سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1399 | دوره:13 | شماره:9 (پیاپی 55) |تعداد مقالات:13

در این مقاله با نگاهی به رویکرد فمنیستی، به بررسی و مقایسه روایتهای چهار تن از نویسنگان زن و مرد معاصر پرداخته ایم. در این رویکرد پیشفرض ما وجود تفاوت در درونمایه های داستانی و شیوه روایت نویسندگان مرد و زن بوده است. پس از بررسی و تحلیل نیز این پیشفرض اثبات شده و این داستانها نشان میدهند که اولویت درونمایه های داستانی در آثار مردان مورد بررسی، سیاست، اجتماع و اقتصاد است؛ درحالیکه در روایتهای زنان درونمایه داستان بطور خاص مسایل زنان میباشد. در این راستا در داستانهای زنان مورد بررسی، الگوها و شاخصهایی دیده میشود که در آثار مردان نیست؛ مانند نوع نگاه به زن و تفاوت در شخصیت پردازی زن در میان دو دسته، بیان تجربه های زنانه، مردستیزی، خیانت، کلیشه های جنسیتی، تجاوز، خشونت علیه زنان و. . . . بدیهی است که تمام این موارد باعث میشوند که نوع روایت مردان از زنان با روایت زنان از خودشان متفاوت باشد.

خاستگاه داستان نویسی نوین اروپا است که با فاصله زمانی چشمگیری به شرق راه یافت. اگرچه پیشینه ای از روایات کهن شفاهی و بعضا مکتوب از افسانه ها و حکایتها در همه کشورهای شرقی وجود داشته است، اما تفاوت اساسی میان این گونه های روایی با داستان کوتاه و رمان وجود دارد. ترجمه آثار داستان نویسان غربی، زمینه آشنایی با ژانر ادبی داستان را برای مناطق شرقی و به تبع آن نویسندگان ایران و مناطق مختلف آن به ویژه غرب ایران فراهم کرد که نگاهی به ساختار و محتوای داستانهای نویسندگان غرب ایران، گویای این تاثیرپذیری است. پژوهش حاضر، ضمن بررسی آثار شاخص داستانی این مناطق چگونگی آغاز داستان نویسی و سیر ساختاری و محتوایی داستان نویسی را در غرب ایران تحلیل کرده است. بررسیها بیانگر آن است که داستانهای نویسندگان این مناطق با زبان روایی ساده و ریالیستی (ریالیسم اجتماعی)، زندگی مردمانی را روایت میکنند که گرفتار فقر، جهل، روزمرگی و تنگناهای معیشتی هستند. از نظر عناصر داستانی نیز موضوع داستانها، رنگ اقلیمی، شیوه روایتگری و نوع شخصیت پردازی برجسته ترین شاخصهای ساختاری داستانهای نویسندگان غرب ایران است. موضوع داستانهای آنان عمدتا به مسایل و واقعیات موجود در در منطقه غرب ایران در دوره پهلوی همچون، فقر، بیکاری، ظلم و ستم خوانین محلی و خشونت علیه زنان اشاره دارد که بیشتر آنها به شیوه روایتگری و نقالی، در قالب شخصیتهای فرودست جامعه با رنگ و بوی اقلیمی بیان شده است.

از دیرباز مفاهیم و مولفه های موجودیت زن در جامعه همواره در فرآیند تعامل با مردان شناخته میشد؛ اما در پی تحولات و تکامل ساختار اجتماعی در عرصه های مختلف، فرصت حضور پررنگ زنان در ادبیات معاصر ایران پدید آمد. همچنین زنان توانستند از طریق ورود به دنیای رمان فردیت اجتماعی خود را که گویای دیدگاه های فکریشان بود را بگونه ای باورپذیر به نمایش بگذارند. شکل گیری رفتارهای متفاوت زبان زنان و مردان حاصل استفاده متفاوت آنها از نمودهای زبانی است. نگارش زنانه که در حوزه زبانشناسی جنسیت است شامل همه ابعاد زبان نظیر آوا، واژه، نظام صرفی و نحوی میشود. از اینرو در این نوشتار، درباره تاثیر متغیر جنسیت زن بر گفتگوها و اینکه به چسان این متغیر، اسباب تجلی الگوهای جنسیتی متفاوت و گونه های متمایز زبانی را فراهم می آورد؛ بحث خواهد شد. از آنجا که شخصیت پردازی زن در نوع گفتار و زبان او عاملی تعیین کننده است و این محصول نگرش نویسنده و دید جامعه به اوست به این سبب در این پژوهش سعی شده با بررسی چهار رمان سووشون، چراغها را من خاموش میکنم، چشمهایش و جای خای سلوچ بررسی گفتگوی زنان با رویکرد جامعه شناسانه تحلیل شود. همچنین گفتگوی ناهمخوان که منعکس کننده جهان بینی طبقات و اقشار گوناگون از زنان جامعه است، بررسی می شود در واقع هدف، بررسی رفتارهای زبانی شخصیتها ست نه نقش اجتماعی آنها. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که مولفه هایی نظیر توجه به جزییات هنگام توصیف، پرهیز از رکاکت و دشواژه ها، کاربرد دقیقتر رنگواژه ها، استفاده از صورتهای مودبانه کلام، گفتگوی درونی، عدم قطعیت کلام و مقید بودن به دستورمندی کلام، در زبان زنان بیشتر از مردان است. نظر به معیارهای زبان زنانه و مردانه و اختصاصات سبکی در این رمانها، زبان جنسیت زده در رمانهای زن نگاشته بیش از رمانهای مرد نگاشته متجلی شده است.

نظیری نیشابوری بزرگترین غزلسرای دوره مغولان گورکانی و از شاعران بلند آوازه سده دهم و یازدهم هجری است اما آنگونه که شایسته این شاعر بزرگ است مورد توجه قرار نگرفته است. پژوهش پیش روی شگردهای بکارگیری گونه های تشبیه، بسامد آنها و نگرش نظیری نیشابوری به انواع تشبیه را به شیوه تحلیلی-توصیفی، از لحاظ شکلهای هشتگانه تشبیه، محتوا، ارکان، مرکب و مفرد، طرفین تشبیه (حسی و عقلی) و درونمایه در غزلیات و قصاید نظیری مورد بررسی قرار داده است و تحلیل آماری و علمی از هریک از تشبیهات ارایه خواهد نمود تا معیارهای زیباشناسی شعر نظیری تبیین گردد.

عماد خراسانی یکی از شاعران گمنام معاصر است که متاسفانه تاکنون درمورد وی تحقیق مناسب و درخوری انجام نشده است. نیمی از اشعار او را غزلیات تشکیل می دهد که در جلد اول دیوانش آمده است. وی در غزلسرایی دنباله رو شاعران غزلسرای گذشته به ویژه سعدی و حافظ است. غزلیاتش عاشقانه است و کمتر از مضامین فلسفی و اجتماعی بهره دارد. اما در جلد دوم دیوان (قالبهای دیگر) به مضامین اجتماعی و انتقادی روی آورده است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای انجام شده است، ویژگیهای سبکی اشعار وی، در سه سطح فکری، زبانی و ادبی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در سراسر اشعار خصوصا غزلیات او اوزان شاد، همراه با اوزان غمگین و سنگین در خلق فضاهای غنایی مناسب موضوع کاملا موثر عمل می کنند. زبان عماد در اشعارش ساده و روان وقابل فهم است و از تصنع و پیچیدگی به دور است. به کارگیری واژگان در معنای کهن و استفاده از افعال قدیمی، خصوصا در غزلیاتش چشم گیر است. در دیگر قالبها (جلد دوم) از واژگان عامیانه و امروزی استفاده کرده است. عماد برخی از ویزگیهای نحوی سبک خراسانی را با بسامدی بالا استفاده می کند مانند: جابه جایی ارکان جمله، جهش ضمیر و. . از نظر ویژگیهای ادبی نیز تشبیه و استعاره بسامد فراوانی در اشعار وی دارد. استعارات اشعار وی نیز عموما کلیشه ای و قریب هستند و کنایات فعلی و ایما نیز بسامد بیشتری نسبت به دیگر کنایات دارد. تلمیح و ایهام نیز در میان صنایع بدیعی بسامد بیشتری نسبت به دیگر صنایع بدیعی دارند.

مضامین و محتواهای شعری قابلیت تکرار، تطور و بازآفرینی دارند و برخی از آنها در دیوان شاعران مختلف بارها تکرار شده اند؛ به گونه ای که مخاطب آشنا با شعر، با خواندن اشعار شاعران مختلف یا ابیات و تصاویر شعری یک شاعر خاص، به سمت اشعار دیگری رهنمون میشود و بین آنها وجوه مشترکی مییابد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به معرفی گونه های مختلف تکرار در شعر و بررسی عوامل تکرار مضمون و اندیشه در غزلیات سعدی پرداخته و نتایج تحلیل نشان داد که سعدی در غزل به دلایل و عوامل مختلفی مثل: تکرارهای برخاسته از سبک عمومی دوره، یکسانی حالات عاطفی، پروراندن و تاکید بر اندیشه ای خاص، تداعی مجدد مضمون به دلیل قافیه و ردیف یکسان، توجه شاعر به شبکه تناسبات مورد پذیرش شاعران و استفاده چندباره از یک منبع و. . . مضامین و اندیشه ها را تکرار کرده است. او با خلاقیت هایی که در بازآفرینی و تغییر مضامین داشته، مانع نشستن غبار ملال بر برخی از موضوع های تکراری خود و گذشتگان شده و یکپارچگی و استمرار اندیشگانی و عاطفی خود را در غزلیات آشکار ساخته است.

نسخ خطی، گنجینه های ارزشمند هر ملتی هستند، که بازگوی فرهنگ و تمدن یک ملت هستند. در پژوهش حاضر ویژگیهای سبک شناسی نسخه درالنثیر فی النصیحه و التحذیر، اثر دبیر اعلم از نویسندگان دوره قاجار مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است که جزء آثار تعلیمی فابل است؛ تاکنون هیچ پژوهشی در این راستا صورت نگرفته است. هدف از این پژوهش، بررسی نسخه خطی درالنثیر فی النصیحه و التحذیر، از جهت رسم الخط و سبک شناسی است. این تحقیق که بر اساس اسنادی-توصیفی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای بررسی و تحلیل شده، در صدد پاسخگویی به این پرسش است که بارز ترین ویژگیهای سبکی درالنثیر چیست؟ یافته های پژوهش حاضر گواه آن است که به جهت تسلط دبیر اعلم به زبان عربی و ترکی در نسخه فوق میتوان تاثیر پذیری از این دو زبان را دریافت همچنین ویژگیهای سبک نثر قاجار که همانا بازگشت به سبک کتب قدیمی است، در لابلای این نسخه مشهود است. مولف این اثر به آثاری نظیر مثنوی، گلستان، کلیله و دمنه و. . . نظر داشته است.

تمثیل که با مصداقی کردن مفاهیم ذهنی جایگاه خاصی در ادبیات تعلیمی و عرفانی پیدا کرده است، از نظرگاه سبک شناسی نیز به عنوان یکی از آرایه ها در سطح ادبی قابل بررسی است. مصادیق ملموس راه سریع و مناسبی برای تفهیم آموزه های اخلاقی و اندیشه های عرفانی است. در میان عرفای پارسیگوی، مولانا گوی سبقت را در تمثیلهای عرفانی ربوده است. او در مثنوی معنوی، فیه ما فیه، مجالس سبعه و مکاتیب آراء خود را به زینت تمثیل آراسته تا مفاهیم عمیق عرفانی تقریب ذهن مخاطبان و اهل ذوق شود. در پژوهش حاضر، با شیوه کتابخانه ای، به گونه ای تحلیلی-توصیفی به مدد شواهد مثال و سرانجام ارایه جدول به بررسی مفاهیم و ساختار تمثیلهای عرفانی دو کتاب «فیه ما فیه» و «مجالس سبعه» پرداخته شده، نیز به این پرسش پاسخ داده شده است که «در تمثیلهای این دو کتاب، پیوند میان ارکان تمثیل یعنی: مثال (مصداق) با ممثل (مفهوم) چگونه است؟ » حوزه های معنایی تمثیلات در سه سطح خداشناسی، انسان شناسی و هستی شناسی جای گرفته اند که انسان شناسی بیشترین فراوانی را دارد و موضوع عرفان و معرفت بیشترین بسامد را شامل میشود.

شهرآشوبها به عنوان یکی از مهمترین آثار در تاریخ اجتماعی و شناسایی عناصر فرهنگ عامیانه ایران به شمار میروند. این آثار که اغلب منظوم هستند، به معرفی مشاغل و حرفه ها در جامعه میپردازند و میتوانند اوضاع اجتماعی و فرهنگی عصر خود را بخوبی ترسیم نمایند و اطلاعات مفیدی در زمینه جامعه شناسی و تاریخی و عناصر فرهنگ عامیانه یک شهر یا منطقه ارایه کنند. منظومه مورد بررسی در این پژوهش و سراینده آن نیز، بنابر شواهد متعلق به روزگار طلایی شهرآشوب سرایی در ادب فارسی و همعصر با سلطان سلیمان صفوی (حکومت 1073 تا 1105 ه. ش) است. این اثر در مقایسه با تمام شهرآشوبهای شناسایی شده خطی و چاپی در تاریخ ادب فارسی، با اختلاف بسیار، بزرگترین و عظیمترین شهرآشوب هم از نظر شمار ابیات و حجم اثر و هم به لحاظ کیفی و هنری-ادبی و شمول بر نکات اجتماعی و کلیات و دقایق نوع ادبی خود) به شمار میرود. این پژوهش به معرفی این منظومه و سراینده آن و همچنین تحلیل و بررسی مختصات سبکی آن میپردازد. لازم به ذکر است که نسخه خطی مذکور توسط نگارندگان این مقاله تصحیح شده و در دست انتشار است.

قصیده از کهنترین قالبهای شعری است که از آغاز دوره پیدایش شعر فارسی، شاعران آن را عرصه بیان احساسات خود قرار داده و بسیاری از مدایح و توصیفات خود را در این قالب سروده اند. قصیده فارسی تا پایان قرن ششم دوره درخشان شکوفایی خود را پشت سر نهاده و از قرن هفت به بعد رو به افول نهاد و از معیارها و ساختار اصیل خود دور شد؛ اما در دوره مشروطه، با ساختار اصیل خود احیا شد. در دوره معاصر نیز شاعران بسیاری در این قالب شعر سروده اند که از میان آنها مظاهر مصفا به دلیل بهره گیری از این قالب شعری با سنت شکنی خاص خود در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. مظاهر مصفا ادامه دهنده بسیاری از سنتهای شعر فارسی است؛ اما در قصیده به دنبال آن سنتهای کلاسیک نبوده است؛ اگرچه برخی قصاید او مانند قصاید قدما مستحکم و با صلابت است، با این حال نوگرایی زمان نیز بر اشعار وی حاکم است؛ پرسش این است که قصاید او دارای چه ساختار و ویژگیهایی است که قصاید او را از قصیده سرایان معاصر و کهن متمایز میکند. در این مقاله باهدف ارایه بهترین الگو و زمینه برای آشنایی با ساختار و محتوای قصاید مصفا از روش های آماری پژوهش و تحلیلهای مبتنی بر آن استفاده کردیم تا چهل قصیده وی را از وجوه مختلف موسیقی بیرونی، بیان، بدیع و. . . بررسی کنیم. بدین منظور اشعار وی، در سه سطح زبانی، ادبی و فکری به همراه بسامد بکارگیری آرایه ها (لفظی یا معنوی) بررسی شد و با مقایسه صور خیال تقلیدی (کلیشه ای) و صور خیال ویژه مصفا که حاصل نگرش خاص اوست، چگونگی انعکاس پدیده های نو و کهن در قصاید وی بررسی گردید.

یکی از مهمترین ترفندها و تمهیدات هنری کلام، استفاده از شیوه های مختلف ارایه پیامی واحد در جهت اعجاب مخاطب است که تحلیل و بررسی این شیوه ها علاوه بر اینکه زیباییهای نهفته شعر بهتر آشکار میشود، سبب میگردد تا مخاطبان و کاربران زبان، با ذهن و دنیای فکری و عواطف شاعر بیشتر مانوس شوند و یکی از راه های شناخت دقیق یک شاعر و بررسی میزان موفقیت وی در عرصه شاعری، توجه به میزان بهره گیری وی از قوه تخیل و تصویرسازی میباشد، چرا که این مهم، ملاک تمییز یک شعر تاثیرگذار از نظم معمولی است، مقاله حاضر به بررسی تشبیه و طبقه بندی انواع ساختار آن در قصاید زلالی خوانساری میپردازد تا میزان موفقیت و هنرمندی شاعر خوش قریحه در بکارگیری انواع تشبیه، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد. تشبیه علاوه بر اینکه از موضوعات محوری و مهم حوزه بلاغت و بیان محسوب میشود بررسی و تحلیل ساختار متنوع و متعدد و عناصر تشکیل دهنده آنچه از نظر شکل و چه از جهت محتوا میتواند مبین و معرف سبک و زبان خاص یک شاعر باشد.

تقابلهای دوگانه یکی از رویکردهای شتتاعران و نویستتندگان برای بیان اندیشتته های و افکارشتتان استتت. در این رویکرد، براستتاس نظریه تقابلهای دوگانه، برای پی بردن به افکار، اندی شه ها و ایدیولوژی شاعران و نوی سندگان که در این دوگانگی ها نهفته است، باید آنها را کنار یکدیگر قرار داد و سپس با مد نظر قرار دادن تفاوتها و شباهتها به معنای آنها پی برد. مثنوی موالنا یکی از آثار ادبی ا ست که با بهره گیری از تقابلهای دوگانه، بسیاری از تفکرات متافیزیکی و ماورایی در آن مطرح شده است. این پژوهش با رویکردی توصتتیفی-تحلیلی، مثنوی موالنا را بر استتاس نظریه تقابلهای دوگانه کاویده استتت. یافته های پژوهش بیانگر آن استتت که موالنا با مطرح کردن تضادها و دوگانگی ها در مثنوی به صتتورت آشکار، تلاش میکند با رویارو کردن آنها، بین تقابلها ارتباط معنایی برقرار کند و یا به ارتباط معنایی جدید بر سد. وی با رویاروکردن عقل و عشق، دنیا و آخرت، ج سم و روح، صورت و معنا، پیر و ستالک و. . . نظام فکری عرفانی خویش را بر تقابلهای دو تایی بنیان میکند و نشتان میدهد این آموزه ها فراتر از اندیشه های حسی و مادی است.

موضوع پژوهش حاضر بررسی و مقایسه مضامین مشترک در تحفه الغرایب طبری و عجایب نامه همدانی است. فن عجایب نامه نویسی و پژوهش در شگفتیهای عالم توسط نویسندگان علاقمند در ادوار مختلف مورد توجه واقع شده است. اغلب پژوهشگران، کتابها و نوشته های مربوط به موضوع عجایب نامه نویسی را در ردیف کتب جغرافیا دسته بندی کردهاند ولی باید توجه داشت که گستره مطالب موجود دراین کتب، فراتر ازحدود جغرافیایی است و مصادیق مورد اشاره درآنها به منزله دانشنامهای از علوم مختلف-البته بعضا با چاشنی تخیل و اغراق-قابل بررسی هستند. دو اثر مورد مطالعه دراین تحقیق در فاصله تقریبی نیم قرن از یکدیگر نگارش یافته اند که به خاطر قدمت کتاب تحفه الغرایب، برخی از مضامین این کتاب در عجایب نامه همدانی دیده میشود. سوال اصلی پژوهش: همدانی در اثر خود تا چه اندازه از مضامین تحفه الغرایب بهره جسته و چه وجوه اختلافی بین مضامین مشترک دوکتاب دیده میشود؟ پاسخ احتمالی این پرسش اینکه همدانی حدود نیمی از مضامین کتاب تحفه الغرایب در زمینه عجایب نویسی را از بابهای بیست و یکم تا بیست و ششم این کتاب اخذ کرده است. وجوه اختلاف بین این مضامین بسیار اندک و عمدتا مربوط به مکان آن پدیده ها و یا نام پدیده های شگفت است.