کیمیای هنر
سال:1398 | دوره:8 | شماره:33 |تعداد مقالات:6

شاهنامه نگاری مکتب نگارگری شیراز، در قالب متنی برخوردار از زنجیره زبان تصویری، همواره ترکیبی است از روابط همنشینی و جانشینی نشانهها. روابط همنشینی، شیوههای متفاوتِ پیوند عناصر درون یک متن و روابط جانشینی نیز دالهایی که نشانگر محتوای متن میباشند را نمایش داده و به روابط درونمتنی و بینامتنی توجه دارند. تقابل حاصل، در نهایت به بافت ساختاری نگارهها شکل داده و نشانهها در آن معنا مییابند. این پژوهش با هدف تحلیل ساختارگرایانه انواع این روابط و دگرگونیهای وابسته، تلاش دارد بر تقویت جنبههای ادراک و یادآوریِ روایت نگارهها بیفزاید. رهیافت حاصل از روش توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانهای نشان میدهد که عناصر همنشینی، در نگارهها از بعد زمانی و مکانی برخوردارند؛ در حالی که، امکان قرارگیری همزمان عناصر جانشین در کنار یکدیگر فراهم نیست. همچنین دگرگونی روابط محورها، بر جنبههای جابهجایی و جایگزینیِ عناصر در محور جانشینی و کاهش و افزایش آنها در محور همنشینی استوار است.

هنر معاصر ایران متأثر از بافتار و اتفاقات اجتماعی، و مسائل جامعه شناسانه رویکردی انتقادی دارد. یکی از قالب هایی که هنر معاصر برای بازنمایی پیکره و آلام آن به کار می گیرد، گروتسک است. گروتسک مفهومی زمان مند است و در هنر معاصر تعاریف تازه ای به خود گرفته است و از سویی با چارچوب های بازنمایی معمول مغایرت دارد. پرسش این است که چرا بدن در این آثار تبدیل به رسانه ای برای باز نمود درد و رنج و تنش می شود؟ برای پاسخ به این پرسش، پژوهش حاضر با بهره گیری از نظریات باختین درباره گروتسک و به دلیل نزدیکی آن ها با ویژگی های حاضر در نقاشی معاصر ایران، به تحلیل نمونه های مطالعاتی می پردازد. در این آثار، انسجام و تمامیت بدن از میان رفته و آشنایی زدایی از آن کوششی برای ایجاد شوک در تصویر است. تکه تکه شدن، از ریخت افتادن، تخریب و دگردیسی از ویژگی های وضعیت تازه بدن است. محتوای این پژوهش کیفی، گردآوری داده ها از طریق مطالعه میدانی و منابع کتابخانه ای و به شیوه توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است.

ایقاع که یکی از مؤلفه های هنرهای شنیداری اسلامی است، بخشی از تألیفات عالمان مسلمان را به خود اختصاص داده است. این پژوهش، با رویکردی میان رشته ای، در صدد شناسایی نظام تفکّر عالمان مسلمان ایرانی سده هفتم هجری تا دوره معاصر در نگریستن به ایقاع بوده و بر بستر روش شناسی کیفی، مبتنی بر پارادایم تفسیرگرا و با روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده است. جامعه تحقیق، آن دسته از آثار علمی عالمان مذکور بوده که به مباحث علم ایقاع پرداخته است و گروه نمونه، از میان این جامعه، با رهیافت نمونه گیری مورد مشهور-که یکی از اقسام نمونه گیری هدفمند است-انتخاب شده است. مفاهیم اولیه ای که طی کدگذاری باز استخراج شدند، با متمرکز شدن، منتج به سه مقوله عمده شدند: 1-نگرش کیفی به زمان ایقاعات؛ 2-نگرش رمزاندیشانه به نَقَرات، ارکان، ادوار، ازمنه و اوزان ایقاعی؛ 3-نگرشِ قایل به همانندی اصول هنر سنّتی و هنر الهی به ایقاعات دوری و غیردوری. حاصل همگرایی این سه مقوله، مقوله هسته این پژوهش تفسیرگرایانه بود: «نگرش حِکمی به ایقاع». نتیجه ای که از این پژوهش به دست آمد، این است که: نظام فکری عالمان مسلمان ایرانی سده هفتم هجری تا دوره معاصر در نگرش به ایقاع (به همراه مفاهیم وابسته به آن)، بر پایه «حکمت» است که آن نیز به نوبه خود، در سایه «دین» و «سنّت» تحقق می یابد.

پدیدارشناسی ازمهمترین نحلههای فلسفی قرن بیستم، در دهههای پایانی این قرن بهعنوان رویکردی مؤثر بر شناخت بهتر در نظریهپردازی معماری به کار گرفته شد. مطالعه حاضر با پرسش از مفاهیم کلیدی به بررسی دیدگاههای یوهانی پالاسما و استیون هال میپردازد، با این هدف که در تبیین روشنتر شیوه پدیدارشناسی معماری، وجوه اشتراک و افتراق دیدگاههای آنها را هم نشان دهد. نتایج مطالعه آشکار میکند که با تأثیرپذیری از موریس مرلوپونتی، ادراک چندحسی و بدنمند معماری مفهوم کلیدی مشترک میان نظریات این دو معمار است. نقد بیناییمحوری، تمرکز بر لامسه و بساوایی، خاطره و تخیل، سکوت و آهستگی در نظریات پالاسما، همراستا با مفاهیم نور، رنگ، پارالاکس و دیرند زمان در نظریات هال است. از سوی دیگر، اگرچه فرم از درونمایههای نظریات استیون هال است، یوهانی پالاسما با طرح مفهوم اتمسفر، بر عدم اولویت فرم در معماری تأکید میکند. پژوهش حاضر، به شیوه کیفی به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است.

چنانکه مشهور است «زیباییشناسی» نخستین بار توسط الکساندر گوتلیب باومگارتن (621714) معرفی شد. متنی که نخستین بار باومگارتن در آن از زیباییشناسی یا «استتیک» نام میبرد، با عنوان تأملات فلسفی درباره موضوعات مرتبط با ماهیت شعر (1735) از جهات مختلف وامدار جریانهایی است که در نگاه اول ممکن است با یکدیگر نامرتبط به نظر آیند، اما در ساختار واحدی درهم آمیختهاند و فهم هرکدام از آنها به فهم مقصود باومگارتن کمک میکند. مثلاً از حیث محتوا، این متن قرن هجدهمی آکنده از ارجاعات به هوراس (شاعر رومی سده یکم پیش از میلاد) در باب سرودن شعر، و به طور خاص بسیار وامدار رساله هنر شاعری او است، در حالیکه این محتوا در قالب اصطلاحاتی با منشاء دکارتی ریخته شده که از خلال فلسفه لایبنیتس دگرگون شده و به دستگاه فکری باومگارتن راه یافتهاند. روشی که باومگارتن در این متن پیش گرفته مستقیماً متأثر از مکتب کریستیان ولف، به شکل گزارههای منطقی مبتنی بر تعاریف اولیه است که هر کدام به شکل مقدمهای بر گزارههای بعدی درمیآیند. علاوه بر همه اینها، اصطلاح «استتیک» پیشینهای نسبتاً طولانی در متون مذهبی قرون قبل از باومگارتن، و معاصر با خود او در متون متعلق به جنبش«پیتیسم» (شاخهای از پروتستانتیسم) دارد که آن را به این واسطه واجد دلالتهای اخلاقی نیز میکند. تلاش و هدف و مسئله نوشته حاضر نمایاندن این شبکه درهم پیچیده در تصویری واحد است. چه عواملی باومگارتن را به معرفی زیباییشناسی راهبر شدند؟ برای یافتن پاسخ، هرکدام از موارد پیشگفته از حیث ارتباطشان با متن باومگارتن مورد بررسی قرار میگیرند، تا با ورود به محتوای این رساله، تصویری از زیباییشناسی در خاستگاه آن نزد خواننده ترسیم شود.

شاهنامه فردوسی یکی از بزرگترین سرودههای حماسی جهان است. ارزشهای برجسته این منظومه، از دید نگارگران دورههای مختلف پنهان نمانده و به ترسیم نگارههای بسیاری از داستانهای شاهنامه پرداختهاند. رزم رستم و سهراب یکی از جذابترین مضامین برای این نگارگران بوده است. به دلیل وجود لایههای مختلف معنایی در شاهنامه، شاهنامهنگاری نیز مواد خام بسیار ارزشمندی برای شناسایی نشانهها و رمزگان در اختیار میگذارد. در واقع علم نشانهشناسی قابلیت شناسایی و بازقرائت مجدد این نگارهها را جهت درک بیشتر این اثر برجسته بدست میدهد. با توجه به اهمیت شخصیتپردازی در داستان رستم و سهراب و طراحی شمایل متناسب با شخصیت و کاراکترهای برجسته در نگارگری، این تحقیق تلاش دارد تا مهمترین شخصیت شاهنامه، یعنی رستم را در نگارههای دورههای مختلف مورد تحلیل نشانهشناسانه قرار دهد. از آن جهت که در روش نشانهشناسی پیرس، نشانه با جنبهای سه سویه، در نظر گرفته شده و به نقش تفسیرگر و برداشت او « تفسیر» اهمیت داده شده، تعداد 15 نگاره از این بخش شاهنامه انتخاب شده و از دیدگاه این اندیشمند مورد تحلیل قرار گرفته شده است. این تحقیق به لحاظ هدف بنیادی از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی است و جهت گردآوری دادهها از روش میدانی و اسنادی استفاده شده است. در پایان پژوهش چنین به نظر میرسد که ارتباط با موضوع داستان و به تصویر کشیدن کاراکترها توسط نگارگران، از مسیرهای شنیدن داستان و دریافت پیامهای زبانی گفتاری، خواندن متن داستان از طریق پیامهای زبانی-متنی و دیدن تصاویر از پیش موجود، شکل میگیرد و در نهایت با دخالت اندیشه و خلاقیتهای فردی و به کارگیری عناصر بصری (اعم از متن و تصویر ) در قالب نگارهها، انتقال به مخاطب امکان پذیر میشود. در مجموع، نگارگران برای معرفی و شناساندن رستم به مخاطب، از نشانه های با رابطه قراردادی در وجه نمادین و علت و معلولی در وجه نمایه ای، بیشتر بهره برده اند.