مطالعات تاریخ انتظامی
سال:1399 | دوره:7 | شماره:25 |تعداد مقالات:6

شاه عباس اول صفوی در سال 1012 ه. ق. / 1603 م. موفق به بازپس گیری اراضی اشغالی شمال غرب از عثمانی شد. دولت عثمانی در واکنش به این تحرکات نظامی، در سال 1013 ه. ق. / 1604 م. سپاهیان خود را به فرماندهی یوسف سنان پاشا چغال اوغلی به سوی مرزهای ایران گسیل داشت. شاه عباس برای مقابله با این تهاجم فرمان اجرای تاکتیک زمین سوخته را در اراضی ایرانی مسیر این لشکرکشی صادر کرد. این پژوهش درصدد است تا با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش برآید که اجرای سیاست زمین سوخته شاه عباس در قبال ارتش عثمانی چه تاثیری بر وضعیت امنیتی-انتظامی ایران صفوی گذاشت؟ دستاوردهای پژوهش بر آن است که شاه عباس با اجرای این سیاست، کمبود قوای نظامی خود در برابر قوای عثمانی را جبران و لشکریان چغال اوغلی را زمین گیر و مغلوب کرد و با کوچاندن اهالی اراضی اجرای سیاست زمین سوخته به اصفهان، خصوصا ارامنه تجارت پیشه، ضمن تامین امنیت و برقراری انتظام در سرحدات شمال غرب کشور، از پتانسیل اقتصادی مهاجران برای پیشرفت تجاری پایتخت و تسهیل برقراری رابطه به دول مسیحی اروپا بهره برد.

بست نشینی در آرامگاه ها و بناهای مذهبی در دوره قاجاریه به دلیل ساختار استبدادی نظام سیاسی و شیوه غیرعادلانه و خشن مجازات افراد، سنت معمول و رایجی بود که از افراد عادی تا بزرگان حکومتی و شورشگران و شاهزادگان مغضوب بدان متوسل می شدند. با تسری یافتن سنت بست نشینی به مراکز و تاسیسات دیگری که بعضا به قدرت های بیگانه وابستگی داشتند و نیز ارتباط بست نشینی با برخی از حوادث سیاسی-اجتماعی در کشور، بست از ماهیت دوگانه تامین امنیت جانی افراد تا جنبه ضد امنیت اجتماعی گریز از قانون و عدالت، برخوردار شد. در این مقاله، به روش توصیفی-تحلیلی، عوامل موثر بر گسترش پدیده بست نشینی و نقش اماکن و تاسیسات مذهبی بست در مقوله امنیت در دوره قاجاریه بررسی شده است. یافته پژوهش بیان گر این نکته است که بناها و نهادهای مذهبی با برخورداری از سنت بست، نقش امنیتی حفظ جان ستمدیدگان را در برابر مظالم دستگاه حکومتی قاجار ایفا می کردند؛ اما موجب سوءاستفاده برخی از خاطیان و مجرمان نیز شد که می توان از آن به جنبه ضدامنیتی بست تعبیر کرد.

نظم و قانون در تمام دوران های تاریخ، نزد ایرانیان نقش کلیدی داشته و از مهم ترین وظایف فرمانروایان این سرزمین، پاسداشت نظم و اجرای قانون بوده است. شاهنشاهی هخامنشی، نخستین و بزرگ ترین فرمانروایی در جهان بود که برای بسیاری از حکومت ها الگویی آرمانی به شمار می آمد. این پژوهش می کوشد روشن کند که هخامنشیان چه برداشتی از مفهوم نظم، قانون و بی نظمی داشته اند و با توجه به پیروزی داریوش، در مدیریت بحران ها و برقراری نظم پایدار، چگونه نظم و قانون را فراگیر و استوار نمودند. در آغاز خلاصه ای از روایت داریوش در کتیبه بیستون از فرونشاندن شورش ها بیان شده، سپس با بررسی و تشریح مفاهیم نظم، امنیت، دروغ، راستی، نافرمانی و قانون، آشکار می شود که این مفاهیم از مهم ترین مقولات اجتماعی-سیاسی آن روزگار بوده و هخامنشیان برای مدیریت پهناورترین فرمانروایی تاریخ و برقراری نظم و قانون بایسته، در هر دو سطح و سازوکار نظری و اجرایی نظم و قانون، موفق و توانمند بوده اند.

ساسانیان از همان آغاز کار، طبق استراتژی ملی گرایی و همچنین اندیشه «احیای مرزهای پیشین» درصدد سلطه بر سرزمین های پیشین تحت سلطه شاهنشاهی هخامنشی از جمله ارمنستان برآمدند. و این سرزمین که تا آن زمان تحت سلطه رومیان بود؛ به کانون اصلی جنگ های ایران و روم در این عصر تبدیل گشت. می توان گفت بررسی روابط دو قدرت بزرگ باستانی مزبور بدون توجه به ارمنستان تا حدودی غیرممکن می نماید. مسیله اصلی پژوهش حاضر آن است که آیا اساسا رویکرد ملی گرایی ساسانیان، تاثیری بر عدم فزونی و یا افزایش گرایش های واگرایانه موجود در ارمنستان داشته است یا نه. این پژوهش با اتکا به روش تحقیق تاریخی و با استناد به منابع دست اول و پژوهشی، درصدد بررسی تاثیر تمایلات ملی گرایی بر روی تمایلات واگرایانه موجود در ارمنستان با هدف به تصویر کشیدن پیامدهای رویکرد آرمان گرایانه سیاست داخلی و خارجی ساسانیان در یکی از ایالات ساسانی است. نتایج این پژوهش نشان خواهد داد هرچند پادشاهان نخست ساسانی توانستند ایالت ارمنستان را با رویکردهای سرسختانه ملی گرایانه خود در قرن سوم میلادی تحت استیلای خود نگه داشته و حتی به صورت ولیعهدنشین درآورند؛ اما در اواخر این قرن رومی ها با استفاده از ضعف شاهان ایران، ابتدا بر بخش هایی از این سرزمین و سپس بر کل این دیار سیطره پیدا کردند.

به تازگی سندی ارزشمند از شهربانی کرمانشاه در دوران رضاخان و مربوط به سال های 1310 تا 1315 خورشیدی یافت شده که شناسنامه اطلاعاتی افراد تحت تعقیب آن دوران است. در میان افراد مختلف مطرح شده در این سند، نام و تصویر تعدادی از مبارزان مخالف استبداد رضاخانی دیده می شود که بیشتر آن ها با دستور وی و توسط عوامل زندان قصر کشته شده اند. این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و مراجعه به منابع کتابخانه ای درصدد معرفی، مبارزات و سرانجام تلخ تعدادی از این افراد است که علاوه بر معرفی صوری و محتوایی این سند در صدد معرفی سابقه مبارزاتی تعدادی از این مبارزان است. نتایج تحقیق حاکی از نقش مبارزاتی افراد انقلابی آن دوران در زمینه های مختلف است: عده ای از این مبارزان همچون شیخ محمدتقی بهلول در لباس روحانیت بوده و از حریم ارزش های اسلامی مانند حجاب دفاع می کرده اند. عده ای از جمله بزرگان برخاسته از دامن عشایر بودند که سابقه ای دیرینه در مبارزه با حکومت های دست نشانده ای همچون رضاخان داشتند. کسانی مانند ناصرخان قشقایی و یوسف خان امیر مجاهد. عده ای از آن ها از صاحبان قلم و اندیشه بودند مانند فرخی یزدی و یحیی دولت آبادی. از میان آن ها فردی چون شیخ خزعل کعبی به منافع شخصی خود بیش از هر چیز دیگری می اندیشید و در مبارزه با رضاخان ثبات فکری نداشت.

تامین امنیت در جغرافیای ایران به دو عنصر انسانی و طبیعی متکی بود. با گسترش شهرنشینی و ایجاد شهرها در مناطق باز جغرافیایی مانند دشت ها و جلگه ها عنصر انسانی و طبیعی را به هم نزدیک تر نمود به طوری که ساکنین و شهروندان برای تامین امنیت شهرها با توجه به طبیعت منطقه اقدام به ساخت سازه های دفاعی (استحکامات دفاعی) کردند. این سوال که استحکامات دفاعی شهرهای خراسان و ماوراءالنهر تا قرون میانه چه جایگاه فیزیکی را اشغال کرده و چه نقشی را بر عهده داشتند؟ محور پژوهش حاضر را تشکیل می دهد که با روش توصیفی تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد. یافته ها نشان می دهد که قرار گرفتن نظام فیزیکی استحکامات دفاعی برگرفته از ساختار کلی شهرهای این دوره است که هر شهر دارای سه لایه (ربض، شارستان و ارگ) با کارکردهای متفاوت و تفکیک شده از هم بود که از مرکز به پیرامون، مدیریت و از حومه به مرکز حمایت می شدند. استحکامات دفاعی خارجی ترین سازه های فیزیکی هر سه لایه به شمار می رفتند که شامل دیوار، برج و بارو، دروازه و خندق می شدند. دیوار مبنای ساخت و تعیین شکل فیزیکی سایر عناصر (برج، دروازه و خندق) بود. ربض به سبب جمیعت زیاد، وسعت گسترده و تامین اقتصاد، در کنار موقعیت مکانی که به عنوان خارجی ترین منطقه، شارستان و ارگ را در آغوش می گرفت؛ به عنوان مهم ترین بخش امنیتی، علاوه بر دیواری عریض و طویل در تمام دور دیوار یا دروازه ها، خندقی عمیق داشت. مهاجمین مجبور بودند، ابتدا از استحکامات دفاعی ربض عبور نموده و برای ورود به شارستان از استحکامات دفاعی این بخش نیز عبور کنند تا در نهایت بخش مدیریتی و فرماندهی شهر را که کوچک ترین بخش شهر به شمار می رفت، تسخیر نمایند.