پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1399 | دوره:9 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

ازنظر هالیدی، سه ساختار اصلی دستور زبان؛ گذرایی، وجهی و مبتدایی است؛ که عوامل محقق شدن فرا نقش های «بازنمودی» «بینا فردی» و «متنی» هستند. ازآنجاکه وقایع و اندیشه های فردی، توانایی انعکاس در زبان را دارند، نقش زبان در این سه سطح قابل بررسی است. به بیان فرمالیست ها، «ادبیت» حاصل گریز از هنجار طبیعی زبان گفتاری است و با جابه جا کردن ارکان نحوی، اجزا، فرا نقش می شوند. معنا از دید گاه هالیدی، نقش در بافت است و با جابه جا نمودن نقش ها، تغییر می یابد. زبان فارسی به واسطه ادبیات غنی خویش محبوبیت خاصی در سرزمین های غیرفارسی زبان چون آسیای صغیر، بالکان و هند داشته است به طوری که به عنوان زبان ادبی در مدارس آن ها آموزش و آثار فراوانی نیز به این زبان نوشته شد. بدیهی است ادبیت در نحو زبانی این نویسندگان نیز می تواند از جنبه دستور نقش گرایی هالیدی، ارزیابی شود. این مقاله به بررسی میزان موفقیت نویسندگان آسیای صغیر و مهارت آن ها در برجسته ساختن نقش های نحوی یا عدم تبحر آن ها و بخشیدن نقش های مرده به اجزای نحوی در گلزار دمساز قریمی، روضه العقول ملطیوی و بلبلستان موستاری پرداخته است و به دلیل آنکه قریمی، اثرش را مستقل نگاشته و آن را نسخه بدل یا ترجمه اثر دیگری قرار نداده، بیشتر موردتوجه بوده است.

تعامل و تفاهم علمی و فرهنگی میان ایرانیان و یونانیان از حدود سال پانصد قبل از میلاد فراهم شد و تا سده های چهار و پنج هجری (ده یازده میلادی) ادامه داشت. در این مدت، عناصر فرهنگی و اندیشگانی دو ملت، در ادبیات و فرهنگ یکدیگر نفوذ یافت؛ یونانی ها از دانش پزشکی ایرانیان بهره ها بردند و ایرانیان هم از فلسفه یونان. مطالعه در شخصیت، اقوال و احوال «دیوژن» نشان می دهد که او در قلمرو فرهنگ و ادب ایران (و مشرق زمین) ناشناخته بوده، غالب حکایت ها و روایت های مربوط به وی، به نام شخصیت های سرشناس دیگر (سقراط، بقراط و افلاطون) یا با عنوان های عام، مانند درویش، شیخ، عابد، حکیم، نشر یافته است و اسکندر نیز با عنوان کلی ملک و پادشاه آمده است. از سده های دوازدهم به بعد که حوزه های پژوهشی و روابط میان ملت ها گسترده تر می شود، شخصیت «دیوژن/ دیوجانس» برای اهل تحقیق شناخته ترمی شود. این مقاله به روش تحلیلی، با رویکرد روابط بینامتنی ازچشم انداز ادبیات تطبیقی، تاثیر، نفوذ و چرخش این عنصر یونانی را اعم از زندگی، احوال، اقوال و حکایت های مربوط به دیوژن یا متاثر از وی که در ادبیات ایران (فارسی و عربی) بازتاب دارد، بررسی می نماید و در بخش نتیجه گیری، تفاوت ها و تغییراتی را بیان می کند که در روند بومی سازی این انتقال صورت گرفته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

امروزه نقد و تحلیل آثار ادبی از منظر نظریات مختلف صورت می گیرد. یکی از این نظریات که معیاری برای سنجش میزان دموکراسی موجود در متن به حساب می آید، منطق مکالمه باختین است. منطق مکالمه در جستجوی ارتباط صداهای متفاوتی است که از یک اثر به گوش می رسد. یک داستان می تواند تک صدایی باشد و یا صداهای گوناگونی داشته باشد. حتی در بعضی از داستان ها ممکن است صداهای مختلفی وجود داشته باشد که سرانجام، تمام آن ها به ایدیولوژی واحدی ختم شوند. اما از دیدگاه باختین، اثری چندصدایی محسوب می شود که هر صدا نماینده ایدیولوژی خاص خود باشد و این صداها در امتداد و به موازات هم در داستان به گوش برسند و هیچ صدایی، به ویژه صدای نویسنده/ راوی نباید بر دیگر صداها غلبه یابد. در پژوهش پیش رو، کوشیده ایم به روش تحلیل کیفی و با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، دو رمان از نویسنده معاصر سیامک گلشیری را بر اساس منطق مکالمه نقد و تحلیل کنیم. واکاوی مولفه های چندصدایی در «فرین شدگان و مهمانی تلخ نشان می دهد که این رمان ها ضمن برخورداری از عناصر گفتگومندی، چون کارناوال، کرونوتوپ، شخصیت پردازی، دیالوگیسم بیرونی و. . . در شمار آثار چندصدایی قرار می گیرند.

نگاه نظریه جهان متن به تحلیل متون، برگرفته از رویکرد شعرشناسی شناختی، دریچه تازه ای به روی انسان برای کشف چگونگی عملکرد ذهن و چگونگی ساخت یک بازنمایی ذهنی می گشاید. مطالعه آثار ادبی از این منظر به منزله گامی موثر در ساخت جهان فکری نویسنده و مخاطب و نیز چگونگی انتقال تاثیر متن از طریق نشانه های متنی است. مقاله حاضر روایت های تاریخ بیهقی را در بستر این رویکرد بررسی می کند. سه لایه «جهان گفتمان»، «جهان متن» و «جهان های زیرشمول» در این نظریه در ساخت روایی این متن تبیین و جهان های متن خردی که باعث ایجاد جهان متن کلان و اصلی شده، نشان داده شد. پویایی جهان متن روایت های بیهقی به دلیل روایت تاریخی آن کمتر به چشم می آید. نویسنده با استفاده از عناصر جهان ساز وگزاره های نقش گستر باعث ایجاد ساخت روایی گزارشی، توصیف های شخصیت و در مواردی، محیط محور در این متن شده است. تغییر در شرایط زمانی و مکانی روایت ها و هدایت جریان روایت های مختلف از طریق جهان های زیرشمول، مخاطب و خواننده را به مفهومی سازی جهان های با فضاهای متغیر وادار می کند، البته فرایند مفهومی سازی بر پویایی این کنش دلالت دارد.

مسیله انسجام در شاهنامه فردوسی، مسیله اصلی این پژوهش است. در حقیقت، بهره یابی فردوسی از شیوه های بیان اصیل متناسب با ژانر و درونمایه حماسه تا حدی است که گویی تقابل دوگانه شعر اسطوره ساختارگرایان را برهم زده است. این شیوه در یکی از نظریه های وحدت نگر فلسفه هنر مدرن، یعنی فلسفه هنر بندتو کروچه، در مولفه های بنیادینی همچون «این همانی شهود بیان»، «جدایی ناپذیری بیان عاری و آراسته» یا اصل «شیوه بیان اصیل» و نیز در تعریف وی از «هنر» به عنوان «تجلی ماده در صورت» نیز به خوبی نمایان است. بنابراین، پژوهش حاضر با تکیه بر مهم ترین مولفه های نامبرده در فلسفه هنر کروچه، به گونه ای تطبیقی و با رویکردی تحلیلی توصیفی، به تحلیل وحدت هنری در شاهنامه فردوسی پرداخته است و به این نتیجه رسیده که شاهنامه فردوسی، علاوه بر گونه های مختلف انسجام متنی و ساختاری، از انسجامی هنری و زیباشناختی نیز بهره مند است که آن را در قیاس با دیگر حماسه های منظوم پیش و پس از خود، از بیشترین حد سازگاری صورت با معنا (درون مایه) برخوردار کرده است. این سازگاری یا تناسب در شاهنامه، در شیوه های ادبی اغراق، تضاد و نماد (کلان نماد) در حد کلان هنری، به روشنی رخ نموده است.

آزادی از مهم ترین و بحث انگیزترین واژگانی است که در تاریخ زندگی بشر وجود داشته است. هرچند این امر به باور بسیاری از اندیشمندان، ذاتی بشر است و رهاورد روحیه تعقل و اختیار او به شمار می آید، اما در عمل کسب و دریافت آن، آرمان دور و دراز آدمی بوده است. عرفا به عنوان کسانی که دغدغه شناخت و تعالی انسان را داشتند، نسبت به این مقوله بی توجه نبوده اند. آن ها با غور و تعمق در ماهیت تصوف به این نتیجه رسیده اند که تصوف راستین، چیزی مگر آزادی و رسیدن به عبودیتی عاشقانه و آزادوار نیست. برداشتی که از گفتار آن ها پیرامون آزادی برمی آید، این است که این امر منجر به حصول نتایج زیر می شود: 1. ترک آرزو، 2. رضا و خشنودی، 3. عبودیت عاشقانه، 4. بخشندگی، 5. فراغت از غیر، 6. خردورزی و 7. صلح و آشتی. همگی این موارد بر مفهوم آزادگی از بندهای درونی و بیرونی دلالت دارد.

تفریح و بازی یکی از مشخصات جدایی ناپذیر دوران کودکی است، تا آنجا که می توان گفت دوران کودکی به بازی های مربوط به آن پیوند خورده است. نه تنها کودک، بلکه بزرگسالان نیز به تفریح و شادی نیاز دارند؛ چنان که می توان گفت تفریح، یکی از نیازهای انکارناپذیر در درون هر انسان است؛ همان طور که ویلیام گلاسر نیز یکی از پنج نیاز اساسی انسان را نیاز به تفریح دانسته است. ادبیات کودکان، خصوصا داستان های برگزیده از منظر منتقدان صاحب نظر، علاوه بر نقشی که در تامین نیازهای اساسی کودک ایفا می کند، تاثیر شایان توجهی نیز در تقویت توانمندی او در تامین نیازهای اساسی دارد. با این پیش فرض، پژوهش حاضر به بررسی کتاب های برگزیده داستانی، بر اساس برانگیختگی نیاز به تفریح در نظریه انتخاب گلاسر، در شخصیت های اصلی و فرعی داستان ها و چگونگی عملکرد ایشان در زمان برانگیختگی این نیاز و نوع تاثیر عملکرد مزبور در سرنوشت شخصیت داستان می پردازد. در حقیقت، می توان گفت داستان های کودک علاوه بر اینکه وسیله ای برای تفریح کودک و پاداشی برای یادگیری اوست، می تواند با توجه به روان شناسی دوران کودکی و شخصیت پردازی متناسب با این دوران، به تقویت توانمندی کودکان در انتخاب های زندگی آنان بپردازد.