پژوهش های ادیانی
سال:1398 | دوره:7 | شماره:14 |تعداد مقالات:12

امین قضایی در کتاب نامه هایی برای محمد (ص) پیامبر؛ پژوهشی بر ریشه های قرآن احکام اسلامی را متاثر از مذهب یهود می داند و معتقد است متن کنونی قرآن، نامه ها و ملحقاتی بوده که از طرف فرقه ای یهودی مسیحی به نام «ابیونی ها» برای پیامبر اسلام (ص) ارسال می شده است. این جستار مدعیات امین قضایی را به روش تحلیلی انتقادی و با رویکرد تاریخی بررسی می کند. با بررسی تاریخ فرقه ابیونی و مطالعه تطبیقی آموزه های آیین آنها با اسلام و همچنین امکان ارتباطشان با پیامبر (ص) در حجاز، این مطلب مشخص شده است که هیچ ارتباطی بین فرقه مذکور با پیامبر اسلام (ص) وجود نداشته و قضایی با آگاهی سطحی از آداب و مناسک فرقه ابیونی و پیش نهادن مستندات شاذ، فرضیه هایی را مطرح کرده است که تاریخ درباره این فرقه چنین مستنداتی را تایید نمی کند، به طوری که می توان گفت دیدگاه وی درباره قرآن هیچ گونه پشتوانه علمی ندارد.

مسیله «شریعت، طریقت و حقیقت» از مسایل اختلافی میان شیعه و گنابادیه است. نگاهی که اسلام و شیعه دارد نه فقط منجر به نفی شریعت و احکام شرعی نمی شود، بلکه التزام به آن را ابتدایا و استدامتا تقویت می کند. گنابادیه ابتدایا مانند شیعه است، اما گرچه در ظاهر عباراتشان، استدامتا نیز تمسک به شریعت را لازم می دانند، ولی در برخی از دیگر عباراتشان تهافت وجود دارد. همچنین، در عمل، التزام همیشگی و مستمر به شریعت را لازم نمی دانند. به همین دلیل است که از دیدگاه کلام و نیز فقه شیعه، برخی دیدگاه ها در مسیله «طریقت، شریعت، حقیقت» پذیرفتنی نیست. هدف مقاله نیز معطوف به نکته مذکور است که با بررسی دیدگاه گنابادیه، نقدهای شیعه به آنها را بیان می کند. در پژوهش حاضر در صددیم چیستی «شریعت، طریقت و حقیقت» را بررسی، و با نگاه اسلامی و شیعی نقد کنیم. ابتدا تفاوت این سه مقوله را بیان می کنیم. سپس تلازم آنها با یکدیگر، و مراحل سلوک و جایگاه هر سه را نشان می دهیم. در این میان، جایگاه و نقش «قطب» در شریعت آشکار خواهد شد. این تحقیق بنیادین با روش اسنادی و با مراجعه به کتب، پایگاه های اینترنتی و نرم افزارها صورت گرفته است.

قرآن کریم در داستان حضرت نوح (ع) به عنوان یکی از عبرت آموزترین قصه های قرآنی به وضوح تقابل حق و باطل را نشان داده و درباره هر دو گروه، شخصیت های مهم و برجسته ای را ترسیم، و برای نسل های بعدی الگوپردازی و نمادسازی کرده است. نمادسازی در قصه نوح (ع) در دو دسته «افراد و شخصیت ها» و «حوادث و وقایع» انجام شده است. قهرمانان یا شخصیت های مثبت داستان عبارت اند از حضرت نوح (ع) که نماد پایداری و استقامت در راه حق است و پیروان اندکش که نماد رستگاری و حسن عاقبت اند. ضدقهرمانان یا شخصیت های منفی، یعنی ملا و مترفین لجوج و کافر، زن و پسر نوح (ع)، نیز نمادهای حق گریزی و باطل اند. به علاوه، قرآن هنرمندانه برخی از وقایع و حوادث را نیز در این داستان نمادسازی کرده است. طوفان، کشتی و عمر نوح (ع) که به ترتیب در ادبیات دینی از دیرباز نماد مکر و قهر الاهی، نجات بخشی و امنیت، و مشیت ربوبی تلقی شده اند. توجه به این نمادسازی ها در قصه های قرآنی، در ترسیم روشن تر این حکایات عبرت آموز در رسانه های نوشتاری و تصویری کارساز است.

اخوان المسلمین یکی از بزرگ ترین و تاثیرگذارترین نهادها و جریان های فرهنگی و سیاسی اجتماعی معاصر در جهان اسلام است. تاثیر حسن البنا، به عنوان موسس اخوان المسلمین، در این جماعت به خصوص نوع زیست دینی اش، که تصوف و عرفان است، انکارپذیر نیست. رویکرد دینی وی متاثر از تصوف و عرفان به دوران نوجوانی اش باز می گردد. در این دوران او از مریدان رسمی طریقه ای صوفی به نام «طریقه حصافیه شاذلیه» بود و تحت تاثیر و تعلیم شیخ و موسس این طریقه عرفانی قرار داشت. از تاسیس اخوان المسلمین، طرح ریزی و نظام سلسله مراتبی اش تا ارتباط میان اعضا با یکدیگر و با مرشد عام، همگی برگرفته از زیست دینی متاثر از تصوف و عرفان است که در تار و پود اخوان المسلمین نفوذ کرده است. سعی وی در به کاربستن محتوا و روش صوفیانه همواره انتقادهایی را از جانب سلفیه در پی داشته است. اگرچه اخوان المسلمین پس از مدتی از تصوف و عرفان فاصله گرفتند و در زمره جماعت های سلفی به شمار آمدند، اما نفوذ زیست دینی متاثر از تصوف و عرفان از طریق حسن البنا در لایه های درونی اخوان المسلمین، امروزه نیز دیده می شود. تاکید بر این رویکرد صوفیانه و عارفانه در اخوان المسلمین می تواند مانعی برای به افراط کشیده شدن اخوان المسلمین به سمت سلفیت باشد. این بررسی، زیست دینی ناشی از تصوف و عرفان حسن البنا را در پی ریزی جماعت اخوان المسلمین نشان می دهد و تحلیل می کند.

هدف و مقصد کلی حیات معنوی در مسیحیت ارتدوکس با مفهوم «خداگونگی» بیان می شود. در سرتاسر فیلوکالیا که مجموعه ای بزرگ و معتبر در عرفان مسیحیت ارتدوکس است، تصریح می شود که انسان مخلوقی است که مقرر شده است خدا شود. به این معنا که آنچه انسان به آن فراخوانده می شود صرفا اطاعت از خدا در قالب سبکی از زندگی اخلاق محور نیست، بلکه او باید علاوه بر زیست اخلاقی به گونه ای بی واسطه و با تکیه بر درون و ذات خود در موجودیت و شکوه خدا که یگانه ای تثلیثی است، شریک شود. مقدربودن خداگونه شدن برای انسان از منظر نویسندگان و مفسران فیلوکالیا پیام اصلی این کتاب و مضمونی است که این متن عظیم و متشکل از متون مختلف را «یگانه و یک دست» کرده است. در این مقاله می کوشیم مفهوم «خداگونگی» را از منظرهای متفاوت بکاویم و در پایان به نتیجه ای مشخص درباره چگونگی امکان آن از نگاه قدیسان فیلوکالیا دست یابیم.

هدف این مقاله شناسایی عوامل درون دینی دخیل در وقوع عرفی شدگی در آیین کاتولیک است که برای رسیدن به آن از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است. یافته های این تحقیق راجع به عوامل درونی در وقوع عرفی شدگی در کاتولیسیسم در سه دسته می گنجد: الف. پیش زمینه های تاریخی موروثی، ب. بسترهای کتاب مقدسی الاهیاتی، ج. عوامل درون ساختاری دینی (نهاد دین). در این میان با توجه به اینکه جامعه دینداران، به ویژه در قرون وسطا، بیشترین ارتباط و پیوندشان به واسطه ساختار کلیسامحور کاتولیسیسم، با ملموس ترین نمود و نماینده خارجی دین، یعنی نهاد دین، بوده است تا الاهیات و پیشینه تاریخی آن دین، عملکرد ناصواب نهاد دین به مثابه نهادی تعیین کننده در ساختار دینی کاتولیسیسم در اروپای کاتولیک، در کم اعتبارشدن دین، بیش از دو عامل دیگر موثر بوده است.

الاهیات جاناتان ادواردز الاهیاتی عقلانی است. او معتقد است «عقل» توان اثبات حقانیت تعالیم کتاب مقدس را دارد و بدین اعتبار همنوا با کسانی است که ایمان دینی را واجد وجهی شناختی قلمداد می کنند. اما در الاهیات ادواردز عناصر «تجربه» و «احساس» نیز منزلتی اغماض ناپذیر دارند. وی، بسان شلایرماخر، تجربه دینی یا احساس معنوی را گوهر ایمان دینی می داند و معتقد است اگر انسان از وضعیت زلال وجودی محروم باشد نمی تواند زیبایی تعالیم دینی را درک کند. در حقیقت، ناب اندیشی محصول عقلانیت صرف نیست، بلکه حاجتمند «قلبی هدایت شده» و مصفای از هر گونه گناه و تمایلات ناروا است. ادواردز معتقد است انسان باید برای شناخت خدا و کلامش، نخست ساحت ارادی و عاطفی اش را بپیراید و از گناه دوری کند. در حقیقت، این عواطف و اعمال ما هستند که نقش خویش را بر پیشانی افکار ما می زنند و عقل انسان همواره به پیروی از تمایلاتش عمل کرده است. الاهیات ادواردز پرده از «فرمانروایی قلب» و «فرمان برداری عقل» برمی دارد. حکایت انسان همین است که او به چیزی می اندیشد و چیزی را حقیقت می پندارد که دوستش دارد. ادواردز معتقد بود برای اثبات ایمان دینی، اول باید مومن بود نه فیلسوف و متکلم. این «قلب سلیم» است که عقل را مستقیم می سازد تا راه خویش را به سوی اندیشه های درست دینی بیابد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی قلب سلیم و عقل مستقیم و تاثیر قلب بر عقل را در الاهیات جاناتان ادواردز تبیین می کند.

کتاب مکاشفه یوحنا، از مجموعه متون آپوکالیپسی در سنت یهودی مسیحی است که درون مایه اصلی شان رویدادهای مربوط به پایان زمان است. از موضوعات محل توجه محققان، وجه اشتراک تمامی این متون در اشاره به شرایط اجتماعی دوره زمانی شان است که از آن با عنوان «شرایط بحران» یاد می شود. نویسنده کتابمکاشفه نیز در نخستین بخش آن، یعنی «نامه ها به کلیساهای آسیا»، به شرایط اجتماعی مسیحیان روزگار خود در اواخر سده نخست میلادی، که در هفت شهر آسیای صغیر ساکن بودند، اشاراتی دارد. برخی از اشارات ضمنی و آشکار نویسنده در متن نامه ها بر این دلالت دارد که مسیحیان آن مناطق از لحاظ اجتماعی و نیز از لحاظ پایداری بر اعتقادات دینی شان (از منظر نویسنده) در وضعیت نامطلوبی به سر می بردند. در این مقاله می کوشیم با استفاده از متن نامه ها و برخی شواهد تاریخی دلایل پدیدآمدن چنین شرایطی برای مسیحیان آن منطقه را بررسی کنیم.

تاریخ ادبیات هر ملت تاریخ واقعی آن ملت را منعکس می کند. با این همه، این مسیله مطرح است که چرا دولت ایران در عهد باستان به منزله یکی از دو ابرقدرت بزرگ جهانی زمانه مطرح بوده اما سنت ادبی اش، هم وزن این سنت سیاسی نبوده است. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که: آیا اوستا در مقام مهم ترین متن ادبی ایران باستان محصول عهد ساسانی است یا کتابت آن را باید متعلق به دوره حیات زرتشت دانست؟ در پاسخ به این پرسش، دو دیدگاه اصلی وجود دارد: دیدگاه نخست می گوید اوستا از ابتدا صورت شفاهی داشته و سپس در عهد ساسانی با ابداع خط اوستایی به نگارش درآمده است. دیدگاه دوم می گوید اوستا از زمان حیات زرتشت به صورت متن ادبی درآمده و نسخه های مکتوب آن با حمله اسکندر به ایران از میان رفته است. برای بررسی این دو دیدگاه از روش مطالعه اسناد کتاب خانه ای با تمرکز بر اسناد دست اول و دست دوم استفاده شد. در این مقاله، دیدگاه نخست نقد می شود و دیدگاه دوم بر اساس مستندات تایید می گردد. سپس گفته می شود که علت توجه ویژه به اوستا در عهد ساسانی ضرورت گردآوری و تدوین متون پراکنده اوستا در جهت تاسیس دین رسمی هماهنگ با دولت متمرکز ساسانی بوده است.

چرایی واگرایی و چگونگی همگرایی در اسلام، مباحثی است که پیشینه ای به درازای تاریخ این دین دارد، خصوصا که طبق فرموده قرآن کریم، تمام انسان ها ابتدا امت واحده ای بودند که بر اثر اختلافات از انسجام فاصله گرفتند. بنابراین، انبیا مبعوث شدند تا عوامل تفرقه را از بین ببرند و دوباره وحدت را میان آنها برقرار کنند. گسستگی یا پیوستگی هر جامعه به تفکرات و باورهای آن جامعه وابسته است. برای برپایی جامعه ای اسلامی و متحد، نخست باید در صدد اصلاح فکر و باور مسلمانان بود تا بتوان ریشه های افتراق عقیدتی را از بین برد. در مقاله پیش رو ابتدا عوامل اولیه واگرایی مسلمانان در جریان سقیفه و حاکمیت امویان و بازگشت به اشرافیت جاهلی تشریح و تحلیل می شود. سپس ریشه های انحطاط جوامع اسلامی را در چند محور اصلی بررسی و تحلیل می کنیم که عبارت است از: تعطیلی فقه و اجتهاد؛ برپایی تصوف دنیاگریز؛ التقاط و مسخ مفاهیم دینی؛ مشاجره های تفرقه انگیز کلامی؛ نفوذ اندیشه های بیگانه.

تپه زاغه، واقع در شصت کیلومتری جنوب قزوین، محوطه ای کم ارتفاع با 15 هکتار وسعت است که در 14 فصل کاوش شده است. این مقاله به مجموعه ای مهم از یافته های این محوطه اختصاص دارد که عبارت اند از: «پیکرک های انسان ریخت چکمه ای». آنچه نگارش این مقاله را موجب شده به آزمون گذاشتن مطالعه ای جزیی نگرانه، دقیق و عینی درباره گونه ای از پیکرک های انسان ریخت زاغه در نسبت با بافت های باستان شناختی درون محوطه ای است تا بتوانیم معنای هستی شناختی حضور پیکرک های چکمه ای را از بطن همین مطالعه بافت گرایانه نمایان کنیم. در این پژوهش صرفا بر پیکرک های معروف به «چکمه ای» تمرکز شده و آنها نیز بر اساس متغیرهای اندازه، نمایش اندام ها، بافت کشف، اندام های جنسی، تزیینات، شکستگی ها و ویژگی های خاص به شکلی طبقه بندی شده توصیف شده اند. سه بافت اصلی این محوطه نیز در نسبت با پیکرک های موضوع مطالعه عبارت اند از: کلیت استقرار زاغه، بنای منقوش و گمانه باستان شناختی K. برای معناکاوی پیکرک های موضوع مطالعه در چارچوبی باستان شناختی، آنها درون زمینه های «جهان آنیمی»، «چرخه زندگی» و «نسبت های بوم شناختی» جای داده شده اند. حاصل پژوهش آنکه، پیکرک های انسان ریخت چکمه ای، در بافت استقرار هزاره ششم/پنجمی زاغه، با استفاده از همان قابلیت های مادی خویش، عرصه ای را برای اندیشیدن به امر نااندیشیدنی فراهم کرده اند.

مبانی نظری کیش مانوی اصولا عرفانی است. زهد، ریاضت، گیاه خواری، تزکیه و تهذیب نفس، نیکی، راستی، پاکی، جوان مردی، باور به جدایی مطلق نور و ظلمت و خیر و شر، و اهمیت کسب معرفت در این دین برای دست یابی به رستگاری از مباحث مهم مانویت است. مانویان معرفت به ذات خداوند را شرط اصلی رستگاری می دانستند. از این رو، باورهای این دین در حوزه معرفت شناسی در خور توجه است. از سوی دیگر، مولوی نظمی را در شیوه تفکر عرفانی اش وضع کرده که خاستگاهش همچنان محل تامل دانشمندان است. اگرچه زهد، تزکیه، تهذیب نفس، جوان مردی، و جدایی نور و ظلمت در اندیشه های مولوی با آنچه مانی و مانویان می گفتند بسیار شباهت دارد، جدایی انسان از اصل خویش، بی اعتنایی به جهان مادی، به ویژه اهمیت معرفت و دانش در خداشناسی و خودشناسی از مولفه های بسیار مهم در ساختار معرفت شناسی مانی و نیز مولانا است. جستار حاضر پس از واکاوی عناصر معرفت شناسانه دو عرفان مانوی و مولوی می کوشد پیوندهایی را بیابد که ممکن است میان مولفه های این دو نگرش باشد.