شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1398 | دوره:11 | شماره:2 (پیاپی 40) |تعداد مقالات:10

یکی از افسانه­ های آشنا درباره­ ی فردوسی داستان شیخی است که بر پیکر او نماز نخواند و شب­ هنگام حکیم را در خواب دید که به سببِ یک بیت توحیدی آمرزیده و بهشتی شده است. در غالبِ منابعِ نقلِ این داستان، بیتِ موجبِ بخشودگی این است: جهان را بلندی و پستی توی/ ندانم چه­ ای هرچه هستی توی فعلاً کهن­ ترین مآخذِ مکتوبِ این افسانه که بیت را هم آورده دو کتاب تاریخ گزیده و ظفرنامه­ ی حمدالله مستوفی است امّا این بیت خارج از قالبِ آن داستان در متونی مقدّم بر آثار مستوفی هم ذکر شده است که در برخی به نام فردوسی است و در بعضی دیگر به گوینده­ ی آن اشاره نشده. مرصادالعباد (تألیفِ 618 ه. ق) نخستین منبعی است که بیت را بی­ ذکرِ نام ناظم آورده و عراضه­ العروضیینِ قَرشی (تألیفِ نیمه­ ی دومِ سده­ ی هفتم) نیز قدیم ترین سندی است که بیت را از شاهنامه دانسته. بیت مذکور فقط در سه نسخه ی شاهنامه از سده­ های هشتم و نهم در داستان نبرد رستم و خاقان چین دیده می شود و در اغلب دست­ ­ نویس­ های معتبر نیست. به همین دلیل و به رغمِ آنچه از سده­ ی هفتم تا دوره ی معاصر گفته شده بیتِ (جهان را بلندی و پستی توی. . . ) از فردوسی و شاهنامه نیست و آن را باید از مشهورترین و پرتکرارترین بیت­ های­ الحاقیِ منسوب به حکیم طوس بدانیم که افسانه­ ی فردوسی و شیخ ابوالقاسم سببِ اصلیِ اشتهارش به نام فردوسی بوده و در متونِ منثورِ متعدّد بدان استشهاد شده است. یادآور می شود که هم ضبط­ های متفاوتی از این بیت در منابع دیده می­ شود و هم به لحاظ معنایی چند دریافت و گزارش مختلف از آن به دست داده شده است.

سوگند گزاره­ ای است اعتقادی / درونی با رویکرد ایجابی و مبتنی بر آیین­ ها، باورها و نیز کُنش­ های ایمانی و عاطفی که گونه­ های آن در منابعِ دینی، متون تاریخی و دیوان شاعران بسیار است. رایج­ ترین نوعِ آن در آثار شعرای پارسی­ گوی در قالبِ «سوگندنامه»ها / «قسمیّه» بازتاب یافته است، چنان­ که نمونه­ های آن را از دیرباز در دیوانِ شاعرانی چون فردوسی، نظامی، ظهیر فاریابی و. . . می­ توان دید. با وجود این، هستند شاعرانی که اشعار آن­ ها چندان عرصه ی «سوگندنامه»­ های متداول­ نیست امّا در عینِ حال سوگندهای بسیاری را بر زبان می­ رانند. شیخِ اجلّ، سعدی یکی از این شاعران است که آثارش به ویژه غزل­ های او دارای سوگندهای متنوع و متکثر است. در میانِ مجموعه آثار سعدی، بوستان دارای سوگندهای انگشت­ شمار با کارکردی ایدئولوژیک است، و گلستان، چندان عرصه ی سوگند نیست و شمارِ-سوگند در آن از یکی-دو مورد برنمی گذرد، امّا غزلیّات مشتمل بر سوگندهای بسیار است. غالبِ این سوگندها در اسلوبِ هنریِ سعدی، دارای صبغه ی زمینی/ عاطفی و از نوعِ سوگندهای عاشقانه است. گفتارِ حاضر با تمرکز بر آثارِ سعدی و در پیوندِ با «بازی­ های زبانی» می­ کوشد کارکرد سوگندهای غزل او را بررسی و کیفیّت و تمایز آن را در مقایسه با بوستان و گلستانِ شیخِ اجل برنماید.

حُسن­ طلب، از آرایه های ادبی است که نیاز و خواسته ای را با شیوه ی نیکو و اثرگذار برای شنونده ی خویش بیان می نماید؛ این آرایه ادبی­ به­ عنوان یک­ متغیّر در بدیع معنوی، بر پایه ی نیاز، نوع تقاضا و جایگاهِ مخاطب، به­ گونه­ های متفاوتی در قالب­ های شعری پدیدار می­ گردد و در مرکز آن طلب به ­ عنوان یک سخن هدفمند نمود دارد. اجزای سازنده ی بافت شعر، همچون واژگان و ­ زبان، تصویر، آهنگ کلام، عاطفه، لحن و جایگاه سخن که موجب حُسن آن می شوند، با تأثیرپذیری از عواملی مانند شخصیّت شاعر، سبک شعری، نوع مخاطب، مطلوب یا خواسته ی شاعر، شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حاکم برجامعه­ ای­ که شاعر درآن زندگی می­ کند، سبب بیان طلب می­ شوند؛ این نکته در تعاریف کتاب­ های پیشین بدیع و بلاغت نیامده است. این مقاله با بررسی، نقد و تحلیل تعاریف موجود درمنابع بلاغی، بر پایه ی شیوه­ های استفاده ی شاعران ازحسن طلب، تعریفی نوین با دیدگاهی تازه، از این آرایه، ارائه کرده است.

خیامیّت یک منظومه­ ی گفتمانی است که در آن سه گفتمان لاادری­ گرا، شریعت مدار و تصوف، به­ شکل «درون­ گفتمانی» با هم مجادله و مناظره می­ کنند. آن چه این مجادله ی چند رویه را ­ در جامه ی گفتمانی یکسان پیوند می دهد، انتساب آن به شخصیتی مفهومی و پارادوکسیکال به نام عمرخیام است. عنصر «توبه» یکی از مهم­ ترین عناصر اشتراکی گفتمان شریعت­ مدار و تصوف است. این عنصر در خیامیّت پیشامدرن، منشأ انواع ساخت­ ها، تأویل­ ها و افسانه­ های گفتمانی شده است. با توجه به انواع روایت­ ها، نشانه­ ها و افسانه­ های گفتمانی و همچنین دیالوگ­ هایی که بین رباعیات خیام وجود دارد، توبه ی گفتمانی را می­ توان در خیامیت پیشامدرن به­ عنوان یک عنصر ساختار­ آفرین دانست و ساخت گفتگومدار، چندبُعدی، و متکثر و متناقض رباعیات را تبیین کرد. هدف این مقاله آن است که با طرح «توبه و تطهیرگفتمانی» در برساختِ «خیامیت پیشامدرن» اولاً گسست­ های این گفتمان را نشان دهد و ثانیاً با تأکید بر این گسست­ ها، هم نسبتِ گفتمانی عمرخیام را با «خیام گفتمانی» تبیین و هم برساخته بودن این گفتمان را با نگاهی به منابع تاریخی و سنت خیام­ پژوهی، توصیف و تحلیل کند. روش: مقاله از روش تحلیل انتقادی گفتمان و رویکردساخت­ گرایی برای دست­ یابی به هدف خود بهره می­ گیرد. نتایج پژوهش: تصور پیوستاری ازگفتمان خیامیت و یکپارچه دیدن آن، مانع از شناخت درست این گفتمان و تحلیل دقیق آن می­ شود؛ در مقابل، قول به گسست­ های تاریخی و تنازع گفتمانی دراین باره می­ تواند به فهم برساختی بودن روایت یک­ دست از خیام چنان­ که در تصحیح ها، تحلیل­ ها، زندگینامه­ ها و شروح دیده می­ شود کمک کند.

تمثیل از جمله مباحثی است که هم در بلاغت قدیم و هم در بلاغت جدید به آن توجه شده است. در کتاب های قدیم از تمثیل در مباحث تشبیه مرکب و استعاره ی تمثیلیه سخن گفته شده است؛ درحالی که در نقد جدید، تمثیل زیر مجموعه ی مبحث تصویر و خیال است. از نظر ساختار، تمثیل های فارسی به دو بخش تمثیل توصیفی (تمثیل کوتاه یا فشرده) و تمثیل روایی (تمثیل گسترده) تقسیم می شود. تمثیل روایی شامل حکایات انسانی و حیوانی، رمزی، فابل، پارابل و. . . می باشد که نمونه های اعلای آن ها را در ادبیات تعلیمی و عرفانی زبان فارسی می توان یافت. تمثیل توصیفی (کوتاه) معمولاً از یک یا چند جمله فراتر نمی رود و مهم ترین انواع آن عبارتند از: تشبیه تمثیلی، استعاره ی تمثیلی، مثل و اسلوب معادله. در این مقاله برآنیم ضمن بررسی انواع تمثیل فشرده و توصیفی، ردپای آن را در اشعار نخستینِ زبان فارسی بکاویم و جایگاه شاعران قرون سوم و چهارم را در ایجاد تمثیل بررسی کنیم. برای رسیدن به این مقصود بیش از دو هزار بیت-اشعار قرون سوم و چهارم-مورد بررسی و جستجو قرار گرفته است. این بررسی ها نشان می دهد که انواع تمثیل فشرده، عمری به بلندای ادبیات فارسی دارند.

پژوهش حاضر در پی ارائه ی تصویری از ماهیت راوی بوستان سعدی و به تبع آن مخاطبی است که راوی در انتظار اوست. هدف دیگر دریافتن سبک راوی بر اساس تحلیل زبانی کلام وی و پاسخ به این پرسش است که آیا راوی از جایگاهی بالا با لحنی آمرانه با مخاطب سخن می گوید یا در جایگاهی برابر با او می ایستد و دغدغه ها و تردیدهایش را در میان می گذارد؟ برای پاسخ به این پرسش از سبک شناسی بهره گرفته شده است. تحلیل سبک جمله های راوی بوستان (گفتمان راوی) بر اساس نظریه ی «وجهیت» از سبک شناس مشهور سیمپسون انجام شده است. مقاله با رویکردی زبان شناسانه به تحلیل سبک راوی و وجهیت گفته های او می پردازد و به این نتیجه می رسد: وجهیت کلام راوی مثبت است. او به راستی می داند چه می خواهد بگوید و مخاطب را به پندپذیری فرامی خواند. در این سلوک، شگرد بلاغی تمثیل بسیار مؤثر می افتد و روایتی تعلیمی تمثیلی که هدفش ارشاد و اصلاح است آفریده می شود. راوی با بهره گیری از نقش کوششی زبان، در جایگاهی بالاتر از مخاطب، وی را بر آن می دارد تا از دستورهای او پیروی نماید؛ به این امید که در سایه ی آن ها جهانی آرمانی ساخته شود.

در دهه ی هفتاد خورشیدی، جریان­ هایی در شعر فارسی ظهور کردند که شعر آن­ هاهم از نظر زبان و بیان و هم از نظر محتوا، با شعر دوره­ های گذشته به کلی متفاوت بود. وجه مشترک همه ی جریان­ های شعری دهه ی هفتاد، فراروی از زبان و بیان متعارف شعر فارسی بود. یکی از مهم­ ترین و تأثیرگذارترین جریان­ های شعری دهه ی هفتاد، «جریان شعر زبان»، به راهبری رضا براهنی بود. در این پژوهش، ابتدا نظریه ی زبانیت براهنی را به اختصار معرفی کرده­ ایم و سپس از خلال دیدگاه­ های جدید وی، مؤلّفه های اصلی شعر زبان را به دست داده­ ایم. مهم­ ترین مؤلّفه­ های شعر زبان عبارتند از: نحوگریزی، معنی­ زدایی، چندصدایی، جابه­ جاسازی پرتابی و. . . . پس از ارزیابی شعر براهنی، به عنوان نماینده ی شاخص این جریان، به نتایجی دست یافته­ ایم؛ از جمله این که در شعر براهنی نیز مانند نیما و شاملو، میان نظریه ی شعری و اجرای شعری شکاف هایی وجود دارد. دیگر این­ که این جریان شعری می­ توانست با زدودن کهنگی از زبان شعر و متناسب کردن آن با شرایط و اقتضائات زمانه، شعر نوِ فارسی را در مسیر بهتری قراردهد؛ اما با تندروی­ هایی، ازجمله تأکید افراطی و غیرمنطقی بر معنازدایی و تخریب و از هم گسیختگی زبان، این فرصت طلایی از شعر معاصر فارسی گرفته شد.

یکی از جریان های ادبی که متأثر از اتفاقات سیاسیِ اروپای قرن بیستم است، معناباختگی است. این جریان، نخست در تئاتر فرانسه پدید آمد و به سرعت در اروپا منتشر شدو بعداز مدتی بر دیگر گونه های ادبی تأثیر گذاشت. روشنفکران نوگرای ایرانی تقریباً هم زمان با رواج آن در اروپا، به آن علاقه مند شدند و در قالب ترجمه، شاهکارهای آن را به جامعه ی ایران شناساندند. تحت تأثیر رویدادهای سیاسی دهه های سی و چهل خورشیدی، شرایط جامعه در ایران نیز به گونه ای پیش رفت که آثاری با رویکرد معناباخته پدیدار شدند. یکی از شاعرانی که در آن دوره به این رویکرد علاقه مند شد، مهدی اخوان ثالث است. در این مقاله ابتدا به زمینه های فکری و بستر تاریخی معناباختگی در ادبیات غرب پرداخته، معنای واژه ی (absurd) و مفهوم و مصداق آن را در ادبیات اروپا بازبینی کرده ایم؛ سپس مؤلفه ها و مبانی کارکردی این مکتب را در ادبیات برشمرده ایم. در قسمت بعدی مقاله سراغ شعر کتیبه اخوان رفته ایم و شرایط اجتماعی-سیاسی ایران را در دهه های سی و چهل به عنوان زمینه ی تاریخیِ سرودن این شعر بررسی کرده ایم و در قسمت پایانی مؤلفه های جریان معناباختگی را در شعر کتیبه برشمرده و به شرح تفصیلیِ آن پرداخته ایم. بازنگری هانشان می دهد اخوان ثالث در زمان سرودن کتیبه با این جریان آشنا بوده و تقریباً همه ی مؤلفه های آن را به کار برده است.

برای شرح نویسی می توان بر اساس متغیّرهای 1. شارح و متن ادبی و 2. مخاطب انواعی را نام برد. یکی از این شروح را، شرح تطبیقی می­ نامیم. هدف اساسی شرح تطبیقی، شرح ادبیات ملّتی بر اساس ادبیات ملتی دیگر است. روش عملیاتی شرح تطبیقی سه مرحله دارد: 1. مقدمات: بررسی تأثیر و تأثّر تاریخی و تفاوت زبانی میان دو اثر ادبی، 2. شرح تطبیقی: تحلیل بر پایه ی شاخصه ی زبانی بلاغی و معنایی، 3. نتیجه گیری: دریافت و تبیین میزان تأثیرگذاری متن مبدأ بر متن مقصد. بر این اساس، شرح مثنوی شریف اثر بدیع الزمان فروزانفر را در بسیاری از بخش­ ها می­ توان شرح تطبیقی دانست؛ نویسنده در شرح ابیات و بسیاری از حکایت ها نگرش تطبیقی داشته و مقدمات شرح تطبیقی را رعایت کرده است.

در قلمرو شعر، نوع غنایی، کهن ترین شکلی است که شاعر در آن خویشتن خویش را به تصویر می کشد و ضمن آن به بیان عواطف شخصی خود از زندگی و جهان می پردازد و شاعر ساختار ذهنش را در قالب یک اثر ادبی به جامعه عرضه می دارد. واقعیت های اجتماعی و فرهنگی متن جامعه به صورت بازتاب های عینی اما جزئی و پراکنده کمابیش در آثار ادبی یافت می شود. خوانش اجتماعیات در شعر بازخوانی شعر یک دوره یا اشعار یک شاعر، در جهت تحلیل دغدغه های اجتماعی آن دوره است. از آن جا که قرن ششم جریان های مختلف سیاسی، اجتماعی جامعه و ازجمله شاعر را تحت تأثیر قرار می دهد، شعر بستر مناسبی برای ترسیم این دگرگونی ها می شود. نگارنده بر آن است تا با نگاهی مقایسه ای و به شیوه ی توصیفی-تحلیلی به بررسی مسائل اجتماعی این قرن در اشعار سنایی، انوری، خاقانی و نظامی بپردازد تا با شناخت طبقات، ارزش ها و جریان های این عهد به تصویری روشن از واقعیت ها و بینش های حاکم بر ذهن جامعه و شاعر دست یابد. نتیجه­ ی پژوهش بیانگر آن است که مشکلات سیاسی و اجتماعی غالباً بنیاد اندیشه و جهت فکری و رفتاری مردم و شاعران را دستخوش تغییراتی کرده که مانع تکوین یک جهان­ بینی مستحکم درآنان شده است.