مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1399 | دوره:12 | شماره:3 (پیاپی 23) |تعداد مقالات:14

مطالعات باستان شناختی شهرهای کهن، نقش بسزایی در شناخت چگونگی شکل گیری، توسعه، سقوط و اضمحلال شهرها در ادوار مختلف تاریخی دارد. بنا به روایت مورخان و جغرافی دانان اوایل دوران اسلامی (منابع قرون 3 تا 8 ه. ق)، شهری بنام شاپور خواست در غرب ایران بر سر راه همدان به خوزستان وجود داشته است که در زمان شاپور اول ساسانی بنیان نهاده است. این شهر در دوران اسلامی ادامه حیات داده و به ویژه در قرن 4 ه. ق به دلیل حضور خاندان محلی آل حسنویه و توجه ایشان به عمران و آبادانی منطقه، به اوج رونق و توسعه خود رسیده است. شهر شاپور خواست در قرون 7 یا 8 ه. ق متروک و در شمال غرب آن؛ شهر امروزی خرم آباد به فاصله اندک زمانی شکل گرفت. با گسترش خرم آباد امروزی، بقایای شاپور خواست زیر بافت شهری مدفون شده است. پژوهش حاضر بر اساس اطلاعات منابع مکتوب تاریخی و داده های حاصل از شواهد باستان شناختی و میدانی را به منظور مطالعه چگونگی شکل گیری استقرار، توسعه و رونق و سرانجام سقوط و اضمحلال شهر شاپور خواست را موردمطالعه قرار داده است. نتایج نشان می دهد؛ هسته ی اولیه ی شهر در دوره اشکانی شکل گرفته است. این شهر با داشتن شرایط زیست محیطی مناسب و قرار گرفتن بر سر راه های باستانی توسعه یافته و از شهرهای مهم منطقه در دوران اسلامی بوده است. در دوره ایلخانی شرایط اکولوژیکی و محیطی ازجمله مهم ترین عوامل متروک شدن شهر بوده اند.

هرها از جمله اشیا باارزشی هستند که سابقه بسیار طولانی دارند. بنا بر شواهد باستان شناسی قدمت این شییی به هزاره ششم قبل از میلاد بازمی گردد. چنانکه اسناد و مدارک شهادت می دهند، این شییی در طول ادوار تاریخی تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است، به طوری که طرح ها، شکل ها، رنگ ها و کتیبه های آن بنا بر شرایط زمانی دشت خوش تغییر شده اند و هر یک از تعلیقات آن مفاهیم پیچیده و اطلاعات ارزشمندی را در خود کتمان کرده اند که واکاوی آنها می تواند بسیاری از ابهامات موجود در متون تاریخی را تبیین نماید. گفتار حاضر درصد است تا با بررسی یک نمونه از مهرهای نوشته دار (بنا به ادعای قوچانی یکی از قدیمی ترین مهر دوره اسلامی) در کاوش های معبد آناهیتای کنگاور، در سال 1373 به دست آمده است، بر اساس محتوی داده های آن مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و برخی از زوایای و کارکرد این مهر را روشن سازد و اختلافاتی که در میان محققان در انتساب این مهر به هر یک از دوره های تاریخی ایران را تبیین نماید؛ و با این سوال مهر مکشوفه معبد آناهیتای کنگاور حاوی چه نوع اطلاعاتی است و چرا محققان در مورد این مسیله و انتساب آن به هر یک از ادوار مورد نظرشان با یکدیگر اختلاف و شاخص های تشخیص آنان چیست و چرایی اختلاف آنان درک درست علایم و نشانه های تشخیص چه می تواند باشد؟ بررسی های اولیه نشان می دهد این مهر مربوط به یکی از حکمرانان ایرانی است. برخی آن را به یک حکمران ساسانی به نام «خسرو شنوم» که در ناحیه همدان و غرب ایران فعالیت داشته مرتبط می دانند و برخی دیگر آن را به یک حکمران سلجوقی منتسب می کنند. از داده های تحقیق چنین برمی آید قوچانی و توحیدی در ارایه فرضیه موردنظر دچار اشکال شده اند و نتوانسته اند آن طور بایدوشاید به درستی زمان و مکان و انتساب مهر به شخص را مشخص کنند. به نظر می رسد هر یک از این افراد به یک یا چند شاخص در مهر تمرکز کرده و از باقی موارد مغفول مانده اند. از این نتایج تحقیق با توجه به ارزیابی و تحلیل داده های مهر به اشتباه افتاده اند و برای اثبات ادعای خود با ارایه دلایل نااستوار و غیرمنطقی، به نحوی سعی کرده اند این مهر را به یکی از قدیمی ترین مهر های نوشته دار اسلامی به خط کوفی منصوب کنند و یا اینکه به یکی از حکمرانان عصر سلجوقی مرتبط سازند در حالی نتایج تحقیق و بررسی های جدید مهر مشکوفه مورد اشاره نظریه هر دو نفر را رد می کند.

حوزه کشف رود بدلیل وجود آثاری از دوره پارینه سنگی قدیم، به عنوان قدیمی ترین حوزه فرهنگی ایران، همواره مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بوده، به همین دلیل این حوزه فرهنگی در ادبیات باستان شناسی کشور و خاور نزدیک شناخته شده و دارای جایگاهی ویژه است. رودخانه کشف رود بدلیل سیراب کردن دشت مشهد بستر حاصلخیز و اکوسیستمی بارور را در طول ادوار مختلف تاریخی ایجاد نموده که زمینه جذب و شکل گیری جوامع پیش از تاریخ در این محدوده شده است. با توجه به توزیع نا همگون و محدود کاوش های باستان شناسی در خاک خراسان، شناخت ما از فرهنگ های پیش از تاریخ این منطقه در تمام بخش ها یکسان نیست. تعیین تاریخ نسبی استقرارهای پیش از تاریخ حوزه کشف رود(دشت مشهد) به منظور تهیه جدول گاهنگاری منطقه یکی از ضرورت های مطالعات باستان شناختی در این منطقه محسوب می شود؛ علاوه براین بررسی فرهنگ های سفالی پیش از تاریخ غالب منطقه و ارزیابی کنش های درون و برون منطقه ای نیز از دیگر سوالات پژوهش محسوب می شود. بنیان پژوهش حاضر، بررسی سنت های سفالی پیش از تاریخ استقرارهای حوضه کشف رود در محدوده شهرستان مشهد، جهت تاریخگذاری نسبی استقرارها و بررسی نظام های فرهنگی غالب در منطقه برحسب مطالعات تطبیقی است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سفالهای پیش از تاریخ حوزه کشف رود دارای گونه های مشابه با سایر مکان های باستانی شناخته شده در مناطق پیرامونی و همچنین دارای گونه ها و فرم های محلی نیز بوده که صرفا بر اساس تحلیل تکنیک ساخت و نقوش، قابل مطالعه و تاریخگذاری نسبی هستند.

مرمت بقایای معماری بعد از کاوش های باستان شناسی از مسایل مهم موردتوجه باستان شناسان و مرمتگران آثار تاریخی است، مواجهه آثار کاوش شده و از زیر خاک بیرون آمده با شرایط خرد اقلیم جدید (که دارای نوسانات رطوبتی و برودتی متفاوتی از قبل است) موجب تغییر تعادل مصالح معماری و تخریب زودرس آن می گردد، این امر به ویژه در شمال و شمال غربی کشور باعث تسریع فرآیند تخریب آن ها می گردد. ازجمله روش های کاهش فرآیند تخریب ایزوله سازی بقایای معماری با ملاط های سازگار باشد. در این تحقیق برای بهینه سازی ملاط های پایه آهکی از پوزولان های طبیعی شامل: خاکسترهای پوسته برنج، فضولات حیوانی و چوب استفاده گردید و از ترکیب این مواد با خمیر آهک 6 رده ملاط های آهک-پوزولانی تهیه شد. در ادامه باهدف تعیین نمونه منتخب از لحاظ دوام و استقامت در مقابل چرخه های طبیعی، از آزمون های پیرسازی تسریعی(شامل چرخه های تر و خشک شدن، حمله نمک ها و چرخه های مبنی بر انجماد و یخ گشایی) و مقایسه خواص فیزیکی(چگالی، جذب آب، تخلخل) برای کلیه رده های ملاط استفاده گردید. نتایج نشان داد ملاط های دارای پوزولان خاکستر فضولات حیوانی در مقابل چرخه های پیرسازی و سایر آزمایش های فیزیکی مقاومت بهتری دارند؛ درنهایت با آنالیزهای XRD و XRF عناصر تشکیل دهنده پوزولان ها و فازهای تشکیل شده در ملاط منتخب مشخص گردید.

فضاهای معیشتی با کاربری های مختلف در معماری روستایی ایران از اشکال متنوعی برخوردار است. یکی از این گونه فضاها، فضاهایی است که برای نگهداری دام ساخته می شود. این فضاها به صورت مستقل و یا در پیوند با بافت روستاها شکل گرفته اند. فضاهای دامی با معماری آزاد و یا معماری دست کند ایجاد شده اند. در سال 1397 مجموعه ای از فضاهای دست کند در روستای بابا واقع در منطقه کوهستانی طارم سفلی از توابع شهرستان قزوین برای نخستین بار مورد شناسایی نگارنده قرار گرفت. در داخل دره و بر دامنه صخره ای روستای بابا، هفت فضای دست کند با فاصله اندکی نسبت به یکدیگر و تقریبا در یک راستا ایجاد شده است. ساختار معماری آنها مشابه و از یک راهرو، ورودی کوتاه و اتاقی بزرگ با پوشش تاق آهنگ تشکیل شده است. راهرو ورودی بنا ترکیبی از لاشه سنگ های خشکه چین و دست کند و بقیه فضاها به صورت دست کند ساخته شده است. همچنین دو فضا از طریق دالانی کوتاه در کنار ورودی، به یکدیگر مرتبط و سایر فضاها مستقل هستند. اتاق ها فاقد نورگیر هستند و تنها از طریق ورودی به فضای خارج راه می یابند. در طول دیوارها و نیز در زوایای اتاق ها، تاقچه ها و حفره هایی کنده شده است. بر سطوح داخلی آنها آثار اندود گچ و نیز در لبه آنها بازوی گلی دیده می شود. همچنین بقایایی از سکو های سنگ چین همراه با ملات گل در طول دیوار اتاق ها امتداد یافته اند. مقاله حاضر به شیوه توصیفی _ تحلیلی تلاش می کند ضمن معرفی این آثار نویافته و شناخت ویژگی های آن، جایگاه آن را در معماری روستایی تبیین نماید. بررسی و تحلیل فضاهای معیشتی روستا نشان می دهد که مجموعه معماری دست کند روستای بابا در زمره فضاهای دامی و به عنوان آغل احشام در فصول سرد سال مورد استفاده بوده است. در ساخت این فضاها از الگوی مشابهی بهره برده شده و نمونه شاخصی برای شناخت آغل های مناطق سردسیر و کوهستانی است. نتایج این پژوهش برای شناخت الگوهای بومی معماری در مطالعات تاریخ معماری روستایی، قوم باستان شناسی و سایر حوزه های علوم انسانی و اجتماعی سودمند خواهد بود.

دشت همدان بهار یکی از مهم ترین کانون های استقرار جوامع انسانی در دوره های مختلف پیش از تاریخی، تاریخی و به ویژه دوران اسلامی بوده است. این دشت در سال های 1385 و 1388 با هدف شناسایی محوطه های استقراری بررسی شده است اما به منظور مطالعه الگوهای استقراری محوطه های اسلامی و برای پاسخ به سوالاتی از قبیل؛ مهم ترین عوامل شکل گیری محوطه های دوران اسلامی دشت همدان چه بوده است؟ و حجم عمده مکان های استقراری دشت همدان مربوط به چه قرونی از دوران اسلامی است؟ در تابستان سال 1394 مورد بازنگری قرار گرفت. در این بررسی باستان شناسی تعداد 14 محوطه بازبینی و 2 محوطه نویافته اسلامی شناسایی گردید و برای درک بهتر الگوهای استقراری، اطلاعات مکانی آن ها از قبیل؛ موقعیت جغرافیایی، ویژگی های زمین شناختی محدوده محوطه، ارتفاع از سطح زمین های اطراف، شکل محوطه ها، مساحت، دسترسی به منابع آب، مسیرهای دسترسی و اطلاعاتی از این دست در فضای نرم افزار GIS وارد شده و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به دلیل اهمیت جایگاه داده های سفالی در گاهنگاری نسبی یک منطقه بعد از مطالعات گونه شناختی سفالینه ها و شناخت انواع تولیدات شاخص سفالی، مشخص گردید که محوطه های اسلامی دشت همدان بر اساس دو عامل زمین های حاصلخیز و مسیرهای کاروانرو پراکنده شده اند و وجود ویژگی های دفاعی در برخی از محوطه هایی که در کنار مسیرهای کاروانرو قرار دارند، نشان از اهمیت این موضوع در پراکنش محوطه ها دارد.

محوطه باستانی مافین آباد، در بخش مرکزی اسلامشهر و 3 کیلومتری جنوب روستای مافین آباد در استان تهران واقع است. این محوطه در سال های 1384 و 1385 به سرپرستی احمد چایچی امیرخیز مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است. همچنین، با حفر چند گود و گمانه پیرامون آن، رسوب شناسی محیطی شده است. سفال های مافین آباد عمدتا هم افق با دوره های سیلک II تا III4-5هستند؛ اما، تعداد بسیار اندکی سفال سیلک III6-7b نیز در محوطه مزبور یافت شده است. بر طبق بررسی های رسوب شناختی، لایه ای رسوبی روی یک لایه خاک خاکستری دارای سفال های سیلک III4-5را پوشانده است که احتمالا گویای طغیان رودخانه باستانی نزدیک این محوطه است. پژوهش های دیرین اقلیم نشان می دهند که باوجود شرایط کلی بهینه اقلیمی طی هولوسن میانه در مناطق تحت تسلط بادهای غربی در غرب آسیا، اما رویدادهای خشکی طی هزاره چهارم ق. م رخ داده اند. این تغییرات اقلیمی ناگهانی، احتمالا با رویدادهای آب وهوایی حدی مانند خشکسالی های شدید و بارش های سیل آسا همراه بوده است، به طوری که طغیان رودخانه ها و جاری شدن سیلاب های عظیم در دشت ها و مخروط افکنه ها را در پی داشته است. گسستگی استقرار در محوطه های مس سنگی دشت تهران در اواخر دوره سیلک III4-5 و روند کاهشی استقرارگاه های هم افق با سیلک III6-7b و IV و در تعقیب آن، افول عصر مفرغ در شمال ایران مرکزی، می تواند موید تغییرات اقلیمی اواخر عصر هولوسن میانه باشد.

انقلاب صنعتی غرب، سبب شد صنایع دستی ایران به تدریج از میدان رقابت خارج شود. این تغییر وضعیت یکسان نبود. فلزکاری با ویژگیهای متنوع، در رویارویی با پدیده انقلاب صنعتی به صورت یکسان تحت تاثیر قرار نگرفت. پرسش پژوهش حاضر این است که تحولات صنعتی اروپا سبب ایجاد تغییرات در کدامیک از ویژگی های تزیینی، فرمی، تکنیکی و ساختاری فلزکاری سنتی ایران شده است؟ شناخت شاخصه های اصیل فلزکاری ایران و تمیز آن از هنرصنعت غرب، ضرورت تحقیق را دوچندان می کند. هدف تحقیق شناخت مولفه های تاثیرگذار و احیای شاخصه های کم توان شده فلزکاری سنتی و رقابت مجدد در این حوزه است. روش گردآوری داده ها تصاویر موجود در کتابها و اسناد و بررسی آثار موزه ها و مجموعه های خصوصی بود. روش تحقیق نیز مطالعه و وصف مدارک قبل و بعد از دوره ایجاد تحول (دوره ناصرالدین شاه به بعد) از نقطه نظر جنس، تزیین، مهارتهای هنری، نقش و نگارها و غیره بود. مطالعات نتیجه منجر به این شد که فلزکاری ایران قبل از تحولات صنعتی غرب، با تغییراتی در دوره بعد از انقلاب صنعتی نیز ادامه داشته است. این تغییرات بیشتر بر روی کاربرد، جنس و تنوع تولید محصولات فلزی گذشته ایجاد شده، به این ترتیب که تزیین، نقش و کارکرد آنها، و نهایتا بازار کار و اقتصاد صنایع دستی را دچار ضعف کرده است. ضمن اینکه در مواردی به تنوع ساخت و پرداخت صنایع دستی فلزی، بیش از پیش کمک کرده است.

باستان شناسان تنها کسری از بی شمار محوطه باستانی را شناسایی و ثبت کرده اند. در حالی که هزاران محوطه در سال برای توسعه مداوم زمین ها تخریب می شوند. یکی از راه ها برای کمک به درک و شناسایی این مکان ها، مدل های پیش بینی هستند. بسیار مشخص است که وقتی صحبت از مدل سازی می شود، در واقع با رویکرد تقلیل گرایانه، سعی در شبیه سازی آن پدیده ای است که در زمان های بسیار دور رخ داده است. با این حال مدل های پیش بینی ابزارهایی هستند که می توانند در بسیاری از موارد به کمک باستان شناسان بیایند. این پژوهش به کمک نرم افزار ArcMap سعی می کند تا با بهره گیری از رابطه استقرارهای باستانی با چشم انداز و بررسی عوامل تاثیرگذار بر این استقرار ها، براساس مدل پیش بینی، مناسب ترین موقعیت ها را برای شکل گیری محوطه های دوران مس وسنگ چهارمحال و بختیاری معرفی کند. برای دستیابی به این مهم، ابتدا موقعیت جغرافیایی 75 محوطه مس وسنگی این منطقه نسبت به متغیرهای زیست محیطی ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب زمین، فاصله از آبراهه، پوشش گیاهی و کلاس بافت خاک بررسی شد. سپس با استفاده از تحلیل منطق فازی در GIS مناسب ترین مکان ها را که پتانسیل بالقوه برای وجود محوطه های دوران مس وسنگ دارند، معرفی شدند. در نهایت و بعد از تجزیه و تحلیل وضعیت توزیع فضایی محوطه ها نسبت به عوامل ذکرشده و بررسی میزان دقت و صحت مدل پیشنهادی با استفاده از 15 محوطه شاهد، مشخص شد که این مدل به خوبی از عهده پیش بینی مطلوب ترین مکان ها برای شکل گیری استقرارهای مس وسنگ منطقه برآمده است.

در ادبیات باستان شناسی جمهوری آذربایجان فرهنگی به نام فرهنگ خوجالی-گده بی شناخته شده که از لحاظ گاهنگاری در حوزه جغرافیایی قفقاز به عصر مفرغ متاخر و آهن قدیم و در شمال غرب ایران به عصر آهن I و II شامل می شود. این فرهنگ در ادبیات باستان شناسی علاوه بر نام خوجالی-گده بی به نام هایی مانند زاقافیای مرکزی، فرهنگ گنجه-قره باغ در جمهوری آذربایجان و در ارمنستان فرهنگ لچاشن-متسامور شناخته می شود. از آنجا که این فرهنگ برای اولین بار از منطقه خوجالی-گده بی (جمهوری) آذربایجان شناسایی شده به این نام معروف گشته است. بیشترین داده های باستان شناسی این فرهنگ از گورستان های بدون استقرار به دست آمده و مطالعه شده است. در این مقاله سعی خواهد شد شاخصه های اصلی این فرهنگ بصورت توصیفی-تحلیلی با استناد به داده های باستان شناسی و با رویکردی مقایسه ای به بحث و بررسی گذاشته شود. پرسش هایی ازقبیل اینکه، مهمترین شاخصه های باستان شناسی این فرهنگ در جغرافیای مورد مطالعه چیست؟ نقطه شکل گیری، منشاء و مسیر انتشار این فرهنگ چگونه تبیین میگردد؟ پاسخ به این مجهولات می تواند افق روشن و پیش زمینه ی مناسبی برای مطالعات این فرهنگ در شمال غرب ایران را فرهم سازد. از ویژگی های اصلی این فرهنگ، استفاده از سفال های خاکستری رنگ، تدفین های مختلف الشکل، داشتن نوع زندگی بصورت نیمه کوچرو، در گستره معنوی و مذهبی ساخت و بکارگیری معبد بوده است.

شهر بیشاپور به سبب تاریخ مکتوب شهرسازی یکی از نمونه های ارزشمند دوران ساسانی است. از این شهر تاکنون آثار و ابنیه ارزشمندی از جمله معبد آناهیتا، تالار چلیپا، ایوان های دوگانه شرقی و غربی و تزیینات وابسته مانند گچبری و موزاییک بدست آمده است. ایوان موزاییک شرقی یکی از عناصر مکشوفه و مهم ارگ شاهی بیشاپور است که در مجاورت تالار چلیپا، معبد آناهیتا و کاخ والرین ساخته شده و بیشترین و سالم ترین موزاییک ها از آن بدست آمده است. هنر نقش اندازی با موزاییک تا قبل از این در ایران بی سابقه بوده و تصور می شود که به واسطه حضور اسیران رومی و پس از جنگ شاپور اول با والرین به هنر ایران راه یافته است. گیرشمن تا حدودی به توصیف نقوش موزاییک ها و مقایسه آنها با دیگر نقوش در ظروف ساسانی پرداخته است. اما نادیده گرفته شدن برخی از جزییات در نقوش و انتساب ساخت این تزیینات به اسیران رومی و به دستور شاپور اول موضوعی است که بررسی مجدد موزاییک ها را ضروری می کند. لذا این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش ها است که تصویرهای منقوش در موزاییک ها چه موضوعی را روایت می کنند و ساخت آنها به چه دوره ای بازمی گردد. در این مقاله که روشی توصیفی تاریخی دارد، نقوش ایوان موزاییک مطالعه و با دیگر نقوش باقی مانده از ایزدبانوی آناهیتا بر روی مسکوکات دوره ساسانی، حجاری ها و مجسمه های کشف شده از عمارت اربابی حاجی آباد مقایسه می شوند. مطالعه نقوش موزاییک و مقایسه آنها با اطلاعات تاریخی و متون مذهبی دربر دارنده تفسیر جدیدی از موضوع تصویرشده توسط آنها است. مقایسه تصویر موزاییک ها با نقوش برجسته و ظروف ساسانی، نمایانگر اعطاء فر توسط ایزدبانوی آناهیتا است. مطالعه نقوش آناهیتا و مقایسه آنها با برخی نقش برجسته های ساسانی نشان می دهد که موزاییک ها با احتمال بسیار بالایی قابل انتساب به نرسه می باشند.

دشت نیریز که در حدفاصل دو حوزه فرهنگی کرمان و فارس قرار دارد، محوطه های استقراری مهمی از دوران اسلامی را در خود جای داده است. اولین گام در شناخت این استقرارگاه ها مطالعه داده های سفالی به دست آمده از بررسی های سطحی با هدف گاهنگاری و مطالعه برهمکنش های منطقه ای و فرامنطقه ای این دشت بود. بر این اساس از 63 محوطه متعلق به دوران ساسانی و اسلامی مواد فرهنگی شاخص جمع آوری گردید. اهمیت این یافته ها وقتی افزون می گردد که بدانیم علیرغم تلاش های فراوانی که در مطالعه داده های سفالی کرانه های شمالی خلیج فارس به انجام رسیده، اطلاعات اندکی از این داده ها در نواحی مذکور و بویژه مناطق حد فاصل ولایات فارس و کرمان در دست است. بدین سبب مطالعه مواد فرهنگی و داده های سفالی به دست آمده از بررسی های سطحی به منظور گاهنگاری محوطه ها و فهم برهمکنش های منطقه ای و فرامنطقه ای این دشت اهمیت مضاعفی می یابد. در نیل به این هدف، یافته های سفالی براساس شباهت هایشان در فرم، خمیره و تزیین به هشت گروه اصلی طبقه بندی و براساس نمونه های مشابه تاریخگذاری شدند. در نتیجه این تحقیق مشخص گردید که گروه های سفالی اوایل تا اواسط دوران اسلامی ارتباط زیادی را با تمدن های شرق به خصوص سیرجان نشان می دهند؛ به ویژه آنکه سفال های گلابه ای و اسگرافیاتو چندرنگ شباهت زیادی با نمونه های به دست آمده از سیرجان دارد و شاید بتوان نیریز را به عنوان یکی از آخرین مناطق پراکنش سفال گلابه ای به سمت غرب محسوب داشت. همچنین سفال های تاریخگذاری شده قرن 11-7 ه. نشاندهنده ارتباط فرهنگی این منطقه از فارس با مراکزی چون سمرقند، نیشابور، کرمان و سیستان است.

چاه دادخدا به عنوان یکی از دو بخش شهرستان کنونی قلعه گنج، در جنوبی ترین نقطه استان کرمان قرار دارد و تلاقی گاه این استان با استان های هرمزگان و سیستان و بلوچستان به شمار می رود. نخستین فصل بررسی و شناسایی باستان شناسی شهرستان قلعه گنج در راستای تکمیل نقشه باستان شناسی کشور و باهدف روشن ساختن وضعیت فرهنگی منطقه در دوران مختلف در بخش چاه دادخدا انجام شد. افزون بر اهداف یادشده، در پژوهش حاضر تلاش می شود با تحلیل و تلفیق نتایج حاصل از این پژوهش، ارتباطات و برهم کنش های منطقه ای و فرامنطقه ای این ناحیه با نواحی مجاور مشخص شود. تا از این منظر اهمیت و قابلیت این ناحیه از جنوب شرق ایران جهت تبیین پدیده یادشده روشن شود. بر اساس بررسی انجام شده 66 محوطه و اثر در این پژوهش شناسایی و ثبت گردید که با توجه به مجموعه های سطحی به دست آمده به دوران پارینه سنگی (2 مورد)، هزاره پنجم پ. م (2 مورد)، هزاره چهارم پ. م (10 مورد)، هزاره سوم پ. م (27 مورد)، دوران تاریخی (29 مورد)، دوران اسلامی (3 مورد) و سده اخیر (2 مورد) تعلق دارند. در مقاله حاضر، با توجه به ریخت شناسی و کارکرد، کلیه محوطه های شناسایی شده به 8 گونه محوطه های ترکیبی وسیع، گورستان های سنگ چین دوران تاریخی، تپه های باستانی، محوطه های فلزگری، بناهای مذهبی، قلعه ها، سنگ نگاره ها و محوطه های باستانی با دامنه مواد فرهنگی بسیار محدود تقسیم می شوند. محوطه های یادشده با توجه به نوع جغرافیای محل در دو ناحیه متفاوت دشت و ارتفاعات (مناطق کوهپایه ای و کوهستانی) قرار دارند. ریخت شناسی و روند شکل گیری محوطه ها کاملا متاثر از شاخصه های جغرافیایی یادشده است. نتایج بررسی حاضر نشانگر پتانسیل های قوی ناحیه موردبررسی جهت مطالعات فرامنطقه ای در دوران های پیش از تاریخ و تاریخی است. چنانچه تحلیل اولیه نتایج بررسی حاضر با ملاحظه بررسی های انجام شده در نواحی همجوار در حوزه هلیل رود، بلوچستان و سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس نقش واسطه ای ناحیه جنوبی جازموریان را به مثابه پل ارتباطی بین مناطق یادشده در طول دوران فوق آشکار می سازد.

ویژگی های بستر جغرافیایی و محیطی یک منطقه، نقش بنیادین در نحوه ی شکل گیری استقرارهای انسانی و تداوم حضور آنان در یک منطقه جغرافیایی دارد. طبیعت امکاناتی را در اختیار انسان قرار می دهد و انسان براساس شناخت خود از آن امکانات در راستای اهدافش بهره برداری می کند و بدینسان رابطه متقابل انسان و طبیعت شکل می گیرد. میزان کیفیت و نحوه شکل گیری استقرارهای انسانی و نوع کاربری آنها بر حسب ویژگی های محیطی، شکل دهنده مبحث بوم شناسی با هدف شناخت میزان رابطه متقابل انسان و محیط است. مقاله پیش رو حاصل پژوهش های میدانی در خصوص شناسایی محوطه های اشکانی، بررسی مولفه های زیست محیطی موثر در روند شکل گیری و گسترش استقرارگاه های اشکانی در بخش میانی کریدور کپه داغ/آلاداغ است. این بستر جغرافیایی منطبق بر دره ساختمانی اترک کشف رود می باشد. در این پژوهش، محوطه های اشکانی از طریق بررسی های میدانی، مقایسه گونه شناختی سفالینه های سطحی و شرایط زیست بوم مورد مطالعه و تحلیل باستان شناختی قرار گرفته اند. هدف از این بررسی ها، شناخت و درک چگونگی رابطه ی زیست بوم منطقه با سکونتگاه های اشکانی بوده است. برای نیل به این مقصود، نتایج یافته های باستان شناسی این پژوهش همراه با اطلاعات جغرافیایی و آماری در محیط نرم افزاریGIS پردازش گردید تا بتوان نسبت به چرایی شکل گیری این محوطه ها در بستر تاریخی دوره اشکانی در بخش میانی کریدور کپه داغ/آلاداغ آگاهی یافت.