زمین شناسی اقتصادی
سال:1399 | دوره:12 | شماره:1 (پیاپی 24) |تعداد مقالات:6

کانسار مس-آهن-طلای مزرعه از کانسارهای مهم اسکارن واقع در کمربند فلززایی اهر-ارسباران است که بر اثر تزریق توده گرانیتوییدی الیگو-میوسن شیورداغ به داخل مجموعه آواری، کربناته قدیمی تر و به شکل اسکارن گارنت-اپیدوت دار ایجاد شده است. قسمت عمده کانه زایی شامل مگنتیت، کالکوپیریت و بورنیت و سولفوسالت های بیسموت و نقره، در مرحله اسکارن پس رونده تشکیل شده است. الگوی پراکندگی عناصر فرعی در زون کانه زایی، نشان دهنده تهی شدگی از HFSE و غنی شدگی از LILE است و همچنین نمودار پراکندگی عناصر نادر خاکی که با شیبی ملایم از مقادیرLREE به سمتHREE کاهش می یابد، نشان دهنده تاثیر سیالات با منشا آب های جوی بر فرایند کانه زایی است. مقادیر Σ REE و La/Y با دور شدن از توده نفوذی کاهش یافته است و مقادیر *Eu/Eu به عدد یک نزدیک می شوند که این امر نشان دهنده وجود شرایط اسیدی-احیایی در مناطق نزدیک تر به توده نفوذی و بازی-اکسیدان در مناطق دورتر از توده نفوذی در زون اگزو اسکارن است. بر این اساس هم سیالات با منشا ماگمایی و هم آب های جوی در تکوین نهایی سیال کانه زا در اسکارن مزرعه تاثیر داشته اند. آب های با منشا ماگمایی در مناطق نزدیک تر به توده نفوذی تاثیر گذار بوده اند؛ اما در مناطق دورتر از توده نفوذی زون اگزو اسکارن تاثیر آب های جوی بر سیال کانه زا طی مرحله دگرسانی پس رونده بارزتر بوده است. مقادیر اندازه گیری شده ایزوتوپ گوگرد در نمونه های پیریت و کالکوپیریت بیانگر منشا ماگمایی گوگرد در کانی های سولفیدی است. دما سنجی ایزوتوپی دمای کانه زایی در مرحله دگرسانی پس رونده را 369 درجه نشان می دهد.

در مجاورت توده پلوتونیکی الوند، انواع سنگ های دگرگونی ناحیه ای و مجاورتی درجه پایین تا بالا وجود دارد. نفوذ توده مافیک باتولیت الوند در سنگ های رسی دگرگون شده (شیست ها) سبب ایجاد هورنفلس های رسی و میگماتیت های آناتکسی در هاله دگرگونی خود شده است. پدیده ذوب بخشی در هاله همبری الوند فقط در سنگ های با ترکیب رسی رخ داده است. مشاهده های صحرایی، بررسی های میکروسکوپی و داده های ژیوشیمیایی نشان می دهد که در منطقه مورد بررسی میگماتیت ها از ذوب بخشی هورنفلس ها حاصل شده اند. اختلاف قابل توجه در مقادیر عناصر نادر خاکی و الگوی REE گرانیت های لوکوکرات و لوکوسوم های میگماتیت نشان می دهد که ارتباط ژنتیکی بین میگماتیت ها و گرانیت های هم جوار وجود ندارد و نفوذ گرانیت های لوکوکرات بعد از حادثه میگماتیتی شدن رخ داده است. این نشان دهنده آن است که آناتکسی و ذوب بخشی به دلیل حرارت ناشی از توده های گرانیتی نیست؛ بلکه گرمای حاصل از توده های مافیک قدیمی تر (گابرودیویت ها) عامل اصلی پدیده ذوب بخشی و میگماتیتی شدن در منطقه است. این یافته ها با داده های سن سنجی توده پلوتونیکی الوند و سنگ های میگماتیتی پیرامون آنها همخوانی دارد.

کانسار آهن قوزلو در فاصله 65 کیلومتری باختر زنجان واقع شده و بخشی از کمان ماگمایی ارومیه-دختر در پهنه ایران مرکزی است. در این منطقه، تناوب لایه های سنگ آهک میکرواسپارایتی، آهک مارنی، شیل و ماسه سنگ مربوط به کرتاسه بالایی توسط توده گرانیتوییدی ایوسن بالایی مورد هجوم قرار گرفته و هاله دگرگونی مجاورتی و کانه زایی آهن تشکیل شده است. از نظر سنگ شناسی، توده گرانیتوییدی متشکل از گرانیت-گرانودیوریت پورفیری و کوارتزمونزودیوریت بوده و دارای ماهیت کالک آلکالن پتاسیم بالا و متعلق به گرانیتوییدهای متاآلومینوس نوع I است. در نمودارهای تمایز محیط زمین ساختی، این توده در محیط حاشیه فعال قاره ای قرار می گیرد. بر اساس بررسی های میکروسکوپی، هاله دگرگونی مجاورتی متشکل از زیرپهنه های گارنت اسکارن، گارنت-پیروکسن اسکارن، پیروکسن اسکارن، اپیدوت اسکارن، مرمر پیروکسن دار و اسکارن کانه دار است. مگنتیت کانی اصلی کانسار است که با کانی های فرعی پیریت، کالکوپیریت و پیروتیت همراهی می شود. گارنت، کلینوپیروکسن، اپیدوت، اکتینولیت، کلسیت و کوارتز به عنوان کانی های غیر فلزی حضور دارند. شواهد بافتی در سنگ های هاله دگرگونی مجاورتی نشان دهنده تشکیل هم زمان گارنت و کلینوپیروکسن در محدوده دمایی 430 تا 550 درجه سانتی گراد و 26-10-23-10 ƒ O2 =است.

نهشته منگنز قزل داش داغی در 25 کیلومتری شمال غرب شهر مرند در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. از نظر ساختاری، این نهشته در پهنه مرکزی واقع شده است. میزبان کانی زایی در افق I توفیت و سنگ آهک آب شیرین و در افق II کنلگومرا و ماسه سنگ حوضه آتشفشانی کواترنری است. شکل کانی زایی در افق I، لایه ای-لامینه ای و در افق II، عدسی-پرشدگی شکستگی هاست. ویژگی های زمین شیمیایی نهشته توسط مقدار عناصر اکسیدهای اصلی، جزیی مطالعه و منشا کانی زایی بحث شده است. غلظت های به نسبت بالای Al (01/0 تا 39/7 درصد وزنی، متوسط = 34/1) احتمالا به خاطر لیتیک توف های میزبان است. مقادیر کم تیتانیوم (0 تا 28/0 درصد وزنی، متوسط = 05/0) نشانه ورود اندک مواد آواری طی کانی زایی است. داده هایی مثل Mn: Fe (متوسط 29/21)، Ba بالا (متوسط 4/1782)، Co: Ni (متوسط 79/0)، Co: Zn (متوسط 18/1) و نمودارهای تمایز نهشته های منگنز نشان می دهد که نهشته قزل داش داغی کانی زایی آتشفشانی-رسوبی از نوع گرمابی است.

در کانسار مس پورفیری علی آباد واقع در شمال غرب باتولیت گرانیتی شیرکوه یزد، ماسه سنگ های آرکوزی و کنگلومراهای کرتاسه زیرین، تحت تاثیر نفوذ توده لوکوگرانیتی (بعد از کرتاسه)، متحمل دگرسانی های گرمابی اغلب فیلیک و کانی سازی مس پورفیری در توده نفوذی همراه شده اند. تنها در یک نقطه کانی سازی اسکارن بدون مس نیز شکل گرفته است. کانی های پهنه دگرسانی فیلیک با همایندی زیر مشخص هستند: Sericite + quartz + pyrite + alunite + turquoise + goethite + jarucite فیروزه به شکل های رگچه ای، گرهک های کم و بیش مدور تا بی شکل و پوششی در رنگ های آبی، آبی-سبز و آبی متمایل به سفید در آرکوزهای دگرسان مشاهده می شود. هم پوشانی هوازدگی جوی بر پهنه فیلیک، سبب اکسیداسیون پیریت و کالکوپیریت و شکل گیری سیال اسیدی شده که فروشست Al، Cu و P را از سنگ میزبان شکل داده است. عملکرد این سیال بر سنگ میزبان ضمن مراحل چندگانه سبب رخداد فیروزه شده است. خاستگاه و رخداد فیروزه ناشی از دگرسانی کانی های سنگ میزبان فیلیک-آرژیلیک (کایولینیت) است. همچنین همیافتی نزدیک آلونیت با فیروزه در برخی موارد، خاستگاه آن را به خرج آلونیت (فسفاتی شدن) نیز ممکن می سازد.

ترکیب خاک های شهری مشهد نشان می دهد که میزان عناصر سنگین در آنها به نسبت خاک های غیرآلوده دور از مناطق شهری به شدت افزایش یافته است. مقادیر عناصر Cd، Cu، Pb، Sn و Zn در نمونه خاک پارک ها چندین برابر بیشتر از خاک های غیرشهری است. تجزیه و تحلیل آماری داده های ژیوشیمیایی نشان دهنده تاثیر فعالیت های انسان زاد بر روی تمرکز فلزات سنگین Pb، Cd، Sn و Zn است؛ درحالی که، علاوه بر فعالیت های انسانی، منابع طبیعی (خاک های مشتق شده از سنگ های اولترامافیک) نیز در توزیع عناصر Co، Cr و Co نقش داشته اند. ترکیب و نسبت ایزوتوپ های Pb در خاک های شهری مشهد نشان دهنده ماهیت نسبتا غیر رادیوژنیک این خاک ها با نسبت های پایین 206Pb/204Pb (024/18-284/17)، 207Pb/204Pb (525/15-482/15)، 208Pb/204Pb (964/37-405/37) و 206Pb/207Pb (116/1 و 161/1) است. ترکیب ایزوتوپ های سرب نشان می دهد که میانگین مشارکت منابع طبیعی و انسان زاد (مجموع منابع صنعتی و بنزین سرب دار) در پارک های مشهد به ترتیب % 6/6 و % 4/93 است که بیانگر آلودگی قابل ملاحظه خاک در پارک های این شهر است. منبع اصلی آلودگی در نمونه های خاک با میزان سرب نسبتا پایین (کمتر از mg kg-1 90)، فعالیت های صنعتی است؛ درحالی که با افزایش میزان سرب در خاک ها سهم بنزین سرب دار افزایش می یابد. نقشه توزیع فلزات سنگین در خاک های سطحی پارک های مشهد نیز این امر را تایید می کند. در پارک های مناطق مرکزی مشهد که دارای تمرکز بالاتری از فلزات سنگین به خصوص سرب هستند، بنزین سرب دار سهم بالاتری در آلایش خاک ها ایفا می کند. ترافیک سنگین در این محدوده به عنوان عامل اصلی در تجمع فلزات سنگین و آلودگی خاک های سطحی عمل کرده است.