زمین شناسی ایران
سال:1399 | دوره:14 | شماره:56 |تعداد مقالات:7

منطقه مورد مطالعه در استان هرمزگان و در فاصله هشت کیلومتری جنوب بندرعباس واقع شده است. این منطقه در قسمت جنوبی پهنه زاگرس چین خورده و بخشی از سری هرمز می باشد. سنگ های پرکامبرین پسین-کامبرین پیشین تناوبی از گدازه و توف ریولیتی تا ریوداسیتی، کریستال توف، شیل توفی، ماسه سنگ و لایه های تبخیری را دربرمی گیرد. کانه-زایی آهن به همراه آپاتیت به صورت های دایک، توده ای، رگه-رگچه ای و دانه پراکنده در سنگ های شیل توفی و کریستال توف مشاهده می شود. بر پایه مقادیر اکسید های آهن و آپاتیت می توان کانه زایی را به انواع اکسید آهن (بیشتر مگنتیت)، اکسید آهن-آپاتیت و آپاتیت تقسیم کرد. کانی های اصلی سازنده ی کانسار شامل مگنتیت، اولیژیست، هماتیت، گوتیت و لیمونیت، آپاتیت و کانی های باطله کلسیت، کوارتز و کانی های رسی می باشد. کانسنگ های جزیره هرمز دارای تمرکز بالایی از عناصر کمیاب خاکی (REE) است و عیار مجموع REE در کانسنگ های غنی از آپاتیت تا سه درصد می رسد. مطالعات ژئو شیمیایی نشان از همبستگی مثبت قویP با REE است. مقایسه الگوی توزیع REE در کانسنگ های مگنتیت-آپاتیت جزیره هرمز که به کندریت به هنجار شده است با آنهایی از کانسارهای بلوک بافق-پشت بادام و کانسارهای آهن تیپ کایرونا، مشابهت زایشی این کانسارها با یکدیگر نشان می دهد. دمای همگن شدن در میانبارهای دو فازی مایع و بخار ((L+V در کانی آپاتیت بین 309 تا 565 (میانگین 388) درجه سانتی گراد و درجه شوری بین 16/14تا 87/33 (میانگین 80/20) درصد وزنی معادل نمک طعام در تغییر است. در نهایت، با توجه به شواهد زمین شناسی صحرایی، کانی شناسی، ژئوشیمیایی و میانبار سیال، کانه زایی جزیره هرمز در گروه کانسارهای مگنتیت-آپاتیت نوع کایرونا و با منشاء ماگمائی-گرمابی قرار می گیرد.

محدوده مورد مطالعه، در جنوب ده ته، بلوک لوت، دربردارنده گدازه های آتشفشانی الیگوسن با ترکیب آندزیت، تراکی-آندزیت، تراکی داسیت، داسیت و ریولیت است. این گدازه ها، دارای بافت پورفیریک و پورفیریتیک بوده و فنوکریست آمفیبول فراوان دارند. بیشتر گدازه های الیگوسن، روندهای ماگمایی کالک آلکالن تا کالک آلکالن پتاسیم بالا را نشان می-دهند. در نمودارهای دوتایی، نمونه های گدازه های آندزیتی و تراکی آندزیتی در قلمرویی جدای از گدازه های تراکی داسیتی، داسیتی و ریولیتی اجتماع یافته اند که نشان می دهد تفریق ماگمایی، به تنهایی در ژنز این گدازه ها تاثیر نداشته است. در الگوهای عناصر نادر خاکی و نمودارهای عنکبوتی، این گدازه ها غنی شدگی عناصر کمیاب دارای یون بزرگ و تهی شدگی از عناصر کمیاب با شدت میدان بالا را نشان می دهند. الگوهای به هنجار شده از گدازه های آندزیتی و تراکی-آندزیتی، انطباق قابل توجهی با قلمروی بازالت جزیره اقیانوسی دارند. الگوهای گدازه های اسیدی، قابل مقایسه با الگوهای پوسته قاره ای بالایی هستند. این ویژگی های ژئوشیمیایی، دلالت بر این دارند، که گدازه های آندزیتی و تراکی آندزیتی، از ذوب بخشی گوشته لیتوسفری منشاء گرفته اند، که پیش از این توسط مولفه های فرورانش (مذاب و سیالات) غنی شده اند. در ژنز گدازه های اسیدی نیز ذوب بخشی پوسته قاره ای، نقش مهمی داشته است. بر اساس موقعیت زمین شناسی و داده-های ژئوشیمیایی، به نظر می رسد که گدازه های آتشفشانی الیگوسن ده ته، در یک پهنه پسابرخورد، در پسامد نازک شدگی لیتوسفر قاره ای، در بلوک لوت تشکیل شده اند. این فرایندها، شاید پیامد قطعه شدگی لیتوسفر بوده است، که در یک کمربند کوهزایی پسابرخورد روی داده است.

در پژوهش حاضر ارزیابی کانسار مس نارباغی شمالی ساوه با استفاده از روش های تخمین زمین آماری خطی و غیرخطی صورت گرفته و نتایج آنها با یکدیگر مقایسه شده است. برای این منظور ابتدا متوسط عیار و میزان ذخیره کانسار با روش های لاگ کریجینگ و کریجینگ شاخص چندگانه با استفاده از نرم افزار SGeMS2 برای عیار حد های 1000، 1500، 2000 و 2500 گرم برتن (ppm) محاسبه شد و نمودارهای عیار-تناژ کانسار رسم شد. سپس به کمک نرم افزار Datamine مدلسازی کانسار صورت گرفت و متوسط عیار و میزان ذخیره کانسار با روش کریجینگ معمولی بلوکی نیز تخمین زده شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که اختلاف ذخیره روش های لاگ کریجینگ و کریجینگ معمولی بلوکی به ازای عیار حدهای مذکور به ترتیب برابر با 96/0، 18/19، 81/9 و 44/10 درصد است. همچنین اختلاف ذخیره بین روش های کریجینگ شاخص و کریجینگ معمولی بلوکی نیز به ازای عیار حدهای مذکور به ترتیب برابر با 45/13، 21/9، 73/14 و 63/11 درصد است. به طورکلی نزدیک بودن نتایج تخمین متوسط عیار و میزان ذخیره توسط سه روش مورد استفاده، دلیلی بر صحت نتایج و عملکرد پژوهش است. بالاتر بودن متوسط عیار در روش کریجینگ شاخص چندگانه نسبت به روش های دیگر، به دلیل اختلاط کمتر کانسنگ و باطله و درنتیجه درجه خلوص بیشتر بلوک های ماده معدنی در این روش است. همچنین علت بیشتر بودن میزان ذخیره با روش کریجینگ معمولی بلوکی به کمک نرم افزار Datamine دخالت کاربر در تعیین منطقه تاثیر گمانه ها در فواصل عمقی کانی سازی شده در داخل گمانه هاست.

ریولیت های قره داش شاهین دژ از نوع ریولیت های پرآلومینوس با مقدار SiO2 و K2O بالا هستند. این سنگ ها از درشت بلور های کوارتز، فلدسپار پتاسیم به همراه مقادیر اندک پلاژیوکلاز در زمینه ای ریزدانه و غنی از فلدسپارهای پتاسیم تشکیل یافته اند. از لحاظ ژئوشیمیایی این سنگ ها از LREEها و LILEها غنی شده هستند و در مقابل مقدار HREEها و HFSEها تهی شدگی نشان می دهد. بررسی روابط صحرایی، بافتی و سنگ شناسی به همراه ویژگی های ژئوشیمیایی سنگ کل نشان می دهند ماگمای به وجود آورنده ریولیت های قره داش دارای منشأ پوسته ای است که بواسطه تفریق بلوری (پلاژیوکلاز و تیتانومگنتیت) ترکیب آن دستخوش تغییر شده است. آنومالی منفی Eu، Sr و Ti در نمودارهای چند عنصری بیانگر تفریق بلوری است. ویژگی های ژئوشیمیایی ریولیت های قره داش مانند مقادیر نسبت های Rb/Nb، K/Rb، Rb/Sr، Rb/Ba و Ga/Al مشابه با گرانیت ها/ ریولیت های A-Type در محیط های پس از برخوردی هستند. با در نظر گرفتن سن پرکامبرین برای این توده، به احتمال زیاد فازهای کششی بعد از بسته شدن اقیانوس پروتوتتیس عامل تشکیل این توده بوده است.

گستره اکتشافی بارملک در شمال غرب کشور، استان آذربایجان شرقی و شمال شرق شهرستان ورزقان قرار دارد. رخنمون های شمالی منطقه شامل سنگ های ولکانیک و ولکانو کلاستیک ائوسن و توده های نفوذی کوارتز مونزونیت پورفیری الیگوسن می باشند که خود توسط دایک های نسل اول و دوم غیر مینرالیزه قطع می شوند. در ادامه به سمت شمال، توده نفوذی با نهشته های کربناته-فیلیشی کرتاسه فوقانی پالئوسن همبری دارد. علاوه بر این تزریق دم های ساب ولکانیک داسیتی و فوران های بازالتی آلکالن پلیو کواترنر نیز در منطقه انجام شده است. توده پورفیری کیقال در ادامه به سمت جنوب غرب به منطقه بارملک می رسد. دگرسانی های گرمابی فیلیک، پروپیلیتیک و آرژیلیک در این توده شناسایی شده اند ولی به دگرسانی پتاسیک برخورد نشده است و این مسئله نشان می دهد که توده بارملک پورفیری، توده مستقلی نبوده و حاشیه توده پورفیری کیقال محسوب می شود. بافت غالب در توده پورفیری، پورفیریک با خمیره ریزبلور است و کانی سازی به فرم افشان، رگه رگچه ای و پرکننده سطوح درزه و شامل کالکوپیریت، گالن، اسفالریت و پیریت رخ داده است. میزان پیریت در این توده کم بوده و یکی از دلایل عدم غنی شدگی زون سوپرژن همین مسئله است. با توجه به مشاهده کانی سازی سرب و روی اغلب به فرم رگه-رگچه ای در دایک های کوارتزدیوریتی نسل اول (DK1) و با عنایت به اینکه تزریق این دایک ها در سونگون بعد کانی سازی بوده است، می توان کانی سازی سرب و روی را به فرآیندهای اپی ترمالی توده نفوذی بارملک نسبت داد که بعد از تزریق دایک های کوارتزدیوریتی نسل اول رخ داده است.

افیولیت سیاه جنگل در شمال و شمال شرق کوه آتشفشانی تفتان در کمربند زمین درز سیستان واقع می شود. این افیولیت(کرتاسه فوقانی) در داخل مجموعه فلیشی(ائوسن) برونزد دارد. سنگ های اصلی تشکیل دهنده این افیولیت شامل هارزبورژیت، لرزولیت، سرپانتینیت، اسپیلیت و گابرو می باشند. کانی های سازنده واحدهای اولترامافیک اُلیوین، ارتوپیروکسن وکلینوپیروکسن وکانی های سازنده واحدهای مافیک کلینوپیروکسن و پلاژیوکلاز هستند. بافت غالب سنگ های اولترامافیک ها، گرانولار و گابروها بافت افتیک، ساب افتیک و گرانولار دارند. تغییرات ژئوشیمیایی عناصر اصلی، فرعی و کمیاب در این سنگ ها، مشخص کرد که سنگ های بازیک و اولترابازیک مجموعه افیولیت سیاه جنگل حاصل ذوب بخشی و نه تبلور تفریقی هستند. نمودارهای عناصرخاکی به هنجار شده نسبت به کندریت و مورب و مقایسه آنها با مورب های عادی و غنی شده از یک سو و نمودارهای تفکیک شیمیایی، نسبت های عناصر کمیاب و تغییرات عناصرNb, Y, U, Ti و Zr در مقابل Zr/Nb از سوی دیگر نشان از مشابهت نمونه ها با N-MORBمی باشد. همچنین نمودارهای عناصر انتقالی (V, Co, Cr, Ni) در برابر La/Ce و نمودارهای تغییرات نسبت های (La/Yb)N, La/Yb, La/Ce در مقابل (La/Sm)N نشان می دهد که این نسبت ها در مقایسه باN-MORB و E-MORB غنی شدگی دارند و مشابهت ژئوشیمیایی نمونه ها بیشتر با نوع مورب عادی است. نمودارهای تمایز محیط های تکتونوماگمایی نشان از وابستگی افیولیت سیاه جنگل به محیط های سوپراسابداکشن دارد.

پیشروی سریع آب دریاها و غرق شدن پلاتفرم های کربناته یکی از رویدادهای مهم زمین شناسی کرتاسه ی پسین بعد از ناپیوستگی جهانی تورونین است. در بخش های مرکزی و شرقی حوضه ی رسوبی زاگرس، نهشته های حاصل از پیشروی دریای کرتاسه ی پسین بر روی سازند سروک با نام عضو لافان شناخته شده اند که متشکل از رسوبات شیلی همراه با لایه های نازک آهک رسی می باشد که در بعضی از میدان های نفتی جنوب ایران، سنگ پوش مخزن سازند سروک است. با استناد به جایگاه چینه نگاری عضو لافان در میان سازندهای سروک و ایلام و حضور زون زیستی Charophytes-Ostracods در این عضو، می توان سن کنیاسین را برای آن در نظر گرفت و از این نظر با سازند شیلی سورگاه در ناحیه لرستان هم ارز دانست. به منظور آگاهی از رویدادهای کرتاسه ی پسین در جنوب زاگرس مرکزی، به خصوص مطالعه شواهد تغییرات سطح آب دریا، داده های مربوط به عضو لافان در دو چاه از میدان نفتی آزادگان در دشت آبادان مورد بررسی قرار می گیرد. در مطالعه ی نمونه ها و پتروگرافی این واحد سنگ چینه ای، یک رخساره ی شیلی و دو ریزرخساره ی کربناته از نوع مادستون تا وکستون کاروفیت دار با بایوکلاست و وکستون فرامینیفر پلانکتونیک دار با بایوکلاست شناخته شده اند. این ریزرخساره ها گواه نهشته شدن مجموعه ی رسوبات عضو لافان در محیط های متفاوتی از نوع حدواسط لب شور و بخش های عمیق تر دریا هستند. نتایج این تحقیق نشان داد که با پایین افتادن سطح آب دریا در زمان تورونین، بخش هایی از پلاتفرم کربناته ی سازند سروک از آب خارج شد و امکان فعال شدن آبراهه ها در حواشی آن فراهم شد. با پیشروی دریای کرتاسه ی پسین بر روی سطح فرسایش یافته ی متشکل از کربنات های سنومانین-تورونین و غرق شدن کانال های حاصل از ورود آبراهه های ساحلی، محیط های حدواسط از جمله خلیج های دهانه ای به وجود آمدند. با اختلاط آب های شیرین و شور در این خلیج ها، رسوبات بخش پایینی عضو لافان در زمانی محدود بر جای گذاشته شدند که با افزایش سریع عمق آب ناشی از بالا آمدن سطح آب دریا و فرونشینی حوضه توسط رخساره های مربوط به بخش عمیق تر دریای باز (شیل پلاژیک) پوشانده شده اند. این تغییر ناگهانی و بدون واسطه ی نهشته های محیط حدواسط به رخساره های بخش عمیق تر دریا نشانه ی غرق شدن پلاتفرم کربناته ی مناطق مرکزی زاگرس در کنیاسین است. شواهدی همچون قاعده ی فرسایشی، توالی به سمت بالا عمیق شونده، فراوانی رخساره ی مادستونی (شیل) و پیوستگی و پوشیده شدن با کربنات های دریایی نیز مؤید چنین نتیجه ای است. بررسی تغییرات عمودی ریزرخساره ها و شدت پرتو گامای نمودار چاه پیمایی بُرش های مورد مطالعه نشان می دهد که عضو لافان، دسته رخساره های تراز پایین، دسته رخساره های پیش رونده و سطح حداکثر غرق شدگی یک سکانس رسوبی رده سوم (5-5/0 میلیون سال) را در بر می گیرد. این سکانس با ناپیوستگی فرسایشی آغاز و پس از تشکیل رسوبات خلیج دهانه ای و بخش های عمیق تر دریا توسط بخش زیرین کربنات های سازند ایلام (سانتونین) به عنوان دسته رخساره های تراز بالا تکمیل شده است.