تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال:1399 | دوره:28 | شماره:1 (پیاپی 79) |تعداد مقالات:8

در جنگل داری پایا، ارزیابی ساختار توده ازطریق نمونه برداری، اطلاعات مهمی برای مدیران جنگل در رابطه با پایش معیارهای تنوع زیستی و پایداری بوم سازگان های جنگلی فراهم می کند. بنابراین، نمونه برداری دقیق و صحیح برای برآورد ویژگی های ساختاری، امری اجتناب ناپذیر است. هدف از پژوهش پیش رو، بررسی تأثیر مساحت قطعه نمونه بر تغییرپذیری و برآورد ویژگی های ساختاری سنتی (رویه زمینی، تراکم و حجم سرپا در هکتار) و غیرمتداول (تعداد درختان قطور، حجم کل خشکدار و تعداد خشک دار قطور در هکتار) بود. ابتدا یک قطعه بررسی دائمی 16 هکتاری واقع در توده های آمیخته راش (Fagus orientalis Lipsky) دست نخورده (شاهد) به 256 قطعه نمونه 0625/0 هکتاری تقسیم شد و اطلاعات کلیه درختان زنده و خشک دار برداشت شد. سپس، محاسبه ویژگی های ساختاری سنتی و غیرمتداول برای قطعه نمونه های با مساحت های 0625/0، 125/0، 25/0، 375/0، 5625/0، 75/0 و یک هکتار انجام شد. درنهایت، درصد ضریب تغییرات برای هر ویژگی تعیین شد. نتایج نشان داد که مقدار تغییرپذیری ویژگی های ساختاری با افزایش سطح قطعه نمونه کاهش می یافت. به طور کلی، ضریب تغییرات در ویژگی های ساختاری غیرمتداول بیشتر از ویژگی های سنتی بود، بنابراین برآورد آن ها مستلزم جمع آوری اطلاعات از قطعه نمونه های بزرگ تر بود. با محاسبه تعداد قطعه نمونه لازم برای برآورد ویژگی های ساختاری در سطح خطای 20 درصد میانگین مشخص شد که قطعه نمونه های کوچک 0625/0 و 125/0 هکتاری برای برآورد ویژگی های رویه زمینی، تراکم، حجم سرپا و تعداد درختان قطور در هکتار و قطعه نمونه های بزرگ تر 5625/0، 75/0 و یک هکتاری برای برآورد ویژگی های حجم کل خشک دار و تعداد خشک دار قطور در هکتار، کارایی بهتری داشتند.

این پژوهش با هدف شناسایی درختان کهن سال و ویژگی های رویشگاه آن ها در استان مازندران انجام شد. با گردآوری اطلاعات، استفاده از منابع محلی و عزیمت به نواحی مختلف استان، بیشتر از 182 اصله درخت کهن سال مکان یابی شد. از 33 گونه شناسایی شده، بیشترین فراوانی (30 پایه) متعلق به بلندمازو (Quercus castaneifolia C. A. Mey. ) بود. آزاد (Zelkova carpinifolia (Pall. ) Dipp. ) با 29 پایه و چنار (Platanus orientalis L. ) با 21 پایه در رتبه های بعدی قرار داشتند. کمترین تعداد نیز در گلابی وحشی (Pyrus Boissieriana Buhse)، انجیلی (Parrotia persica (DC. ) C. A. Mey. )، لرگ (Pterocarya fraxinifolia (Lam. ) Spach)، زیتون (Olea europaea L. ) و شب خسب (Albizzia Julibrissin Durazz. ) مشاهده شد. از دستاوردهای مهم این پژوهش، شناسایی و ثبت قطورترین و بلندترین درخت بلندمازو ایران با 4/60 متر ارتفاع بود. اماکن مذهبی و مناطق جنگلی بیشترین درختان کهن سال را داشتند. درختان کهن سال شناسایی شده از ساحل تا دامنه ارتفاعی 3000 متر از سطح دریا و به طور عمده در شرایط مسطح پراکنش داشتند. همچنین، در دامنه ارتفاعی کمتر از 400 متر از سطح دریا، فراوانی این درختان بیشتر بود. درختان کهن سال با میانگین قطر بیشتر در ارتفاع 400 تا 1600 متر از سطح دریا حضور داشتند. در شیب های کمتر از 60 درصد، تاج درختان کهن سال گسترده تر بود. بلندمازو و چنار به عنوان گونه های با بیشترین دامنه گسترش بوم شناختی از سواحل تا ارتفاعات کوهستانی در ناحیه هیرکانی شناخته شدند. کهن سال ترین درختان، چنار کجور (سن 850 تا 900 سال)، سرخدار گزو سوادکوه (390 تا 440 سال)، ارس گریوده بابل (850 تا 950 سال)، بلندمازو بندپی (550 تا 600 سال) و پلت تنکابن (650 تا 700 سال) بودند. از مهم ترین رویشگاه های کهن سال می توان به سوردار لاویچ، جواهرده رامسر، حسن آباد چالوس، کردمیر چهاردانگه ساری و پارک جنگلی نور اشاره کرد که به حفاظت جدی نیاز دارند.

در پژوهش پیش رو، مجموعه ای از اطلاعات پدیده شناختی، رویشی و ریخت شناسی هشت کلن صنوبر (Populus nigra L. ) طی سال های 1389 تا 1398 از درختان 9 ساله موجود در کلکسیون ایستگاه تحقیقاتی البرز کرج جمع آوری و تحلیل شد. نتایج نشان داد که باز شدن برگ ها در کلن P. n. 62/127 زودتر از کلن های دیگر در اواخر اسفند و در کلن P. n. 56/72 دیرتر از ارقام دیگر در اواخر فروردین رخ داد. گل ها در کلن P. n. 62/127 زودتر از ارقام دیگر در اواسط اسفند و در کلن P. n. 56/72 دیرتر از کلن های دیگر و در اواسط فروردین باز شدند. همچنین، رسیدن و پراکنش بذر در کلن P. n. 62/149هرساله زودتر از کلن های ماده دیگر و در اوایل اردیبهشت آغاز شد. خزان کامل برگ ها در کلن P. n. 56/72 زودتر از کلن های دیگر در اواسط آذرماه و در کلن P. n. 62/127 دیرتر از ارقام دیگر و در اواخر آذرماه رخ داد. کمترین و بیشترین دوره رویش به ترتیب مربوط به کلن های P. n. 56/72 و P. n. 62/127 بود. نتایج بررسی مشخصه های رویشی نشان داد که بیشترین متوسط رویش حجمی سالانه متعلق به کلن P. n. 62/154با 72/40 متر مکعب در هکتار بود. بررسی ویژگی های ریخت شناسی نیز نشان داد که تنه تمامی کلن ها به جز کلن P. n. 62/149، شکلی راست داشتند و شکل تاج آن ها از بسته تا نیمه باز متغیر بود. بیشترین درصد وزن خشک، سطح برگ و زاویه رگ برگ اصلی با دومین رگ برگ پائینی در کلن P. n. 62/191 مشاهده شد. شکل قاعده پهنک برگ کلن ها از تاحدودی گوه ای تا گوه ای گرد متغیر بود. همچنین، تنوع بسیاری در بین کلن های موردمطالعه ازنظر ویژگی های ریخت شناسی برگ و جوانه مشاهده شد.

برای مشخص شدن اثر روشنه های پوشش تاجی بر ترکیب پوشش گیاهی روزمینی و بانک بذر خاک در توده های آمیخته و خالص راش (Fagus orientalis Lipsky)، روشنه های طبیعی و مصنوعی با مساحت های مختلف در طرح جنگل داری حاجیکلا-تیرانکلی ساری بررسی شدند. روشنه ها در سه طبقه مساحت شامل روشنه های کوچک (کمتر از 150 متر مربع)، متوسط (بین 150 تا 350 متر مربع) و بزرگ (350 تا 500 متر مربع) طبقه بندی شدند. گروه بندی پوشش گیاهی روزمینی در رابطه با این روشنه ها با تحلیل تطبیقی قوس گیری شده (DCA) انجام شد. همچنین، تشابه ترکیب گیاهی پوشش روزمینی با عمق های اول و دوم بانک بذر خاک ازطریق تشابه جاکارد بررسی شد. براساس نتایج، 71 گونه گیاهی در منطقه مورد مطالعه حضور داشتند که 26 گونه آن فقط در پوشش روزمینی، 24 گونه فقط در بانک بذر خاک و 21 گونه به صورت مشترک در پوشش روزمینی و بانک بذر خاک مشاهده شدند. گونه های Carex sylvatica Huds.، Carex riparia Curtis، Rubus hyrcanus Juz. وHypericum androsaemum L. گونه هایی بودند که در بیشتر موقعیت های مورد مطالعه، بیشترین حضور را در بانک بذر خاک داشتند. ترکیب گیاهی پوشش روزمینی روشنه ها با ترکیب بانک بذر خاک متفاوت بود. ضریب تشابه جاکارد نشان داد که تشابه ترکیب گیاهی بانک بذر خاک با پوشش روزمینی متناظر در روشنه های متوسط و کوچک و قطعه نمونه های شاهد در هر دو توده راش خالص و آمیخته، کمتر از روشنه های بزرگ بود. همچنین، تشابه بیشتری بین بانک بذر خاک و پوشش روزمینی در عمق اول خاک (صفر تا پنج سانتی متر) نسبت به عمق دوم خاک (پنج تا 10 سانتی متر) مشاهده شد. این تفاوت ها به ویژه با توجه به تغییر تشابه بانک بذر و پوشش گیاهی با تغییر اندازه روشنه بیانگر لزوم توجه به برنامه های مدیریتی و احیایی متناسب با هریک از خردزیستگاه های حاصل از روشنه است.

با گسترش روزافزون جنگل زدایی، افزایش فرسایش خاک و رسوب در پایین دست حوزه های آبخیز، ضرورت توسعه جنگل در این مناطق آشکارتر می شود. در همین راستا، پیش از هرگونه اجرای پروژه جنگل کاری باید مکان یابی مناطق مستعد و ارزیابی توان بوم شناختی منطقه مورد توجه قرار گیرد. هدف اصلی پژوهش پیش رو، بررسی قابلیت توسعه جنگل در حوزه آبخیز سقزچی چای شهرستان نمین استان اردبیل با استفاده از روش های ارزیابی چندمعیاره بود. ابتدا نقشه های کاربری سال های 1989 و 2019 با روش ماشین بردار پشتیبان با صحت کلی 5/95 درصد و ضریب کاپا 91/0 تهیه شد. با مقایسه دو نقشه فوق، اراضی جنگلی تخریب شده شناسایی شدند. این اراضی به عنوان مکان های با اولویت احیا و غنی سازی جنگل در منطقه معرفی شدند. در ادامه، 12 معیار با استفاده از روش های تحلیل شبکه ای و فازی به ترتیب وزن دهی و هم مقیاس شدند. درنهایت، روی هم گذاری لایه ها با روش ترکیب خطی وزنی انجام و نقشه تناسب جنگل کاری تهیه شد. نتایج نشان داد که 81/28 درصد از منطقه مورد مطالعه، پتانسیل زیاد یا خیلی زیادی برای توسعه جنگل دارند. معیارهای بارش، درجه حرارت و عمق خاک به عنوان مهم ترین عوامل برای توسعه جنگل شناخته شدند. تلفیق نتایج پتانسیل توسعه جنگل با کاربری فعلی جنگل نشان داد که 94/41 درصد از سطح جنگل های فعلی منطقه مورد مطالعه در طبقه با توان زیاد یا خیلی زیاد و 1/41 درصد نیز در طبقه با پتانسیل متوسط برای توسعه جنگل قرار گرفته اند. درمجموع، حوزه آبخیز سقزچی چای، قابلیت توسعه جنگل را داشت. همچنین، مدل فازی تحلیل شبکه ای (ANP Fuzzy) به خوبی قادر به شناسایی مناطق مناسب برای توسعه جنگل بود.

یکی از فعالیت های مهم مهندسی جنگل، تلاش برای کاهش رسوب در مسیرهای چوب کشی است. در پژوهش پیش رو، تأثیر استفاده از مالچ های مختلف با نرخ های متفاوت بر کاهش مقدار رسوب مسیرهای چوب کشی و مقایسه آن با مسیر چوب کشی بدون تیمار (فاقد مالچ) و جنگل شاهد (دست نخورده) بررسی شده است. این پژوهش به مدت 13 ماه (شهریور 1396 تا مهر 1397) در بخش نم خانه جنگل خیرود نوشهر در شرایط بارندگی طبیعی انجام شد. قطعه نمونه های شش متر مربعی در قالب سه تکرار برای تعیین مقدار رسوب استفاده شدند. سه تیمار مالچ طبیعی شامل خاک اره، لاش برگ و سرشاخه و کلش برنج با سه نرخ متفاوت (براساس وزن مواد) مقایسه شدند. نتایج نشان داد که کمترین مقدار رسوب مربوط به جنگل دست نخورده (شاهد) و بیشترین مقدار متعلق به مسیر چوب کشی بدون تیمار بود. در مقایسه با مسیر چوب کشی بدون تیمار، استفاده از مالچ های خاک اره، کلش برنج و لاش برگ و سرشاخه به ترتیب سبب کاهش مقدار رسوب به اندازه 1/13، 2/10 و 3/7 برابر شد. براساس نتایج این پژوهش، استفاده از مالچ به ویژه خاک اره سبب کاهش معنی دار مقدار رسوب تولیدی در مسیرهای چوب کشی می شود.

مشخصه های خاک جنگل می تواند به شدت تحت تأثیر فصل و گونه درختی باشد، اما پژوهش های اندکی، تأثیر تک درختان در فصل های مختلف را بر مشخصه های خاک بررسی کرده اند. در پژوهش پیش رو که در جنگل جلگه ای نور واقع در شمال کشور انجام گرفت، تأثیر چهار گونه درختی درختی انجیلی (Parrotia persica (DC. ) C. A. Mey. )، اوجا (Ulmus minor Miller)، بلندمازو (Quercus castaneifolia C. A. Mey. ) و سفیدپلت (Populus caspica Bornm. ) بر ویژگی های شیمیایی و زیستی خاک در دو فصل خزان (آبان 1395) و رویش (شهریور 1396) بررسی شد. با انتخاب پنج تکرار از هر گونه، نمونه های خاک از عمق 15 سانتی متری در چهارطرف تنه اصلی درختان برداشت شد. این نمونه ها تا روز آزمایش در دمای چهار درجه سانتیگراد نگهداری شدند. سپس، مشخصه های شیمیایی (کربن آلی، نیتروژن کل و نسبت کربن به نیتروژن) و شاخص های میکروبی خاک (تنفس پایه، کربن و نیتروژن زی توده میکروبی و نسبت آن ها) اندازه گیری و محاسبه شد. به منظور بررسی آماری مشخصه ها از تجزیه واریانس دوطرفه و برای مقایسه میانگین ها از آزمون چنددامنه ای دانکن استفاده شد. نتایج نشان داد که برخلاف شاخص های میکروبی، مشخصه های شیمیایی خاک تحت تأثیر تغییرات فصل قرار نمی گیرند. کربن زی توده میکروبی، نسبت کربن به نیتروژن زی توده و درصد کربن آلی در خاک بستر بلندمازو بیشتر بود، درحالی که بیشترین نیتروژن زی توده میکروبی و درصد نیتروژن کل و کمترین نسبت کربن به نیتروژن در خاک بستر سفیدپلت مشاهده شد. در یک نتیجه گیری کلی، سفیدپلت به دلیل های ذکرشده می تواند شرایط مناسب تری را برای فعالیت های میکروبی نسبت به گونه های دیگر فراهم کند، بنابراین پیشنهاد می شود که این گونه برای بهبود کیفیت خاک منطقه موردتوجه قرار گیرد.

پژوهش پیش رو، با هدف بررسی تطبیقی وضعیت پژوهش های علمی حوزه جنگل های هیرکانی در سطح کشور، سازمان، پژوهشگر و نشریه انجام شد. این پژوهش برای بازه زمانی 2010 تا 2019 با رویکرد علم سنجی و در نظر گرفتن جامعه پژوهش شامل 376 مدرک حوزه پژوهش های جنگل های هیرکانی نمایه شده در Web of Science انجام شد. برای تحلیل ها از نرم افزار HistCite و برای ترسیم شبکه های همکاری از نرم افزار VOSviewer استفاده شد. براساس نتایج، ایران با 335 مدرک مربوط به جنگل های هیرکانی، رتبه اول شاخص تخصص نسبی را با اختلاف قابل ملاحظه نسبت به کشورهای دیگر به خود اختصاص داد. در بین 10 سازمان پرتولید این حوزه، نه سازمان در ایران قرار دارند و یک سازمان نیز دانشگاه توسکیا ایتالیا بود. دانشگاه تهران با 104 مدرک در رتبه اول قرار داشت. مقداد جورغلامی از دانشگاه تهران با 20 مقاله، پرتولیدترین پژوهشگر این حوزه بود. در بین 10 پژوهشگر برتر، دو نفر از دانشگاه توسکیا و بقیه از ایران بودند. Journal of Forestry Research با انتشار 21 مقاله مربوط به جنگل های هیرکانی در رتبه اول مجلات هسته این حوزه جای گرفت. به طور کلی، نتایج حاکی از جایگاه خوب ایران در حوزه مربوطه است که باتوجه به سهم بسیار زیاد کشور از جنگل های هیرکانی، امری طبیعی است. در یک ارزیابی کلی، انتشارات و استنادات این حوزه بین سال های مورد مطالعه، رشدی مثبت داشته اند.