آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث
سال:1398 | دوره:5 | شماره:2 |تعداد مقالات:12

«تبری» یکی از واجبات شرعی و فروع دین است که همیشه با تولی ذکر می شود و به معنی اعلام بیزاری از دشمنان خدا، انبیا و اولیای او خصوصا نبی مکرم اسلام (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام) است. دین اسلام با برخورداری از منابع گران بهای «قرآن و سنت» برنامه تربیتی همه جانبه ای به جهانیان عرضه می کند. ازنظر اسلام، حیات و سعادت فرد مسلمان و امت اسلامی در گرو شناخت فریضه «تولی و تبری» و التزام به آن است. پژوهش حاضر بر موضوع آثار تبری در قرآن وحدیث متمرکز است که با جمع آوری اطلاعات از روش فیش برداری و مطالعه منابع کتابخانه ای و توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. دستاوردها و نتایج این تحقیق، بررسی برخی از آثار تربیتی تبری در قرآن وحدیث است که عبارتند از: تقویت ایمان، تعالی اخلاق و صفات انسانی و دوری از زشتی ها، خروج از ظلمات کفر به نور ایمان، مکمل ایمان، همگونی در اخلاق و رفتار و مشخص شدن دوستان خدا از دشمنان او که باعث عروج انسان و قرب الهی و رهروی اهل بیت (علیهم السلام) می شوند.

در عصر حاضر یکی از مهم ترین موانع تربیت سیاسی، انحراف های اعتقادی است که این نوع موانع باعث ناکارآمدی این نوع تربیت شده، به همین دلیل مقاله حاضر با روش کتابخانه ای و اسنادی، درصدد تبیین آن و ارایه راه حل ها بوده، و در این خصوص می توان گفت: کافران و منافقان، تکذیب آیات الهی، غفلت از شیطان و نفاق و دورویی از منظر قرآن و روایات فریقین، مهم ترین انحرافات اعتقادی هستند که راه حل هایی مانند: اعراض، توجه همیشگی به رحمت الهی، پناه بردن به خداوند از شر وسوسه های شیطان، صداقت دینی برای انحراف های مذکور ارایه شده، در مجموع می توان گفت که آیات و روایات فریقین ناظر در موانع تربیت سیاسی، به خصوص انحراف های اعتقادی بیانگر آن است که در قرآن کریم و روایات به تربیت سیاسی افراد توجه زیادی شده که در صورت توجه به آن راه حل ها، می توان موانع انحراف های اعتقادی را برطرف نمود.

در این نوشتار جهت دستیابی به فهم صحیح از روایت معروف نبوی«إنما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»ضمن بررسی فقه الحدیثی آن، سعی شده تا جایگاه صحیح اخلاق دررابطه با بعثت و دین تبیین گردد. با بررسی محتوای روایت به 2سوال اصلی زیر پرداخته شده است: 1. با توجه به روایت بالا و عرضه آن به قرآن آیا هدف بعثت پیامبر فقط موضوع اخلاق است؟ 2. با استناد به روایت، آیا در تقسیم بندی دین، اخلاق بر عقاید و احکام برتری دارد؟ در پاسخ به سوال اول خانواده حدیث مکارم الاخلاق تشکیل و روایت به قرآن عرضه شد. درنتیجه اهداف اصلی و متوسط بعثت از قرآن استخراج گردید. ضمنا با توجه به واژه انما در روایت نوع حصر بیان شد تا نتیجه گیری صحیح به مخاطب ارایه گردد. درخصوص سوال دوم، ضمن تبیین مفهوم اخلاق و تشریح رابطه درهم تنیده و موثر بین دین و اخلاق بیان شد که اصل این پرسش صحیح نیست؛ چرا که عقاید، اخلاق و احکام با هم ممزوج بوده، یک مجموعه بهم پیوسته را شکل می دهند و همگی جهت نیل به سعادت مهم هستند و اساسا این سوال نشات گرفته از تقسیم دین به سه گانه عقاید، احکام و اخلاق است که بدلیل همپوشانی داشتن بخش های آن، تقسیم بندی صحیحی نیست

هدف از مقاله حاضر تبیین شیوه های تربیت اخلاقی سوره حجرات و نقد و بررسی آرای مفسران در این خصوص است. برای این منظور ابتدا با تدبر در آیات سوره حجرات «شیوه های تربیتی» آن استخراج شده و سپس با توجه به شیوه های ارایه شده به عنوان معیار، به نقد و بررسی آرای مفسران پرداخته شده است. مطابق با مطالعه انجام شده می توان شیوه های تربیتی مطرح شده در این سوره را در دو دسته کلی جای داد. دسته اول ناظر بر انگیزش الهی و در برگیرنده شیوه های «پروای الهی»، «محبت الهی»، «انذار» و «تبشیر»؛ و دسته دوم ناظر بر بینش الهی و متضمن شیوه های «بیان حقایق امور» و «بیان تمثیل» است. نتیجه به دست آمده این است که مفسران در تفسیر این آیات بیشتر به مباحث اخلاقی پرداخته اند و آرای ایشان درباره شیوه های تربیتی این سوره با کاستی هایی مواجه است و مطالعه در این خصوص نشان می دهد مفسران بعضا میان مطالب تربیتی، اخلاقی و احکام خلط نموده اند.

از جمله رذایل اخلاقی در روابط میان فردی که قدمتی به گستره تاریخ بشر دارد، رفتارها و تعاملات فخر فروشانه است. این نوع رفتارها که در هر عصر و فرهنگی نمودهایی بعضا متفاوت داشته است، در عصر حاضر شیوع فراوانی یافته و به عنصری مخرب در روابط افراد (روابط زوجین، روابط خانوادگی، روابط فامیلی، روابط شهروندی، روابط قومیت ها و. . . ) تبدیل گردیده است. نظر به آلودگی جامعه عصر نزول به این رذیله اخلاقی-اجتماعی و کارآمدی قرآن کریم به عنوان نسخه شفابخش الهی در تغییر این فرهنگ ناپسند به فرهنگ مساوات، برادری، تواضع و فروتنی، پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی عوامل تفاخر از منظر قرآن کریم پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که در رهیافت قرآنی، تفاخر ریشه در عوامل متعدد بینشی و گرایشی دارد، عوامل بینشی که عبارتند از مالک پنداشتن انسان، محدود دانستن او به زندگی دنیا، ارزش شمردن برخورداری های مادی، دایمی دانستن نعمت ها و عوامل گرایشی همچون حب مال، حب جاه و مقام، حب حسب و نسب، عزت طلبی و تفوق طلبی که یک یا چند مورد از آن ها زمینه فخرفروشی را در فرد ایجاد می کند.

آموزه های قرآن و سیره معصومین (ع) درباره ی حقوق و رشد کودک، همواره به تعلیم و تربیت او همگرا شده است. در قرآن کریم و احادیث، به استفاده از گردشگری با عناوینی چون؛ سیر و سفر، سیاحت، برای اهداف فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، به ویژه تقویت بعد عبادی سفارش شده است، و مصادیقی بر استفاده از گردشگری در جریان تربیت کودکان مشاهده می شود. هدف این پژوهش بررسی" نقش گردشگری بر پرورش کودک در ساحت های تربیتی از دیدگاه قرآن و حدیث"، است. در این پژوهش، از راهبرد استدلال منطقی در تحقیقات کیفی استفاده شد. یافته های این بررسی نشان می دهد؛ که مکتب تربیتی اسلام؛ قرآن و حدیث، بر به کارگیری روش های جذاب و فعال یادگیری در تربیت متربیان، متناسب با ویژگی ها و نیازهای آنان، تاکید دارند. همچنین گردشگری و سفرهای میدانی مدرسه موجب تقویت؛ مهارت های فردی و اجتماعی دانش آموزان می شود. در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران، به استفاده از این روش ها به ویژه گردشگری در برنامه ی درسی دوره ی ابتدایی توجه چندانی نمی شود. این بررسی به معرفی برخی از روش های موثر یادگیری مستند به آموزه های دینی، پرداخته است. همچنین برای نقش آفرینی گردشگری در برنامه درسی دانش آموزان ابتدایی، چارچوبی را برای نیل به ساحت های تربیتی مبتنی بر قرآن و حدیث پیشنهاد نموده است.

در شهروندی اجتماعی رویکرد آرمانی، توامانی میان حق اجتماعی و تکلیف اجتماعی است. موضوعی که میان مکاتب مختلف فکری، مناقشات زیادی به راه انداخته و هنوز طریق مطلوب حاصل نشده است. در این مقاله، از طریق روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی، در صدد شناخت نسبت آموزه های قرآنی با شهروندی اجتماعی به مثابه ی یک مفهوم مستحدث، برآمده تا تکالیف اجتماعی به دست آمده از آن را مورد شناسایی و بررسی قرار دهیم. واحد تحلیل در این پژوهش، آیه است و تمامی آیات قرآن به طور جامع در چندین دور بررسی شده است. حساسیت های نظری پژوهشگران از آراء و اندیشه های دو گروه از اندیشمندان غربی و مسلمان پیرامون مفهوم شهروندی اجتماعی و مفاهیم و مولفه های وابسته به آن وام گرفته شده است. از همین رو، از طریق مراحل کدگذاری، آیات قرآن مورد کنکاش قرار گرفته و مفاهیم و مضامین مرتبط را استخراج نموده و پس از مقوله بندی های مختلف، به دو مقوله ی اصلی و چندین مقوله ی فرعی و جزیی دست یافته که نشان دهنده ی برنامه های جامع قرآن پیرامون تامین نیازهای اساسی و اجتماعی انسان ها از طریق انجام تکالیف اجتماعی حاکمیت و مشارکت اجتماعی افراد جامعه است. تکالیف اجتماعی به دست آمده، از آیات تربیتی قرآن است که جایگاه امر به تکالیف اجتماعی در ساختار تربیتی قرآن را نشان می دهد.

ارتباط ساحت های عاطفی و شناختی انسان همواره یکی از پرسش های مهم در حوزه ی انسان شناسی بوده است. در بخش اول این مقاله دو مفهوم عقل و قلب-به مثابه دو مفهوم محوری در انسان شناسی تحولی اسلامی-به ترتیب براساس انگاره ی «ربط» و «وحدت» توضیح داده شده اند. در بخش دوم مقاله سه نسبت «ظرفیت» «برابری» و «فعالیت» در رابطه ی بین عقل و قلب تحلیل شده است. در پایان، با بررسی حالات قلب، یک رابطه چرخشی-صعودی در محور حیات قلب و یک رابطه چرخشی-نزولی در محور ممات قلب بر اساس نقش عقلانیت و جهلانیت تبیین شده است که بر اساس آن روشن می شود که چگونه درجات متعالی تر در حالات قلب متضمن ظهور سطح بالاتری از عقلانیت می باشد و بالعکس. بنابراین شدت تعقل به مثابه برقرار کننده «ربط» شدیدتر بین باور های و واقعیت از سویی و انقیاد عواطف و عمل در شناخت ها از سوی دیگر منجر به ارتقاء مرتبه قلب خواهد شد. علاوه بر این به هم پیوستگی میان حالات قلبی و مراتب عقلانیت در انگاره اسلامی حاکی از آن است که شناخت و عمل به شناخت، در انقیاد حالات عاطفی انسان قرار دارند.

بر اساس پژوهش حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است، روایاتی تعرب بعد از هجرت را نکوهش می کنند، زیرا محیط زندگی در تربیت انسان موثر است، شاخص های تعرب پس از هجرت عبارتند از: فاصله گرفتن از علم آموزی، تغییر سبک زندگی اسلامی، ترک کار خوبی که فرد مدتی آن را انجام داده، تضعیف باورهای دینی و اخلاقی، عدم توانایی بر انجام شعایر خداوند، نداشتن خانواده در سرزمین کفر و ایمن نبودن بر جان خود در سرزمین کفر. شاخص های مزبور نشان می دهند که هجرت از سرزمین اسلام به بلاد کفر به خودی خود ممنوع نیست، بلکه بستگی به آن دارد که هجرت موجب تضعیف باورهای دینی فرد و فاصله گرفتن وی از سبک زندگی اسلامی شود. برخی از شاخص های تعرب پس از هجرت، همچون فاصله گرفتن از دانش اندوزی و مانند آن نشان می دهند که مسلمان در هرجا که سکونت دارد، باید به دستورات دین عمل کند و آگاهی خود را افزایش دهد، زیرا افزایش آگاهی و عمل به دستورات دینی در تربیت و رفتار مناسب وی موثر است. شاخصه های نداشتن خانواده در سرزمین کفر و مانند آن نشان می دهند که خانواده، امنیت، انجام پیوسته کارهای خوب و مانند آنها نیز در تربیت مناسب فرد تاثیر دارند. استناد فقهاء به روایات تعرب پس از هجرت در مواردی: همچون لزوم تبعید نشدن مجرم به بلاد کفر و مانند آن، بر نقش این روایات در تربیت انسان دلالت دارد.

تیوری کلام جدید در غرب وحی را امری غیر حقیقی و غیر معرفت بخش می دانند. قرآن منبع اصلی آیین اسلام است؛ اگر در حق بودن، معرفت آفرینی و فهم پذیری آن، تشکیک شود، کارکرد هدایتی خود را از دست خواهد داد. قرآن از سه شاخصه جامعیت، جهانی و جاودانی بودن بر خوردار است. لازمه این اوصاف تکیه بر اصول و منطق متقن و استوار است. نظام معرفتی قرآن بر اصولی استوار است که مطابق فطرت و مورد وثوق عقل است. این اصول عبارتند از: آزادی اندیشه، ارایه شناخت علمی و یقینی، تحریص مخاطب به تدبر، تفکر و تعقل، نهی از متابعت از شک و ظن و نفی خرافه. همچنین قرآن برای دعوت مردم و تعلیم معارف خود از همه شیوه های اقناعی عقلا بهره می گیرد، تا مخاطب، با هر بضاعت علمی و ذایقه معرفتی که دارد، از آن بهره ببرد. شیوه های اقناعی قرآن عبارتند از: برهان و حکمت، موعظه حسنه، جدال احسن و بهره گیری از حس و تجربه لازمه اصول معرفتی و گفتمان عقلایی قرآن این است که ماهیتی واقع گرا و معرفت بخش و فهم پذیر داشته باشد.

«عمل صالح» یکی از ترکیب های وصفی بسیار پرکاربرد در قرآن کریم، است. مراد خداوند از این عبارت چیست؟ مفسران برای دستیابی به پاسخ آن، از روش های گوناگون بهره جسته اند. در این پژوهش، از روش معناشناسی ساخت-گرا استفاده شده است. هدف این مقاله، نشان دادن دوایر معنایی «عمل صالح» و دستیابی به معنای آن است. از این رو، نخست بر اساس معناشناسی تاریخی، ریشه شناسی آن مورد بررسی قرار گرفته و سپس بر پایه معناشناسی ساخت گرا، دوایر معنایی «عمل صالح» با توجه به دوایر معنایی واژه های متقارب آن: «خیر»، «حسن» و «معروف» و واژه های متقابل آن: «کذب»، «فسق» و «فساد»؛ تجزیه و تحلیل شده است. نگارنده، ضمن پذیرش اجمالی تعریف مشهور «عمل صالح» یعنی جمع حسن فعلی و حسن فاعلی در یک عمل، بر نقش تعیین کننده «ولی» و «عقل» و ارتباط آن با «هدف» عمل تاکید ورزیده و بر دوایر معنایی ایمان، اخلاص، استمرار و تکرار، وسعت، تناسب و عامل زمان و شخص در معناشناسی «عمل صالح» پای فشرده و درجات و مراتبی برای «عمل صالح» برشمرده است.

پذیرش نیازی جهان شمول است و گستره ی زندگی انسان را دربرمی گیرد، ضربه به این نیاز طرح واره های ناسازگار ایجاد می کند و تامین این نیاز، احساس دریافت محبت، حمایت و معناداری را افزایش می دهد. هدف از این پژوهش بررسی نیاز انسان به پذیرش در قرآن کریم است. روش اصلی این پژوهش کیفی است. جمع آوری داده ها با استفاده از روش ساخت گرایی و راهکار بررسی میدان معنایی صورت گرفت. برای این منظور نمونه های تحقیق یعنی آیات مرتبط با اشتقاق های ریشه ی «رحم» و «عذب» در نرم افزار مکس کیودا نسخه ی12 وارد شدند. کار کدگذاری همراه با تحلیل محتوا به روش داده بنیاد و با مقوله بندی های مختلف انجام گرفت. یافته های تحقیق برای ایندو ریشه، بیانگر فراوانی 900 کد مرتبط با مفهوم پذیرش است که اهتمام قرآن به این نیاز را نشان می دهد. تحلیل یافته های تحقیق به چهار سطح از پذیرش برای تامین این نیاز رسیده است؛ پذیرش خداوند، پیامبر و رهبران الهی، جامعه و خانواده. پذیرش انسان ها در قرآن کریم براساس چارچوبی صورت می گیرد که تحلیل واژه ی مقابل رحمت یعنی عذاب، سهم عمده ای از آنرا تبیین می کند. پذیرش خداوند عام است و همگان را شامل می شود؛ این پذیرش بر اساس چارچوب مشخصی صورت می گیرد که حالت تعادل بین ترس و امید را در انسان نتیجه می دهد. در نتیجه پذیرش به طیفی از مهربانی اشاره دارد که پایین ترین سطح آن شامل نیاز انسان به توجه مثبت و پذیرفته شدن مهربانانه نزد دیگران است. همنشین های عذاب نیز چارچوب این پذیرش را مشخص می کنند.