پژوهش های معماری اسلامی
سال:1395 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:8

بحران های زیست محیطی یکی از مهمترین چالش هایی است که جامعه ی بشری با آن ها مواجه است. مکاتب گوناگون برای حل این بحران ها راه حل های مختلفی را بیان نموده اند؛ از جمله توسعه ی پایدار، حفاظت گرایی، صیانت گرایی، اخلاق زمین، نیکداری و پایداری. اما با وجود راه حل های ارائه شده، بحران های زیست محیطی ادامه دارند و به واسطه ی بهره برداری بیشتر از منابع تشدید شده اند. این تحقیق در پاسخ به چرایی وجود بحران های زیست محیطی-علی رغم تشکیل نهادهای مرتبط و فراگیر شدن مفاهیم مرتبط با توسعه پایدار- و واکاوی جایگاه محیط زیست و چگونگی رابطه ی انسان با آن در اندیشه ی اسلامی انجام شده است.در این پژوهش از روش مقایسه ی تطبیقی عرضی و توصیفی تحلیلی استفاده شده است. با بررسی توصیفی مفاهیم انسان و محیط زیست در تفکر توسعه ی پایدار و اندیشه ی اسلامی به مقایسه ی تطبیقی و تحلیلی میان آن ها پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که برای حل بحران مذکور نیاز به انقلاب و تغییر مفاهیم انسان و ترسیم دوباره ارتباط میان انسان و طبیعت می باشد. همچنین باید جایگاه طبیعت و انسان در نظام آفرینش مورد تجدید نظر قرار بگیرد. در این تحقیق نشان داده شده است که یکی از علل بوجود آمدن بحران های زیست محیطی تغییر مفهوم انسان، سلطه جویی او، راه غلبه بر آن و تغییر نگرش افراد نسبت به مفهوم و جایگاه انسان مدرن می باشد. توسعه ی پایدار، همان تعریف مصطلح دوره ی رنسانس درباره انسان را قبول می کند و بدون توجه به ریشه های به وجود آمدن بحران، به مسائل سطحی توجه می کند. آنچه در توسعه ی پایدار اهمیت دارد؛ لزوم عدالت بین یک نسل و میان نسل ها می باشد. از نظر اسلام، طبیعت موجودی است هوشمند و دارای ملکوت که اگرچه برای انسان خلق شده است؛ اما انسان مجاز نیست هرگونه که تمایل دارد از آن استفاده نماید؛ چون طبیعت امانتی در دست انسان است و انسان به عنوان جانشین خداوند باید نسبت به سایر آفریده های خداوند امانت دار باشد.

مسکن به معنای مکان وقوع زندگی، می تواند گستره وسیعی از کیفیات را شامل شود که وجه تولیدی انسان، یکی از آنهاست. در آموزه های اسلامی، نگاه مولد به حضور خانگی انسان، دارای مبانی مستحکمی است؛ این در حالی است که رویکرد مدرنیته به سکونت، با نگاه تفکیک کار از فراغت، منجر به «فراغتی» نگاه کردن به حضور خانگی انسان شده است؛ در این نوشتار، ابتدا با روش تفسیری تاریخی، ضمن بررسی نگرش اسلام به موضوع، تحول مورد نظر مدرنیته در بحث تولیدی بودن یا نبودن حضور خانگی انسان، بررسی و در سه گونه نگرش، طبقه بندی و تشریح شده است: بهینه سازی کارخانگی، حذف کار خانگی و بالاخره رویکرد تبدیل خانه به حوزه کار جمعی (اشتراکی). در این بحث نشان داده شده است که حذف کار از خانه، رویکرد اصلی مدرنیته است که اثر عمیق خود را بر سبک زندگی و قالب کالبدی آن در حوزه اسلامی نیز گذاشته است؛ سپس یک پیمایش کمی ـ کیفی در مورد میزان حضور الگوهای رفتاری ـ مکانی وابسته به تولید در خانه (با تاکید بر الگوهای مکان ـ رفتار مربوط به آشپزخانه) در میان گروه نمونه ای از قشر مذهبی شهر قم انجام شده است و نتایج آن در قیاس با تعالیم اسلامی و تحولات ناشی از مدرنیته به بحث گذاشته شده است؛ تداوم برخی الگوهای تولیدی مورد نظر اسلام، بویژه در گونه مسکن های حیاط دار و حذف یا تضعیف برخی دیگر، ازجمله نتایج این پیمایش است. مجموعا پیمایش مزبور، توجه به وجوه تولیدی حضور انسان در خانه را در میان قشر مورد آزمون، همچنان، با اهمیت نشان می دهد؛ به نحوی که می توان انتظار داشت با تامین شرایط محیطی مناسب، این رویکرد مطلوب اسلامی در سکونت، باردیگر جایگاه خود را بازیابد.

در میان آموزه های معماری ایرانی دو نظریه ی «مستطیل طلایی ایرانی» و «گز و پیمون» از شهرت بسیاری برخوردارند. بسیاری از بزرگان اظهار داشته اند که معماران ایرانی از این نسبت ها برای خلق فضاهای معماری در طرح حیاط مرکزی و اتاق های خانه ها استفاده کرده اند. در مقاله ی حاضر، صحت این فرضیه با مطالعه فضاهای پنج دری، سه دری و حیاط در ده خانه ی تاریخی شهر شیراز مربوط به دوره ی قاجار مورد بررسی قرار گرفته است. ابعاد و اندازه برداشت و داده های آماری به کمک نرم افزار spss مورد تحلیل قرارگرفت. در ابتدا جهت تعیین نرمال بودن داده های بدست آمده از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف استفاده و نتایج آزمون، غیرنرمال بودن آن ها را تایید کرد. از این رو با استفاده از تبدیل باکس-کاکس داده ها به توزیع نرمال تبدیل و برای آزمودن فرضیه ها از آزمون t استفاده و جهت فرض برتری نظریه گز و پیمون و مستطیل طلایی ایرانی از نسبت ضریب تغییرات استفاده شد. در نهایت، فرضیه استفاده از مستطیل طلایی ایرانی در خانه های مورد مطالعه، رد شد. با توجه به نسبت ضریب تغییرات، نظریه گز و پیمون نسبت به مستطیل طلایی ایرانی اختلاف کمتری داشته و به واقعیت نزدیک تر بود. استنباط نگارندگان این است که با نگاه به شرایط واقعی و الگوی پلان خانه های شیراز، میزان اندک خطای موجود در نظریه گز و پیمون نیز به علت نوع تفکیک و تقسیم بندی زمین ها می باشد و طراحان با این وجود، می کوشیدند نسبت فضاهای مهم خانه را به مقدار حسابی «گزو پیمون» نزدیک کنند.

در گذشته همجواری زندگی مادی و معنوی، موجبات پیوند و دلبستگی اجتماع با فضای مکانی مسجد را فراهم می کرد. در واقع کیفیت مساجد تنها توسط عوامل فیزیکی تعیین نمی شد، بلکه محصول ارتباط و برهم کنش متقابل بین فضای مسجد و استفاده کنندگان از آن بود. پیوند مسجد با لایه های زندگی اجتماعی مردم سبب افزایش کیفیت فضای مسجد می شود. با توجه به این که اساس و شالوه اسلام بر پایه اجتماع است لذا هدف از ارائه این مقاله بیان اهمیت و ضرورت اجتماع پذیری مساجد امروز و بررسی مولفه های اجتماع پذیری مساجد محلی ایران می باشد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی تحلیلی و مطالعات میدانی (پرسشنامه) و کتابخانه ای می باشد. در این پژوهش از طریق پرسشنامه سه نمونه از مساجد محله ای شهر همدان (مسجد چمن چوپانان، مسجد کولانج، مسجد شالبافان) به عنوان مساجد موفق شهر، مورد مطالعه قرار گرفت. با توجه به اینکه اجتماع پذیری مساجد در ارتباط مستقیم با مردم می باشد، لذا جامعه آماری مورد مطالعه در این پژوهش، ساکنین محله اطراف هر مسجد و نمازگزاران آن در نظر گرفته شده و سن و جنسیت شخص پاسخ دهنده نیز قید گردیده است. سوال تحقیق این است که چه مولفه هایی از اجتماع پذیری مساجد سبب ارتقاء کیفیت مساجد می شود؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که سه عامل مکان یابی، تلفیق کاربری مسجد با سایر کاربری های عمومی، تداوم زمانی استفاده از مسجد به عنوان مولفه های موثر در اجتماع پذیری مساجد بر کیفیت بخشی مساجد، بسیار موثر می باشند.

درباره ی خاستگاه های نظری تکوین حمام های جهان اسلام از منظر علوم طبیعی قدیم (علم طب) تحقیقات اندکی وجود دارد. هرچند غالب متون طب دوره ی اسلامی به ابعاد تعامل انسان و محیط برای سلامتی انسان پرداخته اند؛ اما نقش تعالیم این متون در بازخوانی خاستگاه های نظری آفرینش معماری و سازماندهی محیط بررسی نشده است. استحمام و معماری حمام یکی از زمینه های میان رشته ای پیوند طب و معماری هستند که بیشتر پزشکان قدیم بخشی از آثار خود را به نقش آنها در سلامتی و درمان اختصاص داده اند. مساله ی این پژوهش، واکاوی مبانی نظری شکل گیری حمام های جهان اسلام به گزارش متون طب دوره ی اسلامی است. مقاله ی حاضر به روش تفسیر تاریخی تعالیم طب جسمانی و روحانی متون را در تکوین ساختار معماری و مضامین نگارگری در حمام ها بررسی می کند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که حمام ها ی جهان اسلام منطبق بر طبیعت بدن و نفس انسان و در نتیجه عالم (طبیعت) هستند. این تشابهات شامل انطباق مراتب بخش های حمام با مزاج های چهارگانه ی انسانی و انطباق مضامین نقاشی گرمابه ای با نفوس سه گانه ی انسانی است. هدف از این تشابهات ساختاری و محتوایی نیز ایجاد محیطی متناسب با طبیعت انسان برای حفظ اعتدال مزاج و سلامتی پایدار جسم و روان است.

محراب های گچبری عصر ایلخانی، به عنوان یکی از باشکوه ترین جلوه های تزئین در معماری این دوره، علاوه بر تنوع آشکار در فرم ها و ابعاد ساخت، شامل مجموعه ی منحصربفردی از آرایه ها و همچنین کتیبه های گوناگون می باشد. این نقوش که تقریبا، در کلیه ی اجزاء و قسمت های محراب های گچبری اعم از پیشانی، حاشیه ها، ستون ها (پیلک)، سرستون ها، طاقنماها و لچکی ها به چشم می خورد؛ شامل انواع نقوش گیاهی (اسلیمی و ختایی) و هندسی (گره) است که در اکثر نمونه ها، تلفیق آنها با خطوط و اقلام موجود (کوفی، ثلث و...) دیده می شود. در این مقاله، علاوه بر معرفی انواع آرایه های هندسی به کار رفته در محراب های گچبری عصر ایلخانی، تنوع، تداوم یا تکرار هر یک از گره های مذکور و نحوه ی کاربرد آن ها در بخش های مختلف محراب ها، از حیث وسعت فضای اختصاص یافته و مکان به کار برده شده، مورد ارزیابی قرار گرفته است. روش یافته اندوزی بر پایه پژوهشی میدانی (عکاسی، طرح خطی1 تصاویر) و با استناد به منابع مکتوب صورت گرفته که به روش تاریخی-تطبیقی، برمبنای الگوهای هندسی، به تحلیل داده های بدست آمده از نمونه های مطالعاتی می پردازد. نتایج حاصله، که از بررسی 12 محراب گچبری تاریخ دار یا منسوب به دوره ی ایلخانی به دست آمده، حاکی از آن است که کاربرد نقوش هندسی در این محراب ها، حضوری پررنگ داشته که بیشترین درصد را، گره هایی برپایه عدد مبنای2 شش و هشت (گره های شش و شمسه، هشت و طبل گردان و...) به خود اختصاص داده است. این گره ها غالبا، در دیوارهای جانبی و روبروی طاقنما و حاشیه های محراب های گچبری قرار گرفته و تقریبا در اکثر موارد، با نقشمایه های گیاهی (گل، برگ و...) و شکل های هندسی ساده (دایره، مثلث، لوزی و...)، توأمان شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.