صفه
سال:1399 | دوره:30 | شماره:89 |تعداد مقالات:7

ابوحامد محمد غزالی عارف و فیلسوف و فقیه و متکلم قرن پنجم هجری است که تأثیری شگرف در فرهنگ ایران داشته است. مهم ترین اثر او کتاب احیاء علوم الدین است که آن را برای زنده کردن دانش های دینی، در دوره ی عزلت، به نگارش درآورد. موضوع کتاب علم معامله است، از این روی اشارات فراوانی به معماری در آن یافت می شود. دسته ای از این نکات در مورد تزیینات و تجمل در معماری و مواد و مصالح در بناهاست. غزالی در صفحات مختلفی از کتاب درباره ی انواع تزیینات و تجملات در بناهایی چون مسکن و مسجد سخن گفته و اقسام گوناگونی از مواد و مصالح را، اعم از گچ و خشت و آجر و نی، بررسی کرده است. این مقاله محصول دسته بندی مطالب گردآمده از کتاب و در چهار باب سامان یافته است. در باب اول مقدماتی درباره ی نگاه غزالی و اندیشه ی وی بیان می شود. این مقدمات برای فهم بهتر چگونگی انجام پژوهش و استدلال از طریق مطالب لازم به نظر می رسد. باب دوم در خصوص تزیینات در معماری و حرمت و حلیت آن است. در باب سوم تجملات معماری شامل ارتفاع بنا و متاع بنا بررسی می گردد. باب چهارم در مورد استفاده از مواد و مصالح، خصوصاً گچ و آجر، است و در خاتمه مبحثی در مورد نگاه جامع غزالی به مواد و مصالح از حیث دوام آن هاست. تحقیق با روش تفسیری و به شیوه ی قرائت و فهم و تفسیر احیا به واسطه ی خود متن انجام شده است، بنابراین محور این تحقیق کتاب احیاء بوده و فقط برای فهم بهتر این کتاب به دیگر آثار غزالی و منابع درجه ی دوم رجوع شده است. مطابق این مقاله، مصالح کم دوام از نظر غزالی برای ساختن مسکن بیشتر مطابق زهد است و کم دوامی مصالح عموماً معیاری برای ارزش داوری مثبت بناهاست. در دستگاه فکری غزالی، در حالی که تزیینات با رعایت شرایط لازم آن به خودی خود مباح تلقی می شود، آرایش و تزیین برای زیست زاهدانه مذموم است. آذین مساجد از آن روی که خانه ی خداست رواست و مواد و مصالح به خودی خود عامل ارزش داوری بنا و بانیان آن است.

از حدود هفتاد سال پیش تا امروز درباره ی معماری معاصر ایران متن هایی به زبان فارسی نوشته شده است. پژوهش حاضر درباره ی این ادبیات و مقولاتِ کلیدیِ مندرج در آن است. به بیان دقیق تر، در پژوهش حاضر هدف بررسی مهم ترین مقولات طرح شده در ادبیات معماری معاصر ایران در طی سال های 1325 تا 1394ش است. برای نیل به این هدف، 389 منبع از مهم ترین منابع مربوط به معماری معاصر ایران گزینش و مقولاتِ مندرج در آن ها مشخص شده است. درنهایت، این متن ها بر اساس 37 مقوله ی پربسامد، در قالب نُه دسته ی کلی، تحلیل محتوایی کمّی شده است. فهرست این دسته های کلی چنین است: نسبت معماری امروز با معماری گذشته، معماران، مفاهیم و زمینه ها، سخنان هنجاری، نسبت معماری معاصر ایران با جهان، طرز پرداختن به آثار معماری، مقاطع زمانی، طرز پرداختن به تاریخ، و مدرنیته. نتایج حاصل از این بررسی حاکی از آن است که در طی هفتاد سال گذشته، مباحث مربوط به آثار معماری و معماران و روایت تاریخی و آسیب شناسی پربسامدتر از بقیه بوده است. از این بین، برخی مباحث همچون آثار معماری و معماران از همان ابتدا تا کنون، با بسامدی تقریباً ثابت، محل توجه مؤلفان بوده است؛ اما برخی دیگر، همچون آسیب شناسی و روایت تاریخی، از زمانی به بعد در کانون توجه نویسندگان بوده است.

این مقاله با هدف شناخت عوامل مؤثر بر رضایت سالمند از فضای باز مجموعه ی مسکونی نگاشته و در آن ضمن تبیین این عوامل به تدوین مدلی از آن ها با استفاده از«روش دلفی» و «تکنیک شانون» پرداخته شده است. در این پژوهش به دو پرسش پاسخ داده می شود: عوامل مؤثر بر رضایت سالمند از فضای باز مجموعه ی مسکونی چیستند؟ و چگونه می توان به میزان اهمیت هریک از آ ن عوامل نسبت به هم پی برد؟ برای پاسخ گویی به این پرسش ها، پژوهشگران با روش دلفی نظرات ده نفر از متخصصان این حوزه را با مصاحبه و پرسش نامه جمع آوری و به کمک روش شانون تحلیل کرده اند. یافته ها نشان می دهند که مهم ترین دسته ی عوامل مؤثر بر رضایت سالمند از فضای باز مجموعه ی مسکونی دسته ی «کالبدی فضایی» است که مؤثرترین شاخص های آن «تأمین فضایی»، «دید و منظر»، «سازمان دهی فضایی»، و «جنبه های زیباشناختی» هستند و بعد از آن دسته ی «فردی اجتماعی» با مؤثرترین شاخص های «سن»، «احساسات و نیازها»، و «انتظارات» قرار دارند. سپس دسته ی عوامل «عملکردی مدیریتی» است که «وجود نظارت اجتماعی»، «تأمین ایمنی»، و «میزان دسترسی به خدمات عمومی و خصوصی» مؤثرترین شاخص های این دسته هستند. درنهایت مدل عوامل رضایت سالمند از فضای باز مجموعه ی مسکونی تدوین گردیده که وزن هر دسته از عوامل و شاخص ها در آن بیان شده است.

برچسب گذاری انرژی ساختمان ها سیاستی کاربردی برای ترغیب جامعه به استفاده از ساختمان های بهینه و کاهش مصرف انرژی سالانه در بخش ابنیه است، که عموماً بر اساس ارزیابی عملکرد حرارتی سالانه ی ساختمان محاسبه می شود. روش برچسب گذاری انرژی در ایران با روش های معرفی شده در استانداردهای بین المللی متفاوت است. هدف در این مقاله مقایسه ی روش مورد استفاده در ایران با روش متداول بین المللی است. به این منظور عملکرد حرارتی 184 نمونه ی مسکونی، به دو روش مدل سازی و محاسباتی، برای اقلیم معتدل و مرطوب شهر بابلسر انجام شده است. مدل سازی با استفاده از نرم افزار انرژی پلاس برای پیش بینی مصرف انرژی سالانه و محاسباتی بر اساس روش کارکردی اعلام شده در «مقررات ملی مبحث 19» برای محاسبه ی ضریب انتقال حرارت طرح ساختمان انجام شده است. برچسب گذاری ابتدا بر اساس پیش بینی مصرف انرژی سالانه و سپس بر اساس نسبت ضریب انتقال حرارت طرح به ضریب انتقال حرارت مرجع انجام شد. نتایج این مطالعه نشان داد که همبستگی بین دو شاخص ارزیابی برچسب گذاری ضعیف (0. 2) و در 40% نمونه ها نتیجه برچسب گذاری در دو سیستم متفاوت بودند. بنابراین بازنگری در روش کنونی برای بهسازی ابنیه در ایران ضروری است. در انتها سیستمی تلفیقی برای برچسب گذاری انرژی ساختمان های مسکونی در ایران پیشنهاد شده است.

شهر، کلان شهر، زمین، قلمرو، و حتی مقیاس های کوچک تر «ابنیه، راه ها، میدان ها، محله ها، و. . . » با سابقه ی تاریخی خود متأثر از پدیده ی زمان، لایه هایی از تاریخ را با خود حمل می کنند. لایه هایی از تاریخ با مقطع طولی یا عرضی از شهر که به واسطه ی آن می توان خطوط تصویری به جای مانده را بازخواند و آواهای خاموش و نشنیده ی آن ها را شنید. بدیهی است که هرقدر میزان قدمت و سابقه ی تاریخی مکان بیشتر باشد، به همان نسبتْ انباشت لایه ها نیز افزایش خواهد یافت. می توان دوگانه هایی از شادکامی و غمگینی، زندگی و مرگ، فقر و ثروت، صمیمیّت و خیانت، معصومیّت و گناهکاری، و. . . را در فرازهای شاخص از هریک از این لایه های تاریخی بازشناخت. هر لایه ای شاهدِ گذر زمان است. هریک از لایه های تاریخْ افشا کننده ی بخشی از قلمروهای واقعی در زمانه ی خاص و در طول زمان است. زمانی که فضاها، «در هم آمیخته، بازسازی، یا دوباره الگوسازی» می شوند، آثار لایه های قبلی همچنان باقی می مانند. به این سبب، مسیر پرپیچ و خمی در لایه های تاریخی هست که از طریقِ آنْ هر متخصصی می تواند بنا بر دانش خود لایه ها را کاوش و بازخوانی کند، این اقدام از طریق «لایه نگاری» میسر خواهد شد و سبب نمایانی لایه های تاریخی می شود. با این تأکید که هر لایه ای قلمرو خاص خود را دارد و منتج از فرایندهای مختلف هم زمانی و در زمانی است. قلمرو امروزی، چون همیشه، متأثر از عواملِ تاریخ زیست سرزمینی (فرهنگ)، اقلیم سرزمین (طبیعت)، و تحول فن و فناوری در زمان و در زمانه است که ردّ خود را بر پیکره، سیما، چهره، و نیمرخ قلمرو و مکان گذاشته اند. هدف از این پژوهش، شناساندن رویکرد لایه نگاری در تبیین و شناخت شهر است. روش پژوهش در مقاله ی حاضرْ کیفی و با تحلیل محتوایی برای تبیین روش لایه نگاری شهری است. مقاله مروری بر رویکرد لایه نگاری شهری است، روش ها و نتایج گویای آن است که این روش را می توان برای شناخت شهرهای کهن و حفظ تداوم تاریخی شان به کار بست.

در کشورهای بیشتر توسعه یافته تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده می شود؛ به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح تغییر یافته است. بر این اساس، در برنامه ریزی های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی های جوامع تاب آور باشند. در این میان، به مفهوم عام، شهر تهران به دلیل شرایط خاص طبیعی و جغرافیایی آن مستعد شوک های متعددی ازجمله زلزله، سیل، و. . . است که ضرورت توجه به مفهوم تاب آوری شهری را می رساند. در این مقاله هدف سنجش تاب آوری شهر تهران به منزله ی اولین گام در فرایند تاب آور کردن شهر با به کارگیری مدل و شاخص های تعیین کننده ی تاب آوری و بیان روشی برای بررسی آن است. برای نیل به این هدف با استفاده از داده های آماری سال 1390 محلات شهر تهران و به کارگیری روش شاخص های تاب آوری خط مبنا برای جوامع و تمرکز بر مجموعه ای از شاخص ها بر اساس مدل اصلاح شده ی تاب آوری مکانی بلایا (DROP)، عرضه شده از سوی کاتر و همکاران در سال 2008، مدل مفهومی مطالعه ساخته و برای محاسبه ی شاخص تلفیقی تاب آوری مدل تحلیلی F’ ANP، که ترکیبی از تحلیل عاملی و مدل شبکه ای ANP است، استفاده شده است. پس از تدقیق مدل مفهومی از طریق انجام تحلیل عاملی تأییدی، به تفکیک ابعاد تاب آوری، 23 شاخص تبیین کننده ی تاب آوری شهری در شهر تهران، پس از تحلیل عاملی اکتشافی، به شش عامل اجتماعی اقتصادی، دسترسی به خدمات عمومی، زیرساخت جامعه ای، فضای باز (زیرساختی)، فعالیتی اقتصادی، زیرساختی منجر گردیدند که این عوامل و شاخص های آن ها برای انجام فرایند مدل تحلیلی F’ ANP به منظور استخراج ضریب اهمیت نسبی به کار گرفته شدند. این ضریب اهمیت با روش تلفیق حسابی ترکیب و نهایتاً شاخص تلفیقی تاب آوری محلات شهر تهران به دست آمد و در سطح محلات شهر تهران ترسیم گردید. نتایج تاب آوری بیشتر محلات نیمه ی شمالی تهران را در مقایسه با نیمه ی جنوبی نشان می دهند.

روشنفکران ایرانیِ دوران مشروطه و رضاشاه، با گرایشی که به برخی از مبانی دوران جدید جهان داشتند، تلاش می کردند تا آن ها را در جامعه ی ایرانی نهادینه کنند. ازجمله این تلاش ها، تدوینِ دو مفهومِ «میراث ملّی معماری» و «تاریخ معماری ایران» بود. این دو مفهوم که خود قوام یافته از مفاهیم دیگری نظیر «زمان، گذشته، تاریخ، و آثار گذشته» بودند، در اندیشه ی روشنفکران مؤلفه هایی را سامان دادند که هم از منظر بررسی مبانی این مفاهیم و تاریخشان، و هم از منظر وجوه تقابلی و تکاملی حایز ارزش و ازریابی هستند. در این مقاله تلاش می شود با روشی تفسیری تاریخی در مقابله ی اسناد و اقوال از طریق بررسی اسناد دست اول همچون متون روشنفکران آن دوران و استدلال منطقی از درون آثاری که متفکران متأخر در شرح آن ها نوشته اند، به هدف پژوهش یعنی پاسخ گویی به پرسش های تحقیق پرداخته شود. در این پژوهش، با بررسی دو مفهومِ فوق نزد روشنفکران ایرانی، تلاش می شود تا وجوه تکاملی و تقابلیِ این دو مفهوم مورد نظر ایشان بازیابی شود. به نظر می رسد که، مفاهیمِ نوی همچون ایده ی پیشرفت (ترقی) پیونددهنده ی این دو مفهوم بوده اند و از سوی دیگر، وجود مرزهایی میانِ مفهوم میراث ملّی معماری ایران و مفهوم تاریخ معماری ایران نشان دهنده ی نوعی تقابل میان این دو است که بیشتر ناظر بر جایگاه مفهومِ میراث ملّی معماری در مفهوم سازی هایی با اهدافی مشخص نظیر تلقین حس شیفتگی و عظمت و بزرگی ایران گذشته به ایرانیان دوره ی مشروطه و رضاشاه است و جایگاهِ مفهومِ تاریخ معماری در روش شناسی برخورد با تاریخ، که از نظری علمی است و در این مقاله بر ضرورت نکته سنجی و دقت و توجه به جزئیات برای درکِ تاریخ به شکل دقیقِ آن تأکید می شود.