پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1399 | دوره:10 | شماره:24 |تعداد مقالات:12

دوره ی لپویی یکی از مراحل فرهنگی پیش ازتاریخ زاگرس جنوبی است که نخستین بار «مک کان» و «لانگزدورف» در کاوش های تل باکون، در لایه ی سطحی باکون الف آن را معرفی کردند. اما این «لویی واندنبرگ» بود که اولین بار عنوان لپویی را به کار برد. سفال لپویی در بررسی «سامنر» در حوضه ی رود کر به فراوانی به دست آمده است. از طرفی سفال لپویی در کوهستان های چهارمحال وبختیاری نیز در کمیت و کیفیت بالایی مشاهده شده است. این سوال مطرح می شود که ارتباط بین سفال های لپویی این دو منطقه به چه صورت بوده است؟ بنابراین پژوهش حاضر تعداد 17 قطعه سفال لپویی متعلق به چهار محوطه در چهارمحال وبختیاری را با 7 نمونه سفال مربوط به محوطه های تپه لپویی و تل باکون از حوضه ی رود کر به روش پتروگرافی مقایسه می کند تا وجه اشتراک و افتراق این نمونه ها را مورد بررسی قرار دهد. از طرفی کوهستان های چهارمحال وبختیاری زیستگاه مناسب کوچ روی را که مورد توجه بانیان فرهنگ لپویی بوده، فراهم آورده است. درواقع وجود دشت های میان کوهی و کوهپایه های غنی آن شرایط مطلوبی را برای حرکات گله فراهم می آورد که به این مورد باید منابع آبی فراوان در این منطقه را نیز اضافه کرد که از دیرباز مورد توجه عشایر واقع شده است؛ اما مطالعات پتروگرافی صورت گرفته بر روی نمونه های سفالی به صورت علمی این حرکات کوچ روی را بررسی می کند. درنهایت با توجه به تشابهات بافت سفال، مواد پرکننده، تحلیل فضای خالی و دمای پخت، می توان نتیجه گرفت که دانش ساخت سفال لپویی تحت تاثیر حرکات کوچ روی به مرزهای شمالی این فرهنگ منتقل شده است و مردمان ساکن در حوزه ی جغرافیای امروزی چهارمحال وبختیاری اقدام به ساخت سفال لپویی کرده اند که این در اختلاف جزیی برخی از نمونه های منطقه با شمال فارس قابل توجیه است؛ از طرف دیگر، میزان تشابه برخی نمونه های محوطه های جنوبی چهارمحال وبختیاری با محوطه های فارس به حدی است که وارداتی بودن آن ها را یادآور می شود.

منطقه ی سرایان، یکی از مناطق مورد مطالعه ی باستان شناسی خراسان جنوبی در سال های اخیر است که تاکنون مطالعات زیادی در آن انجام نگرفته و پس از بررسی آن در سال های اخیر بود که به توانمندی ها و قابلیت های آن در دوره های مختلف، بالاخص پیش ازتاریخ، تا حدودی پی برده شد. این منطقه از منظر طبیعی دو بخش کوهستانی و دشت را دربر می گیرد که به لحاظ زیست محیطی مکان های مطلوبی را برای شکل گیری استقرارها در گذشته فراهم می کرده است؛ همان گونه که شکل گیری استقرارهای اولیه تاکنون، همیشه وابسته به انواع مختلف عوامل زیست محیطی بوده اند. یکی از روش های بررسی و شناسایی عوامل موردنظر در مطالعات باستان شناسی مطالعه ی الگوی استقرار و تحلیل استقراری است که به بررسی شکل گیری محوطه های باستانی در انواع بسترهای محیطی می پردازد. به نظر می رسد برهمکنش های انسان با محیط در دشت جنوب سرایان شکل گیری یک منظر متمایز را به دنبال داشته است. پژوهش حاضر به مطالعه ی 16 استقرار متعلق به عصر مس وسنگ و مفرغ در منطقه ی سرایان می پردازد که در بررسی باستان شناسی بخش مرکزی سرایان شناسایی شدند. این پژوهش برای نخستین بار به بازشناسی مبحث الگوی استقراری در دوران پیش ازتاریخ در این منطقه می پردازد. مهم ترین پرسش های موجود، چگونگی شکل گیری استقرارها در منطقه و نوع متغیرهای موثر در شکل گیری زیستگاه ها در دوران مس وسنگ و مفرغ می باشد؛ به همین دلیل، ابتدا مقایسه ی گونه شناختی داده ها و گاهنگاری نسبی استقرارها انجام گردید و سپس با استفاده از نرم افزار GIS به تحلیل و شناسایی الگوهای استقراری منطقه ی سرایان با فاکتورهای مختلف جغرافیای طبیعی و انسانی پرداخته شد. براین اساس، متغیرهای گوناگونی از قبیل: میزان بارش، رودخانه ها و بسترهای محیطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. با این تحلیل ها مشخص گردید که نقش متغیرهای مختلف از قبیل: کد ارتفاعی، وضعیت دمایی، دسترسی به منابع آب دایمی در شکل گیری زیستگاه ها مشهود است. حتی تعدادی از محوطه ها در حاشیه ی رودخانه های دایمی ایجاد شده اند.

سفال موسوم به «سفال خاکستری نوع اوروک» ازجمله گونه های شاخص سفالین محوطه های هزاره ی 4 ق. م. شمال بین النهرین است. باوجود همجواری مناطق غربی ایران با شمال بین النهرین، اطلاعات موثقی در باره ی این گونه ی سفالین در محوطه های دوره ی مس وسنگ جدید مناطق غربی ایران در دسترس نبود. در بررسی های جدید صورت گرفته در بعضی مناطق غربی نظیر تپه ی قلعه ننه در مریوان گونه ی جدیدی از سفال خاکستری به دست آمده که با توجه به فرم و خمیره و نوع شاموت، این گونه مربوط به دوران مفرغ و آهن نبوده و در زمره ی سفال موسوم به سفال خاکستری نوع اوروک قرار می گیرد. نوشتار حاضر در پی آن است که ضمن معرفی ویژگی های کلی سفال خاکستری نوع اوروک و نیز نگاهی به پراکنش محوطه های دارای این سفال در منطقه ی شمال بین النهرین، به بررسی و مطالعه ی داده های نویافته در غرب ایران بپردازد. با توجه به ناشناخته ماندن این گونه در مطالعات پیش ازتاریخ مناطق غربی ایران، هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی جایگاه و اهیمت سفال خاکستری نوع اوروک در مطالعات هزاره ی 4 ق. م. این منطقه است. چگونگی ورود و گسترش این گونه در غرب ایران بنیادی ترین پرسش پژوهش حاضر است. روش پژوهش ترکیبی از فعالیت های میدانی و نیز مطالعات کتابخانه ای است؛ بدین گونه که سفال های خاکستری به دست آمده از کاوش و بررسی های باستان شناختی برخی محوطه های غرب ایران با نمونه های مناطق همجوار مقایسه و مورد تحلیل قرار گرفت. نتیجه ی حاصل شده نشان می دهد که سفال خاکستری نوع اوروک در نیمه ی اول هزاره ی 4 ق. م. جغرافیای وسیعی از مناطق شمال سوریه و عراق و جنوب شرق ترکیه را دربر گرفته که با ارایه ی شواهد جدید بعضی از مناطق غرب ایران نیز به این پهنه ها اضافه می گردد. با توجه به سرعت گرفتن روند برهم کنش های فرهنگی پهنه های فرهنگی مناطق غربی ایران با منطقه ی بین النهرین در هزاره ی 4 ق. م.، پاسخ پرسش این پژوهش در ارتباط با چگونگی وجود این گونه در غرب ایران در ورای این برهم کنش ها جای دارد.

مسکوکات ازجمله مدارک ارزشمند جهت مطالعه ی ساختار اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دوره های تاریخی متفاوت به شمار می آیند. منابع تاریخی در مورد اسکندر تصویری مبهم از وی را در ذهن متصور می سازند؛ ولی بخش درخورتوجهی از مجموعه سکه های اسکندر به علت اطلاعاتی که دربر دارند، از منابع دست اول در پژوهش های باستان شناسی و تاریخی به شمار می آیند. درخصوص بازشناسی سکه های اسکندر مطالعاتی در خارج از ایران منتشر شده است، اما مطالعات سکه شناسی این مسکوکات در ایران هنوز دارای نواقص بسیاری می باشد. براین اساس در این پژوهش برای نخستین بار به معرفی ضرابخانه های مسکوکات اسکندر براساس مسکوکات یک درهمی وی در موزه فلک الافلاک لرستان پرداخته شده است. 23 سکه ی یک درهمی نقره ی «گونه ی اسکندر» در این مجموعه نگه داری می شوند. از این مجموعه، 20 سکه قابل شناسایی می باشند. سه سکه ی دیگر به دلیل فرسایش فراوان قابل شناسایی نبودند. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی با بررسی اسناد کتابخانه ای و مطالعات میدانی به گردآوری داده ها پرداخته است. پرسشهای پژوهش عبارتنداز: 1-روند ضرب سکه در زمان اسکندر و جانشینانش چگونه و مسکوکات موجود در موزه فلک الافلاک متعلق به چه ضرابخانه هایی هستند؟ 2-علت ضرب شدن سکه های یک درهمی چه بوده و کدام ضرابخانه ها به ضرب این مسکوکات پرداختند؟ 3-چرا مسکوکات یک درهمی اسکندر در لرستان یافت شدند؟ بنابر بررسی سکه شناسی ازقبیل قرایت خطوط روی مسکوکات، بررسی اوزان، نشان های روی مسکوکات و مقایسه ی آن ها با دیگر مجموعه ها می توان بیان کرد این مسکوکات در ضرابخانه های شهرهای لمپساکوس، ابیدوس، کالفون، مایلاسا، سارد و مگنسیا2 ضرب شده اند که همگی متعلق به آسیای صغیر هستند. این ضرابخانه ها از مهم ترین ضرابخانه های یک درهمی (نقره) اسکندر به شمار می رفتند که چند سال پس از تسلط وی بر آسیای صغیر به ضرب یک درهمی پرداختند. مسکوکات، بین سال های 323-297 ق. م. ضرب شده اند و مربوط به آخرین سال حیات اسکندر تا پیش از اتمام نبردهای جانشینانش می باشند. حضور این مسکوکات در لرستان ممکن است در ارتباط با حوادث سیاسی رخ داده ی آن زمان، ازجمله نبردهای پیاپی جانشینان اسکندر باشد. ازطرفی ممکن است مسکوکات از طریق داد وستد وارد لرستان شده اند.

مطالعه ی سکه های یک دوره به ما در شناخت وقایع مهم تاریخی که منجر به ضرب آن سکه ها شده است، کمک شایانی می کند. سکه های نرسی، هفتمین پادشاه ساسانی، نیز از این ویژگی برخوردارند و بررسی آن ها اطلاعات ارزنده ای را درخصوص شورش نرسی و جنگ های داخلی پایان سلطنت بهرام دوم که موجبات به سلطنت رسیدن نرسی را فراهم ساخت، در اختیار ما قرار می دهند. نرسی پسر شاپور یکم، در زمان سلطنت پدر از جایگاه ویژه ای برخوردار بود و سرانجام در سال 293 م. به پادشاهی رسید. او پیش از تاج گذاری اقدام به ضرب سکه طلا نمود؛ بنابراین سکه های نرسی در یک تقسیم بندی کلی به دو گروه سکه های پیش از تاج گذاری و پس از تاج گذاری تقسیم می شوند. با مطالعه ی سکه های نرسی این پرسش ها به وجود می آید: 1-چرا نرسی پیش از سلطنت اقدام به ضرب سکه ی طلا نمود و آیا ضرب سکه در دوره ی ساسانی، پیش از به سلطنت رسیدن امری رایج بود؟ 2-تفاوت های نمادین سکه های پیش و پس از به سلطنت رسیدن نرسی چیست؟ با بررسی و مقایسه ی شباهت ها و تفاوت های این سکه ها از قبیل نقش افسر شاهی که عنصری نمادین و تعیین کننده در علم سکه شناسی است، تزیینات و ویژگی های ظاهری که بر روی و پشت سکه ها به کار رفته و مطالعه ی انواع کتیبه ها و هم چنین لقب هایی که نرسی در سکه هایش در وصف خود به کار برده، بدین نتیجه می رسیم که نرسی به منظور اعلام علنی جانشینی پادشاهی، پیش از به سلطنت رسیدن، اقدام به ضرب سکه های طلا کرد که در آن زمان غیرمعمول بود؛ از سویی پیروزی و شکست نرسی در نبرد با رومیان از دلایل عمده ی تغییرات ایجاد شده در نقش مایه ها و کتیبه های سکه های او شد. این پژوهش به شیوه ی تاریخی-تطبیقی و براساس مطالعات کتابخانه ای و بررسی های میدانی انجام شده است.

محوطه ی چیابور با مساحتی بیش از 150 هکتار، در بخش مرکزی شهرستان رومشگان (غرب لرستان) قرار دارد. این محوطه، متشکل از یک تپه ی وسیع به نام «چیابور» و شماری استقرار پیرامونی است که با توجه به شباهت مواد فرهنگی، موقعیت شکل گیری و فاصله ی نزدیک آن ها نسبت به هم، در طی دوره های اشکانی-ساسانی احتمالا به لحاظ سازمان بندی فضایی و زمانی یک محوطه ی واحد را تشکیل می داده اند؛ که می توان برای هرکدام از آن ها نقش و کارکرد خاصی در بافت این محوطه قایل شد. یافته ها باستان شناختی محوطه ی چیابور و مطالعه ی آن در بافت منطقه ای نشان می دهد که حیات این محوطه از دوره ی اشکانی آغاز شده و در طی دوره ی ساسانی بر رونق و اهمیت آن به طور نسبی افزوده شده است. هدف پژوهش حاضر که بر مبنای بررسی میدانی و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است، پاسخ گویی به این پرسش است که با توجه به شواهد باستان شناختی موجود چه ارتباط ساختاری و کارکردی می توان بین بخش های مختلف محوطه ی چیابور برقرار کرد و هر کدام از این اجزاء چه نقش و جایگاهی در بافت سکونتگاهی محوطه ی مذکور داشته اند؟ یافته های تحقیق و شواهد موجود باستان شناختی نشان از آن دارد که محوطه ی چیابور در دوره های اشکانی-ساسانی از یک محوطه ی مرکزی به همراه تعدادی سازه ی نظامی و یک بخش صنعتی تشکیل شده است. با توجه به وسعت زیاد تپه چیابور و تنوع و اهمیت یافته های فرهنگی آن (قطعات سفال، اشیاء سنگی، بقایای ساقه و پایه ستون های شکسته و سالم) نسبت به محوطه های پیرامون، می توان این تپه را به عنوان محوطه ی مرکزی یا حاکم نشین درنظر گرفت که به وسیله ی سه سازه ی نظامی موسوم به تل خندق های ممه جو، رشی و الفت محافظت می شده است؛ همچنین وجود جوش کوره و بقایای معماری مرتبط با آن در تپه درگاوه، این مکان را به عنوان بخش صنعتی محوطه ی چیابور معرفی می کند.

ساختار منحصربه فردی که به آن خواهیم پرداخت، دژی به نام «الطاق(/تاق)»، از عهد باستانی ایران است، که به سبب مهابت ساختار منحصر به فردش و جایگاه حصین غیرقابل دسترسش، نقشی کلیدی در رخدادهای سرنوشت ساز تبرستان داشت. چهره هایی نام آور از «منوچهر پیشدادی» تا «مازیار قارن» آخرین اسپهبد تبرستان، در این دژ، ماوا گزیده و این ساختار به سبب پیشینه ی دور و درازش دارای نام های گوناگون و وجوه تسمیه بسیار هست؛ اما در باب کاربری آن مجهولات بسیار وجود دارد و پرسش اصلی این است، که چگونه می توان با بررسی وجوه تسمیه ی متفاوت این سازه، به گوناگونی کاربری آن در ادوار کهن دست یافت؟ باید توجه داشت، وجوه تسمیه ی متعدد، صرف نظر از آن که حکایت از تراوشات ذهن و باورهای نادرست ناشی از ناآگاهی عوام از اسرار و کیفیت این ساختار شگفت دارد؛ در نگاهی دیگر، با قدمت دور و دراز آن پیوند دارد و به تعبیر دیگر بازتاب پیشینه ی کاربری این ساختار در گذر روزگاران می تواند باشد و این فرضیه ی اصلی پژوهش است. بنابراین در این جستار، هدف آن ا ست برای نخستین بار به واکاوی تغییرات کالبدی و کاربری «غار-دژ اسپهبدان»، برپایه ی وجوه تسمیه و سیر تطور و تکامل این ساختار، گوناگونی و کاربری آن از بدو پیدایش غار تا آخرین مرحله ی حیات تاریخی اش بپردازیم. روش پژوهش، مبتنی بر شیوه ی تاریخی-تحلیلی و با رویکرد مطالعات کتابخانه ای شامل بهره گیری از مستندات تاریخی و دانش ریشه شناسی واژگان (/اتیمولوژی) و پژوهش میدانی باستان شناختی و جغرافیای تاریخی، با رهیافت تحلیلی خواهد بود. در بررسی وجوه تسمیه ی غار-دژ اسپهبدان، پیوند میان برخی از این نام ها و دگرگونی های کالبدی و کاربری این ساختار شناسایی شد و شواهدی از بهره گیری بشر عهد پارینه سنگی از این مکان تا پرستش گاه مهری، گوردخمه، خزانه و دژ، به دست آمد، بررسی و شناسانده شد و از این پس به استناد مستندات ارایه شده، باید آن را با نام حقیقی اش، «غار-دژ اسپهبدان» نامید.

کاوش های باستان شناسی در بناهای گوریه و جهانگیر ایوان در استان ایلام، منجر به کشف سازه های معماری و گچبری های نفیسی، برای نخستین بار از دوره ی ساسانی شد. موقعیت استراتژیک این منطقه در زاگرس مرکزی، واقع شدن بر سر یکی از راه های مهم باستانی به بین النهرین و وجود رودخانه ی کنگیر، می تواند از عوامل موثر در شکل گیری آن ها باشد؛ علاوه بر مستندسازی این بناها در اثر آبگیری سد کنگیر، کمبود اطلاعات ما درباره ی احداث و عرصه های سکونتی این نوع از سازه ها و پاسخ به پرسش ها و خلاهای مطالعاتی مربوط به این دوران در غرب ایران، هم چون: به راستی این سازه های معماری و تزیینات معماری وابسته به آن ها ازجمله گچبری ها متعلق به دوران پیش ازاسلام هستند که در صدر اسلام نیز مورد استفاده قرار گرفتند؟ شاخصه ها، تزیینات معماری و مواد و مصالح مورد استفاده در شاکله ی آن ها چه بوده و سبک های هنری آن ها تحت تاثیر چه عواملی قرار داشته است؟ مهم ترین ویژگی ها، وجه تمایز و تشخیص یافته های گچی به دست آمده چیست؟ از اهداف و ضرورت های کاوش بود. این پژوهش دارای ماهیت توصیفی-تحلیلی است و با بهره گیری از متون تاریخی و مطالعات میدانی، به بررسی تطبیقی و مقایسه ای یافته های گچی حاصل از کاوش و واکاوی آرایه ها و نشانه های پیرامون آن ها پرداخته شده است. نتایج آزمایش سالیابی روی آثار بنای جهانگیر، نشان می دهد که حیات در آن ها از اواخر ساسانی شروع و تا قرن چهارم هجری قمری ادامه داشته و پس از آن مورد استفاده ی عشایر کوچ رو بوده اند. استفاده از نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی در قاب هایی با حاشیه ی تزیینی هندسی به صورت تکرار و قرینه سازی در هر دو بنا دیده می شود که متاثر از هنر رایج دوره ی ساسانی با هویت مستقل محلی خود هستند. در بیشتر اشکال مختلف گچبری ها، همواره حضوری از نیروی مافوق طبیعی در قالب نماد رخ می نماید که البته در برخی موارد نقشی صرفا تزیینی و تشریفاتی ایفا می کنند.

بدون تردید پیدایش سکه یکی از مهم ترین دستاوردهای جامعه ی بشری است که تسهیل در مبادلات تجاری و اقتصادی را به همراه داشت. رواج سکه، معیار مبادلات و بازرگانی بین انسان ها و جوامع را شفاف تر نمود. هدف پژوهش حاضر این است که با مطالعه ی سکه های دوره ی ایلخانی، نقوش و عناصر بصری به کار رفته در تزیینات آن ها به منظور دستیابی به ارتباط با دین، زبان، خط و کاربردشان در تبادلات تجاری و فرهنگی مشخص شود. این پژوهش به لحاظ هدف «بنیادی-نظری» و به لحاظ روش از نوع «تحلیل محتوا» و براساس آراء «اروین پانوفسکی» به خوانشی آیکونوگرافیک از نقوش و عناصر بصری سکه های مغول ایلخانی می پردازد. شیوه ی جمع آوری اطلاعات و داده ها به صورت «کتابخانه ای-آرشیوی» است. پرسش پژوهش این است که، عناصر بصری حاکم بر نقوش تزیینی ضرب شده برروی سکه های ایلخانی چه هستند؟ نتایج این پژوهش حاکی از آن است که سکه های به جامانده از ابتدای دوره ی ایلخانی، دارای نوشته هایی به خط اویغوری و زبان مغولی است؛ عباراتی چون «لااله الاالله» و «محمد رسول الله» به همراه القاب سلاطین مغول به خط فارسی نیز بر روی سکه ها مشاهده می شوند. بر تعدادی سکه های دوره ی ایلخانی، نام دوازده امام، به ویژه امام علی؟ ع؟ به چشم می خورد. پس از گرایش سلاطین مغول به مذهب تسنن، سکه ها نیز از این امر تاثیر پذیرفتند و نام ایمه و نام خلفای راشدین بر آن ها نقش بست. همانند دوره های پیشین اسلامی، نقوش جانوران و گیاهان به همراه کتیبه های قرآنی در تزیین سکه ها به کار رفته اند. در کل، نوشته هایی مرتبط با مذهب شیعی و تسنن، قاب های تزیینی هندسی متشکل از دایره و مربع، نقوش گیاهی و نقوش جانوری با کاربری تمغا، بیشترین نمودهای بصری به کار رفته در سکه های دوره ی ایلخانی هستند.

اقلیم گرم و خشک و طاقت فرسای محیط طبیعی منطقه ی سیستان، باعث شده است که مردم سیستان در طی ادوار مختلف تاریخی، تجربیات ارزشمندی در تطبیق با محیط ابداع نمایند؛ بنابراین اهمیت شناخت و استفاده از تجربیات تاریخی، مانند «خارخانه ی قلعه مچی» به عنوان یکی از آثار باستانی دوره ی صفویه در انطباق با محیط ضرورت می یابد. از این رو، هدف پژوهش بررسی انطباق معماری اتاق خارخانه ی قلعه مچی با میزان متوسط سرعت بادهای 120 روزه ی سیستان است. پرسش پژوهش حاضر این گونه مطرح می شود که، اتاق خارخانه ی قلعه مچی، ازنظر انطباق ساختمانی با جهت بادهای 120 روزه ی سیستان و سرعت میانگین 5/6 متر بر ثانیه چگونه عمل می کرده است؟ روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسنادی، کتابخانه ای و بررسی های میدانی در سطح شهر باستانی حوض دار سیستان و قلعه مچی است. برای شبیه سازی باد از نرم افزارهای تحلیلی دینامیک سیالات محاسبات (CFD) استفاده شده است. به سبب پیچیدگی معماری، تولید حجم (توده) هندسی قلعه مچی در نرم افزار های Ansys و 3D Max انجام گردید. تولید استقلال شبکه ی با نرم افزار ANSYS Meshing اجرا شد. از داده های هواشناسی و نرم افزار WRPLOT View برای شناخت پارامترهای باد استفاده گردید. نتایج شبیه سازی CFD نشان می دهد که «سرعت باد» در بخش دریچه و فضای داخلی اتاق خارخانه، دامنه ی عددی بین 00+e93/4 تا 01-9/87e را دربر می گیرد و در هنگام مواجه با درب خروجی (درب اتاق در جبهه ی جنوب غربی) بیشترین دامنه ی عددی بین 00+2/96e تا 00+1/96e را می پیماید؛ هم چنین «جهت جریان باد»، به محض ورود به اتاق خارخانه به طور مستقیم و کمی مایل به سمت راست، به دیوار جنوبی برخورد می کند، جهت جریان باد در بخش ایوان شمالی حالت چرخشی پیدا می نماید که سبب گردش جریان هوا و تهویه ی مطبوع در اتاق خارخانه و ایوان شمالی می شود. خروجی های CFD و اطلاعات باستان شناسی، عملکرد و استفاده از بادهای 120 روزه ی سیستان طی ماه های گرم سال در اتاق خارخانه ی قلعه مچی را تایید می نمایند.

تالارهای ستون دار ریشه ای کهن در معماری ایران دارند و در دوره های تاریخی مختلف مورداستفاده قرار گرفته اند. تالار ستون دار به دلیل پاسخ گویی برای نیاز به داشتن فضاهای تجمعی و نیز شکوهی که این عنصر از طریق کثرت و ارتفاع ستون ها، در فضا می آفریند؛ در کاربری های رسمی، اجتماعی و کاخ های تشریفاتی نمایان شده است. اولین نمونه ی آن در تپه حسنلو شناسایی و از دوره ی ماد در نوشیجان و گودین، بناهایی با تالار ستون دار کشف شده است. این عنصر در دوره ی هخامنشی، در ساختار تالار بارعام و تشریفات به کار می رود. تالار ستون دار بعد از اسلام، ابتدا برای ساخت شبستان، در مساجد اولیه مورداستفاده قرار گرفت؛ اما دیری نپایید که این عنصر، تنها محدود به ساخت خانه ها و مساجد نواحی سردسیر و کوهستانی شد. پرسش پژوهش حاضر، علاوه بر بررسی سیر تحول تالارهای ستون دار، این است که خواستگاه تالارهای ستون دار در مساجد چوبی آذربایجان در دوره ی اسلامی کجا بوده است؟ با آغاز دوره ی صفوی، طبق کتیبه های موجود، اکثر مساجد این سبک در شهرها و روستاهای آذربایجان، هم زمان با حکومت شاه طهماسب اول، ساخته شدند. به دلیل کمبود کاوش های باستان شناسی و نبود کتیبه ی تاریخ ساخت در برخی دیگر از مساجد چوبی آذربایجان و ماندگاری کم تیرها و ستون های چوبی، نمی توان در مورد خاستگاه و الگوی اولیه ی این مساجد نظر قطعی که موردپذیرش همگی محققین باشد، مطرح کرد. فرضیه ی پژوهش حاضر در مورد تاریخ ساخت تالارهای ستون دار در معماری بعد از اسلام در ایران به آغاز دوره ی صفوی محدود نمی شود؛ بلکه طبق مطالعات انجام گرفته، یکی از مشخصات بارز معماری سلجوقی در منطقه ی آذربایجان، استفاده از تالارهای ستون دار چوبی در ساخت مساجد بومی این منطقه بوده است و ساخت آن در مساجد کشورهای آسیای مرکزی، کشمیر و آناتولی در دوره های قبل تر از صفوی تجربه شده است. شیوه ی پژوهش در این مقاله، تاریخی-تفسیری می باشد. همچنین در مطالعات تطبیقی با دیگر نمونه های معماری، از روش بررسی قیاسی نیز بهره گرفته شده است.

مطالعات انجام شده در حوزه هندسه در معماری ایرانی بسیار دامنه دار و متفاوت است. در این مطالعات، هندسه به معانی گوناگون مورد نظر قرار گرفته، و تبعا انواع مختلفی از انتظام هندسی در معماری ایران قابل شناسایی است. هر کدام از این انتظام های هندسی به طور منفرد در پیشینه پژوهش در معماری ایران مورد مطالعه فراوان قرار گرفته اند. اهمیت تبیین این انتظام های هندسی در نسبت با یکدیگر بسیار مهم و قابل توجه است و می تواند از بسیاری از خلط های رخ داده جلوگیری نماید. با توجه به توضیحات ارایه شده مسیله اصلی این پژوهش این است که: در آراء محققان معماری ایران، چه انواعی از انتظام هندسی را می توان شناسایی کرد؟ و فرضیه این پژوهش این است که انتظام های هندسی در معماری ایران، دارای اقسام و مراتب مختلفی است که تاکنون به صورت واضح و روشنی در کنار هم تبیین نشده اند. در این تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی، آراء محققان در حوزه هندسه مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب متون در این پژوهش، بر اساس انتخاب هدفمند از میان متونی که به شبکه مفاهیم پیوسته با هندسه (مقولات اولیه)، در معماری ایران مرتبط هستند انتخاب و کدگذاری اولیه شده است. سپس متون انتخابی بر اساس مشابهت های موضوعی طبقه بندی و نام گذاری شدند (مقولات محوری) و مجددا همین مقولات محوری نیز در اساس مشابهت های موضوعی طبقه بندی و کدگذاری ثانویه شده اند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که انتظامهای هندسی موجود در معماری ایران عبارتند از؛ انتظام هندسی ابعاد انسانی، انتظام هندسی اقلیمی، انتظام هندسی نیارش، انتظام هندسی زیبایی شناسی فرمی و انتظام هندسی زیبایی شناسی آرایه ها. لازم به ذکر است که در نهایت این انتظام های هندسی در یک منظومه درهم تنیده و غیر قابل انفکاک به نام هندسه معماری ایرانی تبلور می یابند و لذا هدف اصلی از تبیین آنها کسب شناخت نسبت به هرکدام به صورت مجزا است که باعث تنویر ذهن و فهم ساز و کار آنها می شود.