انتقاد در آثار ناتورالیستی به مثابه مبارزه با بیماری هایی تلقی می شود که بر وحدت ارگانیک جامعه هجوم می آورد. اما در آثار رئالیستی عمیق ترین ریشه های تضادهای اجتماعی عصر کاویده می شود. با وجود اینکه اصول علمی ناتورالیسم پرداختن به هر موضوعی را صرف نظر از طبقه مجاز می داند، موضوع آثار ناتورالیستی بیشتر طبقات متوسط و پایین جامعه را شامل می شود. اما نویسنده رئالیست در آثار خود با وجود به تصویر کشیدن هر دو طبقه بالا و پایین جامعه، بیشتر به واقعیت ها و رنج های مربوط به طبقه کارگر توجه می کند. اکثر رمان های ناتورالیستی دارای پایانی اندوه بار، نگران کننده و فاجعه آمیز هستند و موجب ناراحتی خواننده می شوند. ولی آثار رئالیستی با وجود اینکه معمولاً پایانی غم انگیز دارند، تا حد آثار ناتورالیستی فاجعه آمیز نیستند.  

ترجمان البلاغه به عنوان نخستین کتاب منثور فارسی در حوزه های نقد ادبی و بلاغت، نقشی یگانه و ممتاز در تأسیس و تحلیل این مباحث و موضوعات دارد. رادویانی با نوشتن این کتاب، هم نخستین سنگ بنای مباحث ادبی را به نثر گذاشت و هم مجموعه دیدگاه ها و اندیشه های رایج در حوزه مسائل زیباشناختی شعر را که غالباً به زبان عربی بود، وارد زبان فارسی و فرهنگ ایرانی کرد و تا حدودی آن مقوله ها را بومی ساخت. ضمن آن که با خلق این اثر گام مهمی در علمی ساختن نثر فارسی نیز برداشت و زمینه را برای طرح وسیع تر این مقوله ها ـ در این زبان ـ آماده ساخت و موجی نو در میان متفکران و صاحب نظران ادبی ـ از جمله رشید و طواط و متابعان او ـ در انداخت و تا قرن ها بعد این موضوعات را از اشتغالات ذهنی و قلمی اندیشه ورزان و دوستداران ادبیات ساخت. ترجمان البلاغه، علاوه بر نقش ممتازی که در آغازگری و پیوند مباحث فرهنگی و ادبی داشت، خود نیز بسیاری دیدگاه ها و آراء تازه در زمینه نقد و بلاغت و بدیع مطرح کرد و گهگاه به نقد عملی و حتی ساختاری فکر و شعر روزگار خود پرداخت و نکته هایی تازه و راهگشا را هدیه ارباب معرفت کرد. هدف این مقاله، افزون بر تبیین جایگاه ترجمان البلاغه در فرهنگ و ادب ایران ـ که پیش از آن استاد مرحوم احمد آتش بخشی از آنها را مطرح ساخته بودند و بخش مهمی را هم به میان نیاورده بودند ـ بررسی دقیق و استنادی دیدگاه ها و اندیشه های رادویانی در باب شعر و ارکان سازنده آن و نیز مسأله ساخت و صورت و معنا در شعر است. ضمن آن که کل کتاب ترجمان البلاغه هم به صورتی یکپارچه و مرتبط، مورد نقد و تحلیل دقیق ساختاری و تطبیقی قرار گرفته است و خاستگاه، نوع نگاه، شیوه های تحلیل صنایع ادبی و ضعف و قوت های رادویانی هم مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

حسین پژمان بختیاری (1353-1297) یکی از شاعران سنت گرای رمانتیک است که اشعارش را با توجه به الگوهای زیباشناختی شعر کهن ایران سروده است. چنان که می دانیم شعر سنتی با قالب های متنوع خود پس از نوگرایی های دوران معاصر، به حیات خود ادامه داده و شاعران نسبتاً برجسته ای نیز به فرهنگ و هنر معاصر معرفی کرده است. پژمان بختیاری در ردیف شاعرانی مانند رعدی آذرخشی، رهی معیری، امیری فیروزکوهی، وحید دستجردی و بدیع الزمان فروزانفر قرار می گیرد. او از جمله شاعران معاصر است که تاکنون بررسی دقیقی در مورد شعرش صورت نگرفته است. مقاله حاضر عنصر موسیقی و تخیل را در دیوان اشعار وی تبیین و تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که از میان عوامل اصلی شعر؛ یعنی زبان، موسیقی و تخیل، در آثار این شاعر موسیقی برتری چشمگیری دارد.  

شعرای پارسی نه تنها بر علوم ادبی که برخی از آنها در علوم مختلف زمان از قبیل فقه و کلام، عرفان و فلسفه، تاریخ و جغرافیا، طب و نجوم از علما و دانشمندان معاصر خود بوده و با به کارگیری علوم مزبور، به ویژه علم طب، به آثار خویش، روح و لطافتی خاص بخشید ه اند. گروهی از این بزرگان نیز گرچه طبیب نبوده اند، با طبیبان حاذق زمان خود مجالست داشته و یا اینکه از نحوه طبابت مرسوم در آن دوران با خبر بوده اند؛ به طوری که تأثیر ژرف این دانش در اشعار نغزشان به خوبی تجلی کرده است. در این مقاله رد پای طب نوین در اشعار شاعران بزرگی چون فردوسی، مولوی، خاقانی، منوچهری و نظامی گنجوی بررسی شده و با یافته های دانش پزشکی نوین مقایسه گردیده است.  

موسیقی یکی از عناصر سازنده شعر است که کلام را برجسته می سازد و سبب تمایز زبان نظم از نثر می گردد. بررسی این رکن از شعر، همچنین پیوندی که میان آهنگ کلام با عناصر دیگر وجود دارد، مسأله ای است که این مقاله بدان می پردازد. برای تبیین این مسأله در دو بخش: بخش اوّل به تعریف موسیقی و انواع آن در شعر فارسی پرداخته، بخش دوم رابطه میان موسیقی شعر با موضوع، تخیّل و عاطفه بررسی شده است. تشریح مطالب مذکور، مشخص ساخت که موسیقی شعر در کنار تقسیمات چهار گانه ادیبان فارسی زبان به سه دسته موسیقی بیرونی (جنبه عروضی شعر)، موسیقی کناری (آهنگ خاص همخوانی میان کلمات پایانی مصراع ها «ردیف و قافیه») و موسیقی میانی (انواع توازن های حاصل از ارتباطات لفظی و تناسبات معنایی) تقسیم می شود. امّا شعر تعبیری از اجتماع، اصول، باورها و اندیشه های شاعر است و موسیقی شعر زبان دل و احساس او و «لاجرم هر آنچه از دل برآید، بر دل نشیند.» انواع متفاوت موسیقی شعر؛ یعنی وزن، قافیه و ردیف و واژه ها و لفظ از جمله عناصری هستند که معنا، عاطفه و تخیّل شاعر را به مخاطب منتقل می کنند و تنوّع موسیقایی در این زمینه عامل مهمّی در القای موضوع و احساسات شاعرانه به خواننده و شنونده است. شاعر با رعایت تناسب و پیوندی که میان موسیقی شعر با عناصر دیگر وجود دارد، تلاش می کند به هدف و غایت اصلی شعر ـ که همانا بیان مفاهیم و محتوای درونی شعر است ـ نزدیک گردد.  

درباره مضمون آیه 260 سوره بقره که در آن خداوند زنده کردن مردگان را  از طریق کشته و زنده شدن چهار پرنده به حضرت ابراهیم(ع) نشان می دهد، مفسران و عارفان سخنان بسیاری گفته اند. عارفان از این قصه قرآنی که غالباً برای اثبات معاد جسمانی و حشر مردگان به کار می رود، تفسیری روحانی کرده و گاه به آن جنبه ای کاملاً نمادین و تمثیلی بخشیده اند که نظیر این تعابیر در متون تفسیری غیر عرفانی هم دیده می شود. در این تحقیق، این قصه از متون مختلف تفسیری و عرفانی استخراج و وجوه افتراق و اشتراک آنها و دیدگاه های متفاوت مفسران عارف و غیرعارف درباره آن بررسی و تحلیل شده است. این تحقیق نشان می دهد برخی از مفسران قرآنی در تفسیر خویش تحت تأثیر متون منثور صوفیه بوده اند. همچنین، نمایانگر توانایی، خلاقیت و تلاش عرفا، مفسران و شاعران در راه پروراندن معانی مختلف ملهم از قصه های رایج قرآنی و افزودن نکات بدیع و تأویل های زیبا و شورانگیز روحانی به این قصه ها و روایات است.  

دانش به دلیل شرافت ذاتی و گوهری اش در جهان اسلام به جد مورد اهتمام قرار گرفته و در اعتبار و ارزش آن و مقام و جایگاه عالمان، سخن های آموزنده و دلپذیر گفته شده است. پاره ای از این گفتار های نغز در ذهن و زبان دانشمندان ادیب و ادیبان فرهیخته راه یافته و از این طریق ابیات و سخنانی زیبا در پاسداشت دانش و بزرگداشت دانشمندان آفریده شده است. در این مقاله کوتـاه بــه انعکـاس بـاورهای اسلامـی در بـاب منـزلت دانش در ادب گـرانسنگ فـارسی خواهیم پرداخت.    

فرهنگ فارسی معین، بین سال های 1342 تا 1352 در شش جلد منتشر و تاکنون بارها تجدید چاپ شده است. استاد معین، این فرهنگ را به منظور پاسخگویی به بخشی از نیازهای دانش پژوهان گرد آورده؛ از روش علمی در سه بخش لغات، ترکیبات خارجی و اعلام استفاده کرده است. مولف همچنین از استادان و خاورشناسانی که در تألیف کتاب با او همکاری کرده اند؛ درمقدمه جلد نخست نام برده است. نگارنده با توجه به اهمیت و تجدید چاپ این کتاب و مراجعه گسترده و مکرر اهل نظر، مواردی از «بخش ترکیبات خارجی» را به منظور ویرایش و بازنگری در چاپ های بعدی یادآوری می کند و پس از اشاره به روش استاد معین در نگارش فرهنگ فارسی، از پیشوایان فرهنگ نویسی او، سخن می گوید. ترکیبات خارجی فرهنگ فارسی، شامل واژه هایی از زبان های عربی، ترکی و اروپایی مندرج در نوشتار و گفتار زبان فارسی است. این گونه ترکیبات، اغلب ویژگی های اصلی خود را حفظ کرده اند. محدود بودن این گونه ترکیبات از نظر هویت دستوری به دو گروه ترکیبی و فعلی، موجب شده است  مولّف کتاب، به ویژگی های دستوری ترکیبات خارجی نپردازد و در این مقاله نیز از آن سخنی به میان نیاید. پیشینه نقد وبررسی فرهنگ معین به چندسال پس از انتشار آن می رسد که به عنوان نمونه می توان مقاله دکتر علی اشرف صادقی در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را برشمرد. مقاله حاضر، صرف نظر از علل و عوامل و نوع اشتباهات و کاستی ها با نگارشی متفاوت از گفتارها و مقالات دیگر، به بازنگری در فرهنگ معین می پردازد. با این امید که گامی در ویرایش این کتاب مرجع، برداشته باشد.  

مناسبات نسلی و تفاوت و تقابل نسل ها، از دغدغه های اصلی همه ملل در طول تاریخ بشر بوده و همواره توجه مصلحان اجتماعی را به خود معطوف کرده است. تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و به طور کلی تکامل جوامع و مخصوصاً پدیده صنعتی شدن، تأثیرات محسوسی بر هنجارهای رفتاری نسل ها داشته است که از این میان، با توجه به اقتضائات خاص دوره جوانی، این تفاوت رفتاری در این نسل محسوس تر و ملموس تر جلوه کرده است. سعدی، در ضمن داستان ها و حکایات کوتاه با اشاره به پاره ای از این تفاوت ها و تقابل ها، آن را امری طبیعی و عادی برشمرده، هرچند درصدد بیان علل و عوامل این گسست برنیامده است. او می کوشد با تکیه بر آموزه های اخلاقی، جوانان را به طاعت پذیری و تجربه اندوزی از پیران دعوت کند و اغلب با دفاع از ارزش ها و سنت های اجتماعی، پیران را در شیوه های رفتاری محق تر می داند. در ادامه مقاله پاره ای اندرزها و نصایح سعدی به دو نسل جوان و پیر احصا شده و قضاوت نهایی را به خواننده واگذار کرده ایم که تا چه حد آموزه های اخلاقی ادبیات تعلیمی گذشته، می تواند امروزیان را در ترمیم گسست نسلی یاری نماید.  

هدف از تحقیق حاضر بررسی تأثیر جنسیت به عنوان عاملی اجتماعی بر نوع مستقیم یا غیر مستقیم بودن نحوه بیان تقاضای مردان و زنان است. برای بحث درباره  نقش جنسیت برروی نوع کاربرد گفتارهای امری مثل تقاضا، دستور و امر، اطلاعات لازم از 80 دانشجوی دانشگاه شیراز جمع آوری گردید. بدین منظور پرسشنامه ای شامل 6 سؤال تهیه شد که هر یک از سؤال ها موقعیت متفاوتی را تبیین می کردند. نیمی از اشخاصی که به پرسشنامه پاسخ دادند دانشجویان دختر و نیمی دیگر پسر بودند. اطلاعات به دست آمده در طول تحقیق، با انجام چند فرایند آماری (آزمون t و آزمون کای 2) تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد زنان به نحوه بیان درخواست های شان، به ویژه در موقعیت های رسمی و اجتماعی، بیش از مردان توجه نشان می دهند. با توجه به نتایج این بررسی ها می توان گفت زنان در این نوع رفتار کلامی، رسمی تر و محافظه کارانه تر از مردان عمل می کنند و این مسأله را می توان تا حدی با رعایت ادب اجتماعی آنان در گفتار مرتبط دانست.