مطالعات تاریخ انتظامی
سال:1398 | دوره:6 | شماره:20 |تعداد مقالات:6

مرز و سرحد در ادوار مختلف به عنوان یکی از ارکان اصلی حکومت ها، همواره مشکلاتی هم چون جنگ های طولانی را در پی داشت. دامنه مشکلات مرزی به دوره ی قاجار نیز کشیده شد و با روی کار آمدن فتحعلی شاه و انتصاب محمدعلی میرزا دولتشاه به حکومت کرمانشاهان، کشور شاهد اوج گیری اختلافات بین ایران و عثمانی و درگیری های مداوم آن ها بین سال های 1221 /1236-1237 ه. ق. / 1812/ 1821-1820 م. در منطقه ی غرب و جنوب غربی بود. محمدعلی میرزا با درایت و کاردانی توانست در تمامی این منازعات با کسب پیروزی موقعیت حکومت مرکزی را در منطقه غرب و جنوب غربی تثبیت کند. پژوهش حاضر در پی پاسخ دادن به این سوال است: محمدعلی میرزا در جهت تثبیت مرزهای غرب و جنوب غربی چه اقداماتی انجام داد؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که محمدعلی میرزا با اقدامات توسعه طلبانه علیه نفوذ پاشاهای بغداد و حفظ اقتدار خود در مناطق غرب و جنوب غربی، توانست مرزها را حفظ کند و اگر مرگ زود هنگامش نبود چه بسا که بغداد تحت الحمایه ایران می شد. در این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی اقدامات نظامی محمدعلی میرزا در تنش با عثمانی مورد بررسی قرار گرفته است.

از آغاز قرن سوم هجری، به دلیل رویدادهای سیاسی و انتظامی در داخل و خارج از قلمرو خلافت عباسی، به تدریج خلافت، قوت و استحکام خود را از دست داد و برای نخستین بار زمینه شکل گیری جنبش های مردمی ضد خلافت عباسی فراهم شد. از نخستین جنبش های آزادی خواهانه و عدالت طلبانه، جنبش صفاریان بود که از دل یکی از ریشه دارترین نهادهای مردمی ایران، یعنی عیاران، سر برآورد. مسئله ای که پژوهش حاضر به دنبال روشن نمودن آن می باشد بررسی چالش های مدیریت سپاه صفاری می باشد چرا که این سپاه از عناصر مختلف و گاه متضادی چون عیاران و خوارج تشکیل شده بود. سوالات اصلی پژوهش این است که مدیریت نیروهای انتظامی در سپاه صفاری از چه مولفه هایی تاثیر می پذیرفت؟ عناصر تشکیل دهنده این سپاه از چه گروه های بودند؟ این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای به دنبال پاسخ به سوال های اصلی می باشد. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد یعقوب لیث نقش محوری در سپاه صفاری دارا بود و مدیریت سپاه نقش مهمی در پیروزی های یعقوب داشت.

ظلم ساسانیان بر مردم ولایات ایران، اسباب فروپاشی ایشان را رقم زد. چنان که چون تندباد تهاجم اعراب نومسلمان وزیدن گرفت، چندان طاقتی بر آل ساسان نماند و حیات سیاسی خود را به زودی از کف دادند؛ اما طلوع فجر اسلام بر ولایات ایران نیز، به رغم حلاوت نخستین، با سخت گیری های ناباورانه خلفای اموی همراه شد. به گواهی منابع تاریخی، بعد از شهادت امام علی (ع) در سال 41 هجری، چون ساختارهای خلافت، به شالوده های خشک و بی مغز سلطنت آلوده شد، حاکمانی بر اریکه زمام داری مناطق مختلف سرزمین ایران تکیه زدند که به جز مطامع فردی و منافع قومی، مقصود دیگری در نظر نداشتند. عملکرد والیان خلافت اموی در بلاد بسیاری همچون ایران، رهاوردی جز ناامنی، استبداد، ظلم و جور در تاریخ این سرزمین نبود. مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، رویکردی مختصر و مستند از خلال اوراق تاریخ بر این مدخل ارائه می دهد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که امویان که گرفتار روحیه نژادپرستانه شده بودند، در یک فرآیند وسیع و روزافزون، چیزی جز محرومیت ایرانیان از حقوق انسانی، اجتماعی و درنتیجه سقوط دولت خویش، دستاوردی نداشتند. اینها تمهیدات نامبارکی بود تا عدالت، قربانی بی عدالتی و ظلمت جایگزین روشنی شود.

قوام و حراست از حیات اجتماعی ایالت خراسان به واسطه عواملی همچون موقعیت مرزی و چپاول دستجات ترکمن، تاتار و افغان، وابستگی تامی به قلعه جات داشت. چنین دژهایی افزون بر برقراری ثبات سیاسی-نظامی حکومت، محلی برای انجام فعالیت های بازرگانی و کشاورزی و همچنین ذخیره اقلام خوراکی و تدارکات جنگی بود. با توجه به اهمیت موضوع، در پژوهش کنونی به این سوال پاسخ داده می شود که قلعه جات خراسان چه جایگاه و نقشی در حیات اجتماعی دوره افشاریه ایفا می کردند؟ به منظور پاسخ گویی به سوال مذکور، این فرضیه را به آزمون می گذاریم که کارویژه های مهم و متعدد قلعه ها ازجمله حراست از جان و مال اهالی و برقراری ثبات سیاسی، موجب شده بود تا مدعیان مختلف سلطنت اهتمام ویژه ای به استحکام و تهیه تدارکات در قلعه موطن و قلعه های اقماری پیرامونشان به عنوان مراکز ثقل حکومت خود داشته باشند. پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی تحولات سیاسی و نظامی مرتبط با قلعه های خراسان به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تاثیرات آن بر قدرت گیری مدعیان مختلف حکومت می پردازد.

حمایت از موجودیت یک جامعه و حکومت و همچنین حفظ دستاوردهای یک ملت، همیشه نیاز به نیروی نظامی و انتظامی را ضروری ساخته است. نیروهای نظامی و انتظامی در شکل گیری و تداوم حکومت ها نقش اساسی داشته اند. پس در هر جامعه ای، نیروهای نظامی و انتظامی حافظ حکومت در برابر آشوب های داخلی و تهاجمات بیگانه بوده اند. شناخت و تحلیل مبانی و جایگاه این نیروها به مفهوم آگاهی یافتن از بخشی از هویت یک جامعه است. کشور ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. به ویژه آن که ایران در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار گرفته است که به واسطه آن، بارها آماج هجوم های مختلف گردیده است. این موقعیت جغرافیایی، اهمیت نیروهای نظامی و انتظامی را در ایران دوچندان ساخته است. بر اساس همین اهمیت، متفکران و اندیشمندان از عالمان و دیوان سالاران ایرانی و اسلامی به مبانی این نیروها و جنبه های مختلف آن در آثار خود توجه خاصی داشته اند. سوال اساسی این پژوهش آن است که جایگاه نیروهای نظامی و انتظامی در اندیشه های اسلامی چگونه تبلور یافته است؟ به نظر می رسد که اهمیت مسئله جهاد و غزا و بهره گیری این اندیشمندان از پشتوانه های نظری ایران باستان و همچنین آیات قرآن و روایات اسلامی باعث شد که مبانی نظری نیروهای نظامی و انتظامی در آثار آن ها جایگاه ویژه ای به خود اختصاص دهد. از سوی دیگر، توجه به مسائلی مانند مرزداری، اجرای حدود و احکام الهی و هم چنین حفظ جایگاه و کیان خلافت نیز باعث توجه به مبانی این نیروها شده است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که عالمان و دیوان سالاران ایرانی در آثار خود، با توجه به مبانی ذکر شده و اوضاع سیاسی هر دوره، توجه خاصی به نیروهای نظامی و به ویژه انتظامی داشته اند و وجود آن ها را از ضروریات حکومت و جامعه برشمرده اند. این پژوهش کوششی جهت تبیین مبانی نظری نیروهای نظامی و انتظامی در اندیشه های این متفکران است که با روش تحلیلی توصیفی به این نظریات پرداخته شده است.

هدف از تحقیق پیش رو بررسی دلایل به استحاله رفتن قشون نظامی ایران در دوره قاجار است. به لحاظ نظری بودن محتوای پژوهش حاضر نوع روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی می باشد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش اسنادی-کتابخانه ای است. یافته های تحقیق در ارتباط با کاهش کارکرد انتظامی و استحاله قدرت قشون در دوره قاجار نشان می دهدساختار نظامی ایران در دوره قاجار، ساختاری کهن و ناکارآمد بود که ازلحاظ فنون و امکانات نظامی در مراحل ابتدایی به سر می برد. نیروی نظامی عمدتا از ایلات و عشایر و ترکیبی از قومیت ها و گروه های مختلف بود. سواران ایلات و عشایر فقط از سران ایل تبعیت می کردند. کشور فاقد یک ارتش منسجم و منظم ملی بود. در کنار آن فرماندهان، مدیران و گردانندگان امور نظامی، به ارتش صرفا به صورت محلی برای کسب درآمد و منافع شخصی خود می نگریستند. این عمل راه را بر هرگونه اصلاحات نظامی می بست. نحوه ی سربازگیری در دوره ی قاجار کاملا تبعیض آمیز بود و فقط با میل و اراده حاکم محل، خانواده ها مجبور بودند که یک نفر از افراد خانواده را به نام سرباز تحویل دهند. ارتش ایران ازلحاظ تجهیزات جنگی و سلاح و مهمات وضع خوبی نداشت. سلاح، قدیمی و سنتی بود و کارآیی چندانی نداشتند. از نظر دانش نظامی و تاکتیک های جنگی نیز ارتش ایران کاملا بی بهره بود. ارتش ایران هیچ اطلاعی از فنون مهندسی نداشت و به علت فقدان صنف مهندس از فنون سنگربندی و استحکامات چیزی نمی دانستند. تاکتیک ها و فنون جنگی نیز متعلق به قرن های گذشته بود.