کلام پژوهی
سال:1403 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:11

رستگاری و سعادت انسان از جملة مهم ترین موضوعاتی است که فیلسوفان اسلامی به آن پرداخته اند. ملاصدرا نیز به عنوان فیلسوفی که در بستر سنّت دینی و عقلانیِ شیعیِ بالیده است، در نظامِ الهیاتی و فلسفی که در کتاب الاسفار الاربعه طراحی می کند به دنبال چگونگیِ تحقق رستگاری انسان است. با توجه به بررسی های انجام شده شاهد آن هستیم که ملاصدرا رستگاری انسان را در گروِ دو مؤلفه می داند که عبارتند از: فرشتگان و نبی اسلام. این رویکرد ملاصدرا این نتیجه را به دنبال دارد که فرشتگان باتوجه به جایگاه هستی شناختی و معرفت شناختی که دارند در دو ساحت علمی و عملی، دو بال اصلیِ رستگاری انسان را مهیا می کنند و هویتّ انسانِ رستگار را تَشخُّص می بخشند و انسان را به موجودی فرشته وارْ مبدّل می سازند. در عین حال، در عرصه بال عملیْ با دو عنصرانتقال وحی و نیز یاری رسانی کلی به انسان مواجهیم که نقش نبی اسلام در عرصه وحی بسیار مشهود و اثرگذار است. به زعم ملاصدرا فرشتگان هویت سازی انسان را بر عهده دارند و رستگاری عبارت از تحققِ کمال علمی و عملی مؤمن است که در اتصال و اتحاد با عقل فعال و عمل به شریعت حاصل می شود. در این پژوهش به شیوه تحلیلی- توصیفی و بر مبنای آثار ملاصدرا به بررسی این مسأله می پردازیم که نقش فرشتگان در رستگاری انسان در اندیشه ملاصدرا چیست و چگونه حاصل می شود.

مناظـره یکـی از روش های مرسوم در دفاع از آموزه های دینی است که درآیات و روایات بر آن تأکید شده است؛ اما بااین وجود برخی از نو اندیشان دینی؛ همچون مدرسی طباطبایی با انتخاب گزینشی برخی روایات، بر این باورند که مناظره در طی قرون نخست از جایگاه رفیعی برخوردار نبوده است و غالب اندیشمندان امامیه در قرون نخست از مناظره کردن گریزان بوده اند و بیشتر به نقل احادیث اهل بیت علیهم السلام اهتمام داشته اند. در تحقیق حاضر، سـعی شده است دیدگاه بازتاب یافتۀ مدرسی طباطبایی در مورد جایگاه مناظره در کتاب «مکتب در فرآیند تکامل» با تکیه بر آیات و روایات و بـا روش توصیفی تحلیلـی و رویکرد انتقادی موردبررسی و ارزیابی قرار گیرد. نتایـج حاصـل از ایـن تحقیق نشـان می دهد دلایل مدرسی طباطبایی مبنی بر عدم برخورداری مناظره از جایگاه رفیع در قرون نخست، به جهاتی مختلفی همچون مخالفت با آموزه های قرانی و حدیثی و عدم اطلاق روایات منع، قابل پذیرش نبوده بلکه دلایل متقنی بر جایگاه رفیع مناظره در قرون نخست وجود دارد که نشان دهندۀ این است که مناظره یکی از شیوه های موردقبول اهل بیت علیهم السلام بوده است و روایات منع از مناظره را باید بر وجوه خاصی حمل نمود. بدیهـی اسـت، نتیجه این تحقیق می تواند در تبلیغ و اشاعه فرهنگ گفتگو مناظره با مخالفین در عصر حاضر، نقش مهم و راهبـردی داشـته باشـد.

آقا علی مدرس طهرانی یکی از پنج چهره شاخص حکمت متعالیه است . وی از لحاظ علمی کم نظیر و صاحب ابتکارات و نوآوری هایی بوده. پرسش اصلی در این پژوهش این است که ابداعات فلسفی و کلامی ایشان کدام است؟ از آقا علی آثار مشهور و مهمی به جا مانده که مهم ترین اثر وی بدایع الحکم است. این کتاب بعد از اسفار مهم ترین کتاب در حکمت متعالیه می باشد .ملاعلی در فلسفه ابتکارات و امتیازات مهمی داشت.از جمله نوآوری های ایشان می توان به معاد جسمانی،اعتبارات ماهیت،وجود رابط،اصالت وجود،تشکیک وجود،بساطت وجود،حرکت جوهری،حرکت روح در آخرت و اتحاد قوس صعودی و قوس نزولی؛ اشاره کرد .ملاعلی در رساله سبیل الرشاد به اثبات معاد جسمانی پرداخته و از طریق برهان عقلی مسئله معاد جسمانی رااثبات کرده است.همچنین در باب وجود ملاعلی در رساله وجود رابط به دفاع از اصالت وجود پرداخته و اصالت ماهیت را طرد کرده اند.وی همین رساله در باب بساطت وجود که یکی دیگر از ابداعات ملاعلی است وجود راامری بسیط می داند که فی ذاته جوهر و عرض نیست او علم را هم مانند حقیقت وجود امری واحد و بسیط اما ذو مراتب می داند . در باب حرکت جوهری ملاعلی معتقد است که حرکت در تمام عالم جریان دارد و هر جزء دنیایی متناسب با آخرت خود در حرکت است و تمام موجودات به سمت غایت و کمال خود در حرکت هستند تا هویت آن ها کامل شود و این حرکات ریشه در طبیعت موجودات دارند و از درون آن ها آغاز می شود.این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است.

مرزبندی بین ماهیت خداوند و مخلوقات او اهمیت ویژه ای دارد. بدون این مرزبندی، ممکن است مخلوق، خالق پنداشته شود شاهد این ادعا آن است که مکاتب مختلف فلسفی و کلامی، هرکدام، همدیگر را به پرستش خدایی مخلوق متهم می کنند. و تنها معبود معرفی شده در مکتب خود را خداوند و خالق می دانند. همچنین نداشتن ملاک هایی عقلی و نقلی برای تمیز خالق از مخلوق این امکان را برای انسان های شرور یا موجودات اهریمنی به وجود می آورد که خود را خداوند معرفی کنند و به نام خداوند بشریت را به بندگی خویش دعوت کنند از این رو در این پژوهش با تکیه بر تحلیل مفهوم تجزیه پذیری و تجزیه ناپذیری، و استشهاد به نقل، برای اولین بار سی و دو ویژگی متناظرِ جهان مخلوق و خداوند خالق استخراج شده است تا خواننده بتواند با در نظر گرفتن این ویژگی ها به شیوه برآیندی بین مدعیان خدا پرستی قضاوت کند و خود و دیگران را از انحراف در خداشناسی یا گیر افتادن در عرفان ها و فلسفه های دورغین یا مذاهب منحرف همانند وهابیت برهاند.

اعتقاد به هریک از انحای حسن و قبح می تواند رابطه ی عمل، ملکات و معرفت را به شکل متفاوتی تبیین و تحلیل کند. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این مسأله است که نگاه ملاصدرا به حسن و قبح چه تأثیری بر تبیین وی از رابطه ی عمل، ملکات و معرفت دارد؟ هدف تحقیق تبیین و تحلیل دیدگاه صدرا درباره ی مقوله ی حسن و قبح است که با روش استنتاجی و رویکرد توصیفی- تحلیلی دنبال می گردد. صدرا قایل به تبعیت احکام از مصالح و مفاسد نفس الأمری است. وی صریحا افعال را متّصف به حسن یا قبح کرده و آن ها را حَسن و قبیح می داند. از این رو حسن و قبح افعال را به لحاظ وجودشناختی، ذاتی می داند. صدرا حَسن را امری می داند که عقل به آن دعوت نموده و قبیح را امری می داند که عقل از آن منع کند. از این رو صدرا حسن و قبح افعال را به لحاظ معرفت شناختی، عقلی می داند. رابطه ی صدرایی عمل، ملکات و معرفت در قوس صعود سلوکی با اعتقاد به حسن و قبح ذاتی در جنبه ی وجودشناسی و با اعتقاد به حسن و قبح عقلی در جنبه ی معرفت شناسی قابل تبیین است. اعمال که منجر به ملکات و سپس معرفت می شوند، باید دارای حسن و قبح ذاتی باشند. این رابطه با حسن و قبح فاعلی در قوس صعود سلوکی تبیین پذیر است. در قوس نزول سلوکی اعمالی که از نفس انسان صادر می شود، نتیجه ی حسن و قبح فاعلی وی است.

قرآن کریم اولین، مهم ترین و اصلی ترین منبع پژوهش کلامی است. استنباط آموزه های اعتقادی و کلامی از قرآن و به تعبیری منبع بودن قرآن کریم برای علم کلام بر باورهایی در باب قرآن کریم استوار است که آن ها را مبانی کلام پژوهی قرآنی می نامیم. الهی و وحیانی بودن، امکان فهم و تفسیر، جامعیت و گستره موضوعی، جاودانگی و جهانی بودن مهم ترین این مبانی اند که دانشمندان اسلامی بدان ها اذعان داشته و با ادله عقلی و نقلی آنها را اثبات کرده اند. اما در سده های اخیر بسیاری از خاورشناسان کوشیده اند برای باورهای اعتقادی و کلامی مسلمانان خاستگاهی بیرونی بیابند و چنین وانمود کنند که اعتقادات مسلمانان فاقد اصالت است. این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی نشان می دهد که خاورشناسان هر چند قرآن کریم را منبع علم کلام به شمار می آورند اما در مواجهه با این مبانی یا به انکار آنها پرداخته اند و یا آنها را به گونه ای تحلیل و تبیین کرده اند که در نهایت اعتبار آموزه های قرآنی مخدوش گردیده و از این طریق اصالت معارف کلامی و اعتقادی مسلمانان آسیب ببیند.

چگونگی رابطه علم و فعل امام از مسائل مهم اعتقادی شیعه است. روایات تاریخی در مواردی(مانند علم برخی ائمه به چگونگی شهادت و در معرض قرار گرفتن برای شهادت) تنافی ظاهری فعل ایشان با برخی احکام مسلّم اسلامی (مانند حرمت قتل نفس) را نتیجه می‎دهد. عدم جامعیت پژوهش های موجود برای برون‎رفت از این تنافی و مخالفت با برخی اصول مسلّم اعتقادی و فقهی شیعه، دستیابی به نظریه صحیح در موضوع مذکور را ضروری می سازد. تحقیق حاضر برپایه روش توصیفیـ تحلیلی مبتنی بر روایات شیعی در تلاش است براساس رابطه میان مراتب وجودی و علم و فعل امام، تنافی فوق الذکر را رفع نماید. یافته‎ها نشان می‎دهد که حل تنافی مذکور به کشف کیفیت تأثیر مراتب وجودی امام بر حکم مترتب بر علم و فعل امام وابسته است. برخلاف اقرار عدّه‎ای که قیام امام حسین(ع) را صرفا بر اساس علم مرتبه نوری و الهی می دانند، صحیح این است که این علم به طرق عادی نیز ثابت شده است، لکن نمی‎توان توجیهی را که برای اقدام برخی امامان به شهادت گفته شده است، نسبت به اقدام امام حسین(ع) بیان نمود، یعنی فعل امام از جهت الهی متعلَّق تکلیف نیست و از جهت بشری متعلَّق تکلیف است.

نفس شناسی از جمله مسائلی است که از قدیم الایام ذهن بشر را درگیر خود کرده است. تجرد و جسمانیت نفس یکی از مسائل نفس شناسی است. دیدگاه جسمانیت نفس با رهیافت های مختلفی از سوی اندیشمندان مادی و بیشتر متکلمان مطرح شده است. یکی از این رهیافت ها جسمانیت لطیف نفس است که در عصر حاضر با اقبال متفکران تفکیکی روبه رو شده است. این تحقیق در صدد تبیین فلسفه جسم لطیف انگاری نفس است که چرا و به چه انگیزه ای نفس اولا جسم و مادی و ثانیا لطیف و متفاوت از اجسام عادی تلقی شده است و پس از تبیین به ارزیابی و تحلیل این مسأله پرداخته است. با توجه به اقبال اندیشمندان تفکیکی به نظریه جسمانیت لطیف نفس، این تحقیق با محوریت آراء این متفکران به تحلیل مسأله پرداخته است. برای نیل به این هدف، در این تحقیق مسأله محور، اطلاعات مورد نیاز تحقیق از طریق مطالعه کتابخانه ای و به خصوص در آثار تفکیکیان اصطیاد شده و سپس با ارزیابی و تأملات عقلی و نقلی به تحلیل مسأله پرداخته شده است. در این تحقیق روشن شد که فلسفه های سلبی نظیر «مردود انگاری تجرد نفس» و «مردود انگاری جسم کثیف بودن نفس» و فلسفه های اثباتی که در دو قسم «ادله معرفتی» و «عوامل غیر معرفتی» تحلیل پذیرند، منشأ تمایل به جسمانیت لطیف نفس شده است. نگارنده با تأمل در این فلسفه ها به نقد آن ها پرداخته و معتقد است که این فلسفه ها برای جسم لطیف انگاری نفس کافی نیستند.

برهان امکان و وجوب ابن سینا، یکی از براهین وجودی در اثبات وجود خدا است که در دو ساحت وجود ذهنی و عینی مطرح شده است. این برهان شامل سه بخش و سه سیر فلسفی است که در آن حرکت از عین شروع و به ذهن رسیده و در ادامه به عین خاتمه می‏یابد و بدین وسیله واجب الوجود اثبات می‏شود. وی قائل به ارتباط و مطابقت دوسویه بین ذهن و عین است و فقط از این منظر است که می توان برهان امکان و وجوب را تحلیل کرد، وگرنه نقدهای جدی بر آن وارد است. سوال اصلی این است که با توجه به دو ساحتی بودن برهان و بحث مطابقت بین ذهن و عین، آیا می‏توانیم آن را مقرون به صحت بدانیم و برای ما یقین آور است؟ به زعم نگارندگان با توجه به اینکه شیخ قائل به دو صنف موجودات(ممکن الوجود و واجب الوجود) است و دو ساحتی بودن وجود ذهنی و عینی، بر اساس حصر عقلی چهار نوع پدیده موجود خواهد بود و با کمک از بحث مطابقت بین عین و ذهن، هشت نوع ارتباط به دست خواهد آمد که در نهایت برهان امکان و وجوب در دو ارتباط ساری و جاری خواهد بود و در این دو ارتباط می توان به یقین دست یافت.

مقدمه: مهمترین وظیفۀ علم کلام تحکیم آموزه های دینی در افراد، برای نیل آنان به قرب الهی است. یکی از روش های موثر برای رسیدن به این هدف، تبیین کارکردهای آموزه های دینی و بیان نتایج استفاده از راهبردهای آن در زندگی فردی و اجتماعی است که موجب یکی شدن دین با ضرورت ها و نیازهای افراد می گردد؛ سلامت روان اولین و مهمترین ضرورت و نیاز در زندگی انسان است که بهره مندی و بهره برداری از سایر توانایی ها را برای انسان ممکن می سازد؛ از این رو پژوهش حاضر با هدف دستیابی به راهبردهای دین برای کسب و محافظت از سلامت روان، به واکاوی آموزه های دینی پرداخته-است. روش: پژوهش به روش تحلیل مضمون صورت گرفته بنابراین ابتدا آموزه های دینی، استقصاء و استخراج شده اند سپس با رویکردی سلامت محور، تحلیل مضمون صورت گرفته است. یافته ها: از هفتاد و دو مضمون پایه، پانزده مضمون پیش سازمان دهندۀ ثانویه بدست آمد، با ادغام مولفه ها، ابعاد هفت گانۀ (مضامین پیش سازمان دهندۀ اولیه): خودشناسی، خداشناسی، شناخت رابطۀ انسان و خداوند، غایت شناسی، وظیفه شناسی، التزام به افعال سلامت آفرین، التزام به ترک افعال مخل سلامت استنتاج شد. نتیجه گیری: راهبردهای مبتنی بر آموزه های دینی برای کسب و حفظ سلامت روان در دو گروه راهبردهای شناختی و راهبردهای رفتاری قراردارند. دو دسته راهبرد با رابطۀ عموم و خصوص مطلق، هر کدام موجب تقویت و تثبیت دیگری می گردد.

اختفای الاهی چالشی نوپدید در فلسفه دین است. به طور خلاصه باورمندان به این دیدگاه می گویند اگر خدایی وجود داشته باشد باید خود را از چشم انسان ها پنهان نکند و به گونه ای روشن باشد که آدمیان بتوانند با او ارتباط برقرار کنند. اگر خدا وجود دارد و هدایتگر بشر است چرا خود را از چشم انسانها پنهان کرده و یا حداقل نشانه های بیشتری از حضور خودش را در اختیار آدمیان نگذاشته است؟ آیا ممکن نبود ما قرائن بیشتری از وجود و حضور خدا و نیز صحت گزاره های دینی در اختیار داشته باشیم تا دیگر کسی نتواند مدعی شود در پی یافتن حقانیت دین بوده و موفق نشده است؟ آیا ممکن نبود ما گزینه هایی مثل دیدن عالم برزخ، ارتباط با ارواح پس از مرگ و گفت وگو با اولیای دین را به صورت گسترده تر از اکنون در اختیار داشته باشیم تا شک و شبهه دینی مان از میان برود و یقینمان زیادتر شود؟ چگونه می توان «اختفای الاهی» را با هدایت گری او کنار هم گذاشت؟ آیا می توان آن دو را با هم جمع کرد و به دام تعارض هم نیفتاد؟ در این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی تعارض هدایت گری خداوند و اختفای او بررسی شده و برای حل مشکل اختفاء، هدایت گری او به دو صورت «لازم» و «ممکن» تفسیر شده است.