مطالعات زبانی و بلاغی
سال:1397 | دوره:9 | شماره:18 |تعداد مقالات:13

اصطلاح «بلاغت» در ادب اسلامی و معادل آن در سنّت ادبی غرب، یعنی اصطلاح «رتوریک» (Rhetoric)، تا به امروز سه مفهوم اصلی داشته است: نخستین مفهوم، دریافت ارسطویی از بلاغت است که بیشتر آن را با خطابه و فنون و ابزار اقناع مخاطب مرتبط می سازد؛ دیگر، مفهوم زیبایی شناختی یا ادبی است که بلاغت را با شعر و فنون و ابزار تخییل پیوند می دهد؛ و سرانجام رویکرد جدید به بلاغت که سعی دارد دامنه ی شمول این علم را فراتر برد؛ به گونه ای که دو مفهوم پیشین را توامّان شامل شود. «تمثیل» ازجمله شگردهای بلاغی است که در طول تاریخ بلاغت، تمامی رویکردها به آن توجه داشته اند. به عبارت دیگر، ظرفیت های زیبایی شناختی و اقناعی تمثیل موجب شده است در آثار بلاغت نگاران با دریافت های مختلف از مفهوم بلاغت رو به رو شویم. هدف از این پژوهش، بازخوانی تعاریف و دیدگاه های مختلف بلاغت نگاران درمورد تمثیل و تبیین قدرت بلاغی آن در پرتو رویکردهای گوناگون به بلاغت است.

نسخة خطّی آداب انشاء که بعضاً از آن با عنوان انشای عالم آرا یاد شده است، زاییدة ذهن نقّاد و طبع وقّاد یکی از مترسّلان، بلاغیّون و شعرای معاصر شاه طهماسب صفوی است که تا کنون در پردة خمول و گوشة انزوا باقی مانده است. آداب انشاء در شمار متون نظری و آموزشی ترسّل محسوب می شود. مؤلف در ساختاری دقیق و منسجم، در یک مقدّمه و سه بخش اصلی موسوم به لمعه و خاتمه، اهمّ مباحث نظری ترسّل را با رویکردی جدید و از منظر دانش بلاغت و بدیع بررسیده است. آنچه که از این کتاب در جمیع شش نسخة آن باقی مانده است، صرفاً فاتحة اثر و در برخی نسخ، بخش های آغازین لمعة اوّل است؛ بخش اصلی متن که مشتمل بر مطاوی انشاء و ترسّل است، در دست نیست. زاویة نظر نوربخشی در فاتحة آداب انشاء، هم در بین آثار ترسّل و انشاء و هم در میان آثار بلاغت فارسی، بی نظیر و کم سابقه است؛ چراکه اغلب متون آموزشیِ بدیع و بلاغت، نظم و شعر فارسی را مطمح نظر داشته اند؛ حال آنکه نوربخشی در درجة اوّل، عموماً از منظر نثر فارسی و در وهلة دوم، اختصاصاً از زاویة علم انشاء و با رویکردی آموزشی و نمونه وار به بررسی فنون ادبی موردنیاز دبیران و منشیان در نثر منشیانة فارسی پرداخته است. توجه به آراستن متن مکتوبات، بیشترین اهتمام نوربخشی و منشیان روزگار صفوی است. علاوه بر مقولة مذکور، شواهد منقول، اغلب منثور و برخی شواهد منظوم از زبان خود مؤلف، متخلّص به سیّد است. شایان ذکر است در آغاز اثر، مطاوی نظری علم انشاء، ویژگی های آن و خصایص منشیان موردبحث قرار گرفته است. نگارنده در مقالة حاضر کوشیده ضمن متن شناسی آداب انشاء و بیان فواید و مزایای این اثر ممتاز دورة صفوی از منظر محتوایی و ساختاری، در باب شرح احوال و آثار نوربخشی و سبک متن اثر حاضر بحث کند.

مقوله ی انسجام، یکی از مباحث موردتوجه زبان شناسان، ازجمله زبان شناسان نقش گرا در تحلیل متن است. از نظر آنان، تحلیل متن عبارت است از مطالعه و بررسی ارتباط، همبستگی و پیوندهای موجود میان جمله ها در متون نوشتاری وکلامی. به عبارت دیگر، نکته ی مهم در چنین تحلیلی، مفهوم انسجام و چگونگی پیوند معانی جمله ها یا گزاره ها در یک متن است. در مقاله ی حاضر، با استفاده از نظریه ی تکامل یافته ی انسجام هلیدی و حسن (1985) در زبان شناسی نقش گرا، به تحلیل انسجام در داستان کوتاه عدل، برگرفته از کتاب داستان های کوتاه اثر صادق چوبک پرداخته می شود و نحوه ی کاربرد عناصر انسجامی در متن، موردبررسی قرارگرفته و میزان کاربرد هریک از عناصر انسجام نیز مقایسه شده است. پس از تحلیل و بررسی داده ها، این نتیجه حاصل شد که در داستان کوتاه عدل، انسجام دستوری به مراتب بیش از انسجام واژگانی به کار رفته و غالب نمونه های انسجام دستوری، مربوط به ارجاع شخصی است. این نتیجه گیری با ویژگی های سبکی چوبک کاملاً منطبق است. شخصیت پردازی، عامیانه نویسی، شتابندگی و توصیف سوژه ی داستانی، از ویژگی های برجسته ی سبک چوبک است. نتایج این پژوهش، بسامد بالای عناصر انسجامی دستوری را نسبت به عناصر انسجامی واژگانی در متون ادبی داستانی تأیید می کند. کاربرد واو عطف بین دو بند که در الگوی هلیدی، ادات ربط افزایشی نامیده می شود، در نثر چوبک از بسامد بالایی برخوردار است. تأثیر واو عطف و استفاده از جملات کوتاه در سرعت بخشیدن به نثر که یکی از ویژگی های سبکی چوبک بوده، کاملاً مشهود است.

تحقیق درباره ی معنای اصلی واژه ها یکی از ضروریات پژوهش های ادبی و زبانی است. «شادُروان» یکی از واژه های بحث برانگیزی است که هرچند در متون گذشته بارها به کار رفته است و در فرهنگ های لغت، معانی مختلفی برای آن در نظر گرفته شده، هنوز معنای اصلی آن مبهم است و توضیحات راضی کننده ای درباره ی آن وجود ندارد. از میان محققان و صاحب نظران در پیشینه ی زبان فارسی، امیل بنونیست، محقق فرانسوی، معتقد است که معنای اصلی «شادروان»، سکّو و تخت مخصوص جلوس پادشاهان و بزرگان است و ریشه ی پارتی دارد. در این مقاله ضمن طرح آرای او، شواهدی از کاربرد این کلمه در فرهنگ های لغت و متون نظم و نثر فارسی جمع آوری و تحلیل شده است. همچنین معنای ترکیب «شیر شادروان» نیز که در فرهنگ ها و شرح متون، نقش شیر روی پرده معنی شده، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

یکی از نقش های مهم زبان، انتقال احساسات هر فرد به افراد دیگر است. احساسات، مفاهیمی انتزاعی هستند که برای بیان و درک باید به صورت مفاهیم عینی درآیند و استعاره ها و صفات، ازجمله ابزارهای تبدیل مفاهیم انتزاعی به عینی، به شمار می روند. در تحقیق کنونی برآنیم به این سؤال پاسخ دهیم که «آیا زبان فارسی در زمینه ی به کارگیری ابزارهای زبانی خشونت آمیز، تغییر کرده است؟ » برای پاسخ به این پرسش، باید دریابیم آیا بازنمون شناختی و ذهنی بیان خشم در زبان، سیر صعودی داشته است یا نزولی. یکی از بازنمون های بروز احساساتی همچون خشم در زبان روزمره، در روزنامه های منتشرشده به هر زبان، است. به عبارت دیگر، متون روزنامه ها بازتاب تفکّرات و گفتار هر جامعه است. ازاین رو، مطالعه ی خشم در تحقیق کنونی را به بررسی استعاره های مبیّن خشم در زبان فارسی و صفات به کاررفته بر اساس این احساس در پیکره ای متشکّل از روزنامه های فارسی محدود کرده ایم. چارچوب نظری پژوهش کنونی بر اساس نظریه ی استعاره ی مفهومی است که در منابع مهم و تأثیرگذاری ازجمله لیکاف و جانسون (1980) و لیکاف (1993) مطرح شده است. روش شناسایی استعاره ها در این تحقیق، بر اساس روش «فرایند تشخیص استعاره» است که در پراگلجاز (2007) مورداستفاده قرار گرفته است. در مجموع، صد سرمقاله یا تیتر اصلی خبر از روزنامه های مهم و پرتیراژ کیهان و اطلاعات که دارای آرشیو حداقل 50 ساله هستند (50 مورد از هر روزنامه و یک مورد از هر سال) به صورت اتفاقی برای این تحقیق انتخاب و در مجموع 18 حوزه ی مبدأ برای استعاره ها شناسایی شد. اهمیت مقاله ی کنونی از این جهت است که می خواهد سیر تغییر کاربرد خشونت در زبان فارسی را بر اساس پیکره ای طبیعی و واقعی از مطبوعات پرمخاطب این زبان نشان دهد و ارتباط آن را با تحوّلات اجتماعی و سیاسی مهم هر دهه نشان داده، از این طریق به الگویی شناختی از زبان فارسی بر مبنای سیر تغییر خشونت در این زبان و بازنمود آن در مطبوعات فارسی دست یابد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که عوامل سیاسی و اجتماعی، بر الگوی تغییر روند خشونت زبان فارسی در مطبوعات تأثیرگذار بوده اند.

در این مقاله، پس از شرح مختصری درباره ی نزاری قهستانی و منظومه ی ازهر و مزهر وی، مقولههایی تحت عنوان سبک، سبک شناسی و سبک شناسی لایه ای تعریف شده است. سپس بر مبنای فرمول کوکران، از این منظومه نمونه گیری شد و بر اساس روش های آماری، مؤلّفه هایی چون ترتیب اجزای جمله ها، سبک و ساختمان جمله ها، طول جمله ها، وجهیّت، نقش معنایی جملات و صدای دستوری بررسی گردید. نتایج حاصل از این تحقیق، نشان می دهد با آنکه این اثر منظوم است، امّا بیش از 60 درصد جملات، چیدمان طبیعی و معیار دارند. میانگین طول جمله ها 40/5 واژه است؛ درنتیجه، جملات کوتاه، روشن و صریح هستند. باتوجّه به اینکه 58/80 درصد جملات، ساده و مستقلّ اند، سبک این اثر گسسته است. 09/90 درصد جملات، در وجه اخباری و نزدیک به 90 درصد جملات، خبری هستند که نشان دهنده ی قاطعیّت گزاره هاست. 10/73 درصد جملات، صدای فعّال دارند که باتوجّه به اینکه این منظومه، اثری غنایی-حماسی است و فاعلی کنشگر می طلبد، این درصد (10/73)، طبیعی و به جا است.

ساختار پاشان و نظم پریشان ابیات در برخی غزل های حافظ، از دیرباز، موضوع پرسش و بحث بوده است. حافظ شناسان و حافظ پژوهان در این راه، کوشش بسیار کرده اند تا بتوانند این پاشانی را توجیه کنند و برای این عدم انسجام، دلیل و توضیحی بیابند. با نگاهی حتی گذرا به مجموعه ی این تلاش ها می توان برای بعضی از فرضیه ها و نظریه ها در این زمینه، اعتبار و ارزش بیشتری قائل شد و برخی دیگر را کنار نهاد. ما در این مقاله، پس از طرح موضوع، به مهم ترین فرضیه ها درباب چراییِ چنین ساختاری در غزل های حافظ، نظری اجمالی خواهیم انداخت و سپس به طرح پیشنهادی تازه می پردازیم که سعی دارد بر پایه ی بافت شعر حافظ و روابط درون متنی دیوان، عدم تلائم ابیات و تنوع مضمونی غزل حافظ را از منظری موسیقایی توجیه و تعلیل کند.

در نظریه ی معاصر استعاره که توسط لیکاف و جانسون مطرح شده، زمان، یکی از حوزه های تصوّری انتزاعی است و همواره ازطریق چیزی ملموس و عینی، یعنی مکان درک می شود و بنیانی شناختی دارد. در این پژوهش، ابتدا توضیحاتی درباره ی استعاره ی مفهومی و زمان داده شده و سپس شواهدی از تاریخ بیهقی ذکر شده است. این شواهد واژگان، ترکیب ها و جملات استعاریِ قراردادی و نو را شامل می شود و رویکردی که بدان توجه بیشتری شده، تشخیص نو بودن و قراردادی بودن استعاره ها و ارتباطش با هریک از بخش بندی های تحقیق است. در این تحقیق نشان خواهیم داد که هرگاه ابوالفضل بیهقی به ‍ سمت واگویه های درونی می رود، درجه ی نوی و تازگی استعاره های اثرش بیشتر می شود. نگارندگان در این مقاله به بررسی وجود و کیفیتِ استعاره ی مفهومیِ زمان در متن تاریخ بیهقیمی پردازند. در این استعاره ها چگونگی ارتباط زمان با عناصر دیگر بررسی و درنهایت به سه دسته ی اصلی «زمان به مثابه شیء (متحرک، ثابت یا موجد اوصافی غیر از این ها)»، «زمان به مثابه فضا یا مکان محصور» و «زمان به مثابه موجود جاندار» طبقه بندی شده است که از نظر نگارنده، نه تنها طبقه بندی نوتر و دقیق تر نسبت به طبقه بندی های مرسوم ارائه می کند، بلکه نشان دهنده ی وجوه متنوع کاربرد استعاره ی زمان در زبان بیهقی است.

استعاره در مفهوم سازی و در نحوه ی درک افراد، نقشِ مهمی را ایفا می کند و امروزه به عنوان یکی از ابزارهایِ تشکیل دهنده ی نظام شناختیِ انسان محسوب می شود. با بررسی استعارات در هر زبانی می توان تا حدی به اندرون ذهن کاربران آن زبان راه یافت. به سختی می توان باور کرد عشق که لطیفه ای روحانی و عاطفی و مطلوب همه ی افراد و ملت هاست، به چیزی چون جنگ انگاشته شود که منفور همگان است؛ امّا در ادبیات فارسی چنین استعاره هایی وجود دارد. هدف از این مقاله، بازخوانی و انعکاس استعاره های عشق در قالب واژگان جنگ، در دو اثر ادبی (غزلیات) عطار و عراقی است. نتایج حاصل از این مقاله، استفاده از گستره ی واژگانی حوزه ی جنگ و انطباق و وام دهی آن به حوزه ی عشق را ثابت می کند. جایگزینی و انتزاع زدایی واژگان این حوزه، اندیشه های پنهان صاحبان اثر و نیز تبعیت این خرده نگاشت ها را از یک کلان استعاره ی مفهومی «عشق انسان است»، نشان می دهد. نمونه ی این استعاره ها به قدری در ادبیات فارسی پربسامد است که گویا بدون یاری از حوزة مادّی جنگ نمی توان چیزی از حوزة معنوی عشق بیان کرد.

اصطلاح «نظم» در ادبیات پارسی دری، ناظر بر دو معنی است: یکی وزن عروضی و دیگری نظم نحوی. این جُستار، مفهوم نظم را یک کیفیت زیباشناختی در نحو سخن می داند و آن را از اصطلاح نظم به معنی وزن عروضی جدا می کند. نخست، نظریه ی نظم و تبار آن را معرفی می کند؛ سپس با تبیین دو مفهوم نظم پایه (ساخت نحوی دستورمند) و نظم هنری (ساخت نحوی دستورگریز) می کوشد تا نقش دستورگریزی نحوی را در فرایندِ هنری شدنِ سخن و شکل گیری ادبیّت سخن به بحث گذارد و ارزش دستورگریزی را در سخن ادبی نشان دهد. از طریق دست کاری نحوی نوسازی اطّلاع، آشنایی زدایی هنری حاصل می شود. در این مقاله مفهوم دینامیسم نحوی نیز به عنوان یک فرایند زیباشناختی در خواندن شعر مطرح شده است.

قافیه همواره، از ارکان اصلی و کلیدی شعر فارسی بوده است؛ ازهمین رو، شاعران زمانی را صرف قافیه پردازی کرده و به آن اهمیت زیادی داده اند. از سده های ابتدایی شعر فارسی تا به امروز، تغییرات زیادی در قافیه ها رخ داده است. گونه ای از قافیه ها را در شعر برخی از شاعران می بینیم که تا زمان خاصی وجود داشته و بعد از آن به کار نرفته اند؛ قافیه های «اماله» و قافیه های «دال – ذال» ازجمله این قافیه ها است. اماله کردن واژه های قافیه، مختص واژه های عربی نبوده و در واژه های فارسی نیز به کار رفته است؛ امّا اغلب این قافیه ها عربی هستند که با یاهای مجهول هم قافیه شده اند. قافیه های اماله در دوره های نخستین شعر فارسی اندک اند؛ امّا در دوره های بعد بیشتر می شوند. این نوع قافیه ها و قافیه های «دال – ذال» تقریباً تا قرن هشتم به کار رفته اند. در قافیه های دال – ذال، «ذال معجمه» و «ذال عربی» با هم قافیه شده اند. در دوره های بعد که در تلفّظ این واژه های فارسی تحولاتی صورت گرفته و همة ذال های معجمه به دال مهمله تغییر یافته اند، تلفّظ ذال عربی بر جای مانده است و ما از طریق این نوع قوافی، می توانیم به تلفّظ ذال معجمه پی ببریم که شبیه به ذال عربی است یا همان تلفّظ را دارد. مورد دیگر، بررسی دخل و تصرفاتی است که شاعران در واژة قافیه صورت داده اند. شاعرانی مانند سنایی، مولوی و سعدی از این لحاظ، نوع آوری بیشتری داشته اند و مولوی از همه شاخص تر است. این مقاله به بررسی موارد مذکور در شعر شاعران فارسی از قرن چهارم تا قرن هشتم می پردازد که دورة رشد و تکوین شعر فارسی است.

این پژوهش به بررسی استعاره هایی می پردازد که با محوریت احساس شادی در دیوان شمس به کار رفته اند. بنیان نظری پژوهش، نظریة استعاره های مفهومی است که استعاره را از حد ابزاری صرفاً زیباشناسانه به رویکردی برای شناخت و اندیشیدن اعتلا بخشیده است. مولانا در دیوان شمس برای تبیین بسیاری از ویژگی های شادی، از حوزه های «اشیا»، «جانور»، «خوراک»، «گیاه» و «بازار» مدد جسته و توانسته این مفهوم انتزاعی را ملموس و عینی جلوه دهد. پژوهش حاضر که با روشی توصیفی-تحلیلی انجام شده، سعی دارد ارتباط بین استعاره با بنیاد اندیشه و جهان فکری مولوی را کشف و تبیین کند. با تحلیل شناختی استعاره های شادی در غزلیات مولانا می توان دریافت که این احساس در نظام فکری وی چیزی دیدنی، لمس کردنی، چشیدنی، شنیدنی و تا حدودی بوییدنی است.

گاستون باشلار، فیلسوف، معرفت شناس و ادیب فرانسوی، ازجمله افرادی است که به مبحث تخیّل و آنچه آن را شکل می دهد، می پردازد. از نظر او، عناصر چهارگانه در آفرینش تصاویر ادبی نقشی مهم دارند. این عناصر به طور ناخودآگاه به ذهن شاعران بازمی تابند و هنگام خیال پردازی، آ ن ها نقش اساسی در خلق تصاویر ایفا می کنند. آتش از عناصری است که باشلار به طور ویژه آن را پدیدارشناسی می کند و معتقد است هر کلام شاعرانه ای، آتشی در سینه دارد و همه ی تصاویر ادبی، به عنصر آتش نیازمندند. او به دو وجه خیر و شرّ آتش و خاصیت تطهیرکنندگی و ویرانگری آن می پردازد. همچنین به وجود چهار عقده در پیوند با آتش معتقد است؛ چهار عقده که فرویدوار نام آن ها را از اسطوره ها و ادبا وام گرفته است. این پژوهش در نظر دارد با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر اندیشه های باشلار، به خوانش و تحلیل اشعار مهدی اخوان ثالث بپردازد و آتش و مفاهیم مرتبط با آن را در تصاویر و تعابیر شعری او بررسی کند.