پژوهش دینی
سال:1398 | دوره:- | شماره:39 |تعداد مقالات:11

نگاه ساختاری به سوره های قرآن، در دوران معاصر مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان قرار گرفته است. این جریان نوپا در عرصه تفسیر قرآن، نیازمند تقویت پشتوانه های نظری و کشف و تدوین روش های عملی کارآمد است. نوشتار حاضر کوشیده تا کارایی رویکرد پدیدارشناسانه را، به عنوان یک رویکرد نوین در تفسیر ساختاری قرآن، در کشف ساختار سوره یس بیازماید. این رویکرد می تواند با زدودن پیرایه پیش فرض های مبتنی بر نگاه غیر ساختارگرایانه انباشته در سنت تفسیری، که مخفیانه در فرایند تفسیر مداخله کرده و مانع نگاه ساختارگرایانه به قرآن می شود، در کشف ساختار سوره های قرآن کارآمد باشد. این مواجهه پدیدارشناسانه معلوم می سازد که موضوع محوری در سوره یس، «احصاء تمام چیزها در امام مبین» است. این سوره دارای پنج بخش است که بخش نخست آن حاکی از ارسال رسول الله(ص) جهت انذار قوم خود به این موضوع است. در بخش های بعدی سوره خداوند این مفهوم را در قالب بیان سرگذشت یک قوم در سیر بشریت، با بیان آیات الهی در دنیا در پدیده هایی طبیعی و با توصیف احوال قیامت در قیامت تبیین می کند. آخرین بخش سوره به عنوان یک جمع بندی، این مفهوم را در سراسر پهنه عالم به تصویر می کشد. بر اساس این تبیین ها، مفهوم احصاء در امام مبین دارای سه مولفه مفهومی است؛ به ثمر و سرانجام رساندن، احاطه قدرت و به سهولت انجام دادن کار و شمولیت و فراگیری.

قرآن کریم به عنوان جامع ترین منشور زندگی بشری و نظام نامه ی سعادت دنیوی و اخروی، اساسی ترین منبع معرفت همه ی صاحبان عقل سلیم است. فهم صحیح معارف راهگشایانه و آموزه های انسان ساز این متن مقدس که در قالب همین زبان بشری پدیدآورنده ی بهترین حیات انسانی است، از مهم ترین مشغله های دیرین قرآن پژوهان و اندیشمندان دین بوده و هست. بی شک مباحث سنتی علم بلاغت، به تنهایی بسندگی لازم در استخراج جنبه های زیبایی شناسانه و تبیین معانی متمیزانه ی قرآن را به گونه ای علمی و منتظم ندارد، بدین تصور نوشتار حاضر بر آن است تا با استفاده از دانش اساسا ساختاری زبان شناسی نوین که اهمیت چندانی برای شم زبانی قایل نیست، پاره ای از بایسته های قرآنی را که موجب تعالی اخلاق فردی و اجتماعی انسان ها بالاخص مسلمانان می شود، کشف و تحلیل نماید. بررسی داده های قرآنی نشان داد که هر آیه ای بر مفهوم سازی معینی بنیاد نهاده شده است که فهم آیه می بایست بر اساس همان مفهوم سازی انجام پذیرد. لذا در آیاتی که ظاهرا واژه ای از جمله حذف شده است، و یا جایگزین واژه ی دیگری شده و غیره، ضروری است آیه به همان حالت باقی بماند تا پیام اصلی نهفته در ورای آن به دست آید، چه کلام الله مجید از طریق کاربست همین ساختارهای زبانی معانی متمیزانه ای را در حوزه های مختلف زندگی بشری به دست داده است. همچنین جایگزینی واژگانی، کاهش و افزایش هدفمند حجم کلام (ایجاز و اطناب)، کاربست ساخت های صرفی معنادار(شکل ساخت واژی) و امثال آن، از جمله اختیارات متداول دستور هرزبانی بالاخص زبان عربی به شمار می آید که درورای کاربست هریک از آن ها در کلام مجید، بایسته های اخلاقی حیات بخش و زندگی ساز لطیفی نهفته است.

یکی از مهمترین مباحث در حوزه علوم تربیتی، الگو بودن عمل مربی برای متربی است. به طور کلی اگر مجموعه مباحث اسلامی را در سه حوزه عقاید، اخلاق و احکام در نظر بگیریم، با نگاهی به قرآن کریم و آموزه های معصومان پی خواهیم برد که این سه حوزه ارتباط وثیق با هم دارند، به گونه ای که نمی توان یکی را بدون دیگری در نظر داشت و فردی را که تنها در یکی از این سه حوزه ثابت قدم باشد، الگوی معلم و فراتر از آن الگوی انسان کامل و موفق قلمداد کرد. این سه حوزه که با دسته بندی دیگری به میدان ایمان و عمل صالح تعبیر گشته است، بخش مهمی از آیات قرآن کریم را به خود اختصاص داده و از دیرباز موضوع بحث میان اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. در این مجال با هدف تبیین رویکرد تبیین الگوی معلم به مثابه مربی قرآن محور با استناد به آیات و روایات و مراجعه به کتب تفسیری و حدیثی به بیان مهمترین ویژگی های الگوی معلم پرداخته ایم. در نتیجه این پژوهش می توان گفت الگوی مربی کامل اسلامی تنها در صورتی تحقق می یابد که معلم، رووس مثلث دین یعنی معرفت، شریعت و اخلاق را همواره مدنظر داشته و بداند بی اعتنایی به یکی از این سه حوزه، او را شایسته الگوی مربی کامل نمی نماید و در نتیجه آموزه های او برای متربیان، نتیجه کافی و وافی به ارمغان نخواهد آورد.

مفسران شیعه طی قرون متمادی به لحاظ تاریخی، اجتماعی و فرهنگی شرایط یکسانی نداشته اند. از آنجا که تاثیر کلی فضای زمانه بر گرایش، سبک و محتوای تفسیر امری انکارناپذیر است؛ تفسیر تبیان نیز از این امر مستثنی نیست. در نگاهی کلی و با ملاحظه شرایط فرهنگی و تاریخی عصر شیخ طوسی می توان تصدیق کرد رویکرد حاکم بر این تفسیر، رویکرد عقلی کلامی است، این مهم حتی نحوه نگرش شیخ طوسی را در مواجهه با روایات تحت تاثیر قرار داده است. در تحلیل این رویکرد عقل گرایانه، شرایط عصری سده پنجم هجری، و تحولات تاریخی حاکم بر تبادلات علمی فرهنگی آن را در بغداد نباید نادیده گرفت. نقطه عطف این تحول فکری در گفتمان شیعی آن عصر است و باید آن را در مواجهه خاص عالمانی نظیر شیخ مفید و سید مرتضی با معرفت دینی و تفسیری-حدیثی جستجو نمود. با صرف نظر از برخی اختلافات فرعی شیخ طوسی با آن دو متفکر، باید خاطر نشان کرد که او در کلان قضیه، پیرو مکتب فکری آنها بوده و بازتاب این پیروی را در مواجهه او با روایات تفسیری ملاحظه می کنیم. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی در مقام تبیین چرایی و چگونگی تاثیر فرایند تاریخی بر روند بهره گیری این مفسر، به ویژه در حوزه روایات تفسیری است.

تحلیل رابطه ای یکی از گونه های شناخته شده معناشناسی ساختگراست که بر اساس روابط میان واحدهای زبانی، به تبیین مفهومی واژگان می پردازد. واژه حق یکی از مفاهیم کلیدی و بنیادی در جهان بینی قرآن است که کشف حوزه معنایی آن در شبکه معنایی قرآن اهمیت بسیاری دارد. زیرا با کشف روابط مفهومی حق، میدان واژگان هم معنا، زیرشمول و مقابل آن ترسیم شده و جایگاه این مفهوم در جهان بینی قرآن تعیین می شود. پژوهش پیش رو به روش توصیفی تحلیلی، بر اساس دستاوردهای معناشناسی ساختگرا، با کمک مولفه های معنایی حق به تبیین روابط مفهومی آن پرداخته و به این نتیجه رسیده است که حق در قرآن کریم با واژه هایی چون؛ پیامبر، کتاب و وعده رابطه شمول معنایی و با قسط و صدق رابطه هم معنایی و با واژه هایی نظیر؛ بهره و نصیب، واجب شدن و توحید رابطه چندمعنایی دارد. باطل، کذب و لعب در تقابل مکمل و ظن، ریب و ظلم در تقابل ضمنی با حق هستند.

یکی از عوامل مهم در ایجاد افتراء به شخصیت رسول اکرم (ص) توسط مستشرقان معاند، ناآگاه یا کج فهم، وجود اشکالات فراوان در روایات اسلامی است که به فعالیت های فقه الحدیثی توسط محدثان و متخصصان این فن نیاز دارد. عمده این روایات که مربوط به عامه مسلمانان است و برخی از آن روایات به جوامع حدیثی شیعه نیز وارد شده است، از لحاظ سندی و متنی اشکالات فراوانی دارد. در رابطه با ازدواج رسول اکرم(ص) با زینب بنت جحش روایات مربوطه معضلات عدیده ای را در فهم دقیق آن واقعه ایجاد نموده و لازم است این بار با نگاه منتقدانه به منابع حدیثی، شیوه دیگری از تحلیل افسانه ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش در پیش گیریم. در این پژوهش نقد روایات مربوطه با روش تحلیل محتوا با این هدف صورت گرفت که راه بر نقد نادرست مستشرقان دیگر بسته شود.

حضرت نوح (ع) اولین پیغمبر اولوالعزم است که خدای عزوجل او را با کتاب و شریعت فرستاده است، بنابراین، کتاب او اولین کتاب آسمانی است. آن جناب نه صد و پنجاه سال مشغول دعوت قوم خود بوده، ولی قوم او جز به استهزاء و نسبت جنون به او دادن عکس العملی از خود نشان ندادند تا آنکه در آخر از پروردگار خود یاری طلبید. نوح پس از امر الهی و با تایید و تسدید خداوند، مشغول ساخت کشتی شد و پس از اتمام، امر خدای تعالی مبنی بر نزول عذاب و طوفان سهمگین صادر شد و به جز افرادی که مقدر شده بود، همگی هلاک شدند. این ماجرایی که بسیار ساده به نظر می رسد آیات زیادی از قرآن را به خود اختصاص داده و ویژگی هایی دارد که در سرگذشت انبیاء دیگر به ندرت یافت می شود. در این پژوهش سوال این بوده که الگوی مدیریتی حضرت نوح(ع) چه بوده است؟ این پژوهش با رویکرد کیفی و روش تفسیری با اجتهاد نوع دوم انجام شده و برای تحلیل داده ها از روش داده بنیاد استفاده شده است. همچنین برای جمع آوری داده ها از روش های کتابخانه ای و رسانه ها و در نهایت، سه قضیه به عنوان الگوی متعالی مدیریتی حضرت نوح(ع) احصاء شده است.

غزالی، مسیولیت اخلاقی را به معنای در معرض مواخذه قرار گرفتن بیان نموده است، مواخذه به این معنا که در دل او صفتی ایجاد می شود که از حق تعالی دور می گردد، در نظام فکری غزالی، انسان حتی در رابطه با حکم دل و عزم بر انجام فعل هم، مسیول است. غزالی، با نگاه فردی و جمعی انسان را در مقابل خدا، خود و دیگران مسیول می داند. منتهی برای ایجاد این مسیولیت، عامل فعل باید شرایط تحقق عمل را داشته باشد و از عواملی که مانع حس مسیولیت در انسان می گردد اجتناب کند. بنابراین غزالی، مسیولیت اخلاقی را دارای مولفه ها و شرایطی می داند، او با پشتوانه محکم آیات، دیدگاه های خود را مطرح کرده است هر چند با توجه به تعلق خاطر غزالی به اشاعره، مبانی فکری او در قبال مسیولیت اخلاقی، چالش برانگیز است و تضادهایی را ایجاد نموده است.

اشاعه فحشا از موضوعاتی است که در آیه 19 سوره نساء بدان تصریح و از ارتکاب آن توسط مسلمانان نهی شده است. از جمله مباحث مهم پیرامون این آیه شناخت مفهوم این ترکیب و نیز حکم مقرر آن در قرآن و سایر ادله مرتبط می باشد. هچنین گستره شمول آیه نسبت به مصادیقی که در زمان نزول قرآن حادث نشده بود. در این مقاله سعی شده با بهره گیری از مواردی که سابقا از مصادیق مسلم این آیه به شمار می رفته وضعیت نمونه های جدید که حاصل تحول در ارتباطات و تعاملات انسانی به جهت پدیده ای نوظهور به نام فضای مجازی است، معلوم گردد. در این مقاله اشاعه فحشا به عملی اطلاق می شود که یا توسط مرتکب علنی شده و یا فرد دیگری آن را منتشر کرده است. از این رو عنصر اصلی در مفهوم و شناخت مصادیق نوظهور انتشار رفتار مذکور می باشد. از آنجا که این آیه در زمره آیات الاحکام بوده و فقیهان در تفسیر و تبیین آن اهتمام بیشتری نسبت مفسران نموده اند، توجه به تحقیقات آنان برای این نوشتار ضروری است.

پژوهش حاضر با هدف "بررسی تحلیلی مبانی تربیت شهروندی از منظر آموزه های قرآن کریم " تدوین شده است. این پژوهش از نوع هدف کاربردی و از لحاظ رویکرد کیفی است که برای دست یابی به اهداف آن از روش های استنتاجی و تحلیل محتوای کیفی استقرایی بهره گرفته شده است. بعد از بررسی تحلیلی قرآن کریم حول سوالات پژوهش به این نتیجه رسیدیم که مبانی مرتبط با تربیت شهروند اسلامی عبارتنداز: توحیدمحوری، کرامت ذاتی انسان، مسیولیت پذیری، ازخودگذشتگی و ایثار، همدلی و وحدت، خودآگاهی، مدارا یا تساهل و تسامح، امر به معروف و نهی از منکر، خوش خلقی، دوری از منکرات اخلاقی، رعایت سجایای اخلاقی، جانبداری از حق و ترویج حق طلبی، صدق، وفای به عهد، صلح طلبی و پرهیز از جنگ و آشوب، پرهیز از سخن ناحق، وحدت و همدلی، امانتداری، تعاون و همکاری و ویژگی های یک شهروند مطلوب مسلمان عبارتنداز: پایمال نکردن حقوق مردم(حق الناس) و احترام به حقوق شهروندان؛ احساس مسیولیت نسبت به هم نوعان و کمک رسانی به آنان به هنگام بروز بلاهای طبیعی و غیر طبیعی؛ رعایت اخلاق اسلامی در تعاملات اجتماعی؛ داشتن حسن خلق و رویی گشاده، تواضع و فروتنی، حلم و بردباری و مدارا کردن با مردم و شهروندان؛ احساس مسیولیت و تعهد؛ یاری رساندن و کمک به دیگران.

در تلمود و قرآن کریم واژه هایی با مفاهیم نزدیک به هم زیاد وجود دارد. یکی از این واژه ها شخینه در تلمود است که در قرآن کریم از آن با عنوان سکینه یاد شده است. مطالعه تطبیقی جایگاه شخینه در تلمود و سکینه در قرآن مساله اصلی این مقاله است که با استفاده از روش تاریخی، تحلیلی و تطبیقی و با هدف شناخت وجوه اشتراک و افتراق این دو واژه انجام شده است. مطالعه صورت گرفته نشان می دهد که واژه شخینه در متون مقدس یهودی و واژه سکینه در قرآن و روایات اسلامی، خاستگاه و کاربرد های مشترکی دارند. از جمله اینکه در هر دو مورد حضور آرامش بخش خداوند مطرح می شوند. اما در عین حال حوزه کاربردی شخینه به مراتب بیشتر از سکینه است. همچنین شخینه بیش از سکینه دچار توسع و تطور معنایی شده است، زیرا شخینه در مواردی به خود خدا تعلق می گیرد در حالی که سکینه به عنوان یکی از افعال خدا در قرآن کریم در نظر گرفته شده است.