توسعه فضاهای پیراشهری
سال:1399 | دوره:2 | شماره:1 (پیاپی 3) |تعداد مقالات:12

این مقاله نخست، مفهوم پیراشهر را از دیدگاه های مختلف بررسی کرده است. آنگاه، الگوهای مختلف پیراشهری از نظر ساختار جمعیتی، انگیزشی و کارکردی تجزیه و تحلیل شده است. سپس، عوامل ایجاد و گسترش پیراشهر و نیز پیامدهای گسترش فضاهای پیراشهری مطالعه شده است. یافته ها نشان می دهد که افزایش جمعیت، رشد شتابان شهرنشینی و خزش شهری عامل آشکار تولید فضاهای پیراشهری است. اما شکل و گوناگونی فضاهای پیراشهری وابسته به روندهای اجتماعی، اقتصادی رایج در کشورها است. روندهای اجتماعی، اقتصادی نابرابر ساز و حذف اجتماعی نقش اصلی در تنوع اشکال پیراشهری به عهده دارد. در اقتصاد شبکه ای همراه با تکنولوژی اطلاعات، در مرهم نئولیبرالیسم اقتصادی نمی توان انتظار بهبودی در وضع موجود داشت، چیزی که به وسیله اروپای شمالی و نیز کشورهای پشت کرده به نظام های با برنامه ریزی مرکزی، به وضوح نشان داده شده است. تا دهه 1990، تحلیل و برنامه ریزی شهر و پیرامون آن مبتنی بر رویکرد تفکیک عناصر و عوامل اثر گذار بر دگرگونی بود که مدیریت یکپارچه شهر و محیط پیرامون را دشوار می ساخت. این نشان می دهد که برنامه ریزی جامع شهری-منطقه ای نمی تواند تنها بر رویکرد تحلیل فضایی و پوزیتیویستی متکی باشد. ترکیب مناسب روش ها و در نظرگرفتن روندهای سیاسی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی در برنامه ریزی است که می تواند موجب بهبودی در وضعیت موجود شود. سیستم اداره و نظارت امور باید ساختار نهادی را به گونه ای سامان دهد تا در عین حال که راه را برای ابتکارات شخصی و انگیزش های فردی سد نکند، تلاش های افراد و سازمان ها در مسیر حداکثرسازی منافع، با منافع بلند مدت و مصالح توسعه ملّی هم راستا باشد.

امروزه، رشد شهرهای بزرگ و افزایش جمعیت باعث گسست پیوند همدلی و نوع دوستی در کلان شهرها شده است. به گونه ای که در جوامع سنتی روابط اجتماعی به هم پیوسته بوده و براساس آشنایی های درازمدت، دوستی، مناسبات فامیلی و خانوادگی استوار است و این در حالی است که شرایط خاص اجتماعی اقتصادی حاکم بر جوامع بزرگ شهری فرصت کمتری برای همدلی فراهم آورده است. با توجه به ضرورت توجه به مسائل اجتماعی گمنامی-غریبگی در فضای کلان شهرهای امروزی، در این پژوهش به بررسی مؤلفه های پدیده غریبه آشنا در فضای اجتماعی روستاهای پیوسته و ناپیوسته کلان شهر رشت پرداخته شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی است. داده ها با استفاده از پرسشنامه گردآوری شده اند. با توجه به جامعه آماری 120 هزار نفری مناطق روستایی پیوسته و ناپیوسته در محدوده کلان شهر رشت برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است که از 384 روستاییان پرسشنامه تهیه گردیده شد. برای تجزیه وتحلیل داده ها از نرم افزار Smart-Pls استفاده شده است و به بررسی روابط بین مؤلفه های اجتماعی، شامل: انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی، تعلق اجتماعی، عام گرایی اجتماعی در رابطه با پدیده ی غریبه آشنا با کمک معادلات ساختاری پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که این روابط همگی در مناطق روستایی پیوسته و ناپیوسته به کلان شهر رشت از رابطه مستقیم و مثبتی برخوردارند. در این بین مؤلفه های انسجام اجتماعی با مشارکت اجتماعی بیشترین تأثیر را بر هم دارند و این همبستگی و نقاط مشترک در بین شهروندان مناطق روستایی پیوسته به کلان شهر رشت خود بازدارنده بسیاری از تعارضات و مشکلات اجتماعی است.

این مقاله رضایت مندی ساکنان از پروژه مساکن انبوه در شهر تهران را مورد سنجش قرار می دهد. در این راستا، سه مؤلفه اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست محیطی-کالبدی در هشت شاخص و 31 سؤال مورد بررسی قرار گرفت. جامعه آماری این پژوهش دو شهر جدید پرند و پردیس در محدوده های غربی و شرقی شهر تهران هستند که بیشترین حجم مساکن انبوه با عنوان مسکن مهر در آن ها مکان یابی و احداث شده است. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران در هر کدام از شهرها به تعداد 380 نفر و به دو روش نمونه گیری خوشه ای و سپس تصادفی ساده، ساکنان انتخاب شدند. نتایج پرسشنامه که بر اساس آزمون T-test تک نمونه ای مستقل با سطح آلفای 5 درصد تحلیل شد نشان می دهد که در همه ابعاد و در هر دو شهر، نارضایتی ساکنان از پروژه مسکن مهر مشهود است به گونه ای که در شهر پرند مجموع امتیاز ابعاد اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست محیطی-کالبدی به ترتیب 30/2، 26/2 و 22/2 است و همین اعداد در شهر پردیس به ترتیب 17/2، 27/2 و 50/2 است که از سطح متوسط 3 پایین تر است. در شهر پرند بیش از 83 درصد ساکنان تمایل به مهاجرت از مساکن انبوه طی 5 سال آینده را دارند و در شهر پردیس نیز این عدد 79 درصد است. همچنین بیش از 78 درصد ساکنان مسکن مهر پرند و بیش از 75 درصد ساکنان مسکن مهر پردیس، بافت فرسوده درون شهر تهران را به زندگی در مسکن مهر ترجیح می دهند.

شناخت اثرات اقتصادی و اجتماعی حاکم بر روابط و مناسبات بین شهر و مناطق پیراشهری، دارای اهمیت نظری و کاربردی است. تحولات مناطق پیراشهری وابسته به مجموعه عوامل و نیروهای درونی و بیرونی است که به نوعی همه آن ها از تعامل و ارتباط عرصه های سکونتگاه های مناطق پیراشهری و شهر با یکدیگر ناشی می شود. مقاله حاضر نیز با هدف شناخت تأثیرات اقتصادی و اجتماعی شهر زابل بر منطقه پیراشهری بنجار انجام شده است. این تحقیق به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش تحقیق، پیمایشی است. داده های مورد نیاز تحقیق به روش اسنادی-میدانی (پرسشنامه و مشاهده) گردآوری شده است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از نرم افزار SPSS و مدل Fuzzy Mamdani استفاده شده است. نتایج آزمون رگرسیون چندگانه به روش گام به گام نشان داد که تأثیرات شهر زابل بر توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه پیراشهری بنجار دارای رابطه معناداری در سطح 05/0=P است. همچنین نتایج آزمون کای اسکویر با توجه به سطح معناداری به دست آمده 000/0، نشان از ارتباط معنادار و مثبت بین این دو متغیر (تأثیر اقتصادی و اجتماعی شهر مرکزی (زابل) و منطقه پیراشهری (بنجار) است. نتایج خروجی سیستم استنتاج فازی در نرم افزار متلب با استفاده از مدل فازی ممدانی نشان داد که بعد اقتصادی و اجتماعی به ترتیب با مقدار نافازی نهایی (65/0) و (60/0) در سطح متوسط قرار دارند.

هدف پژوهش حاضر، ارزیابی چالش های مدیریت روستایی و نقش آن ها در توسعه نیافتگی روستاهای پیراشهری شیراز است. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. جامعه آماری تحقیق حاضر، شامل روستاهای پیرامون شهر شیراز تا شعاع 6 کیلومتر است، بر این اساس در این پژوهش تعداد 12 روستا که در معرض بیشترین چالش های مدیریتی از همجواری با شهر شیراز می باشند با 12246 خانوار مورد بررسی قرار گرفته است، که با استفاده از فرمول کوکران سطح خطای 08/0، تعداد 150 خانوار به عنوان نمونه تعیین گردید. برای تحقق اهداف مورد نظر، ضمن مطالعات اسنادی، طیف گسترده ای از شاخص ها تعیین و در چارچوب مطالعات میدانی(پرسش نامه و مشاهدات میدانی) مورد بررسی قرار گرفت. همچنین برای تجزیه و تحلیل داده ها، از نرم افزارهای، FAHP، GRA و روش های آماری تحلیل واریانس یک طرفه(One-way Anova) و کندال در SPSS استفاده گردیده است. یافته های پژوهش مؤید این است که، چالش اجتماعی-فرهنگی مهم ترین چالش پیش روی مدیریت روستایی در روستاهای پیراشهر شیراز بوده است. بر اساس تحلیل آماری، در روستاهای مورد مطالعه اختلاف معناداری بین چالش های مدیریت روستایی در ابعاد مختلف وجود دارد. همچنین نتایج نشان داد، با افزایش فاصله از شهر، میزان چالش های مدیریت روستایی تأثیر کمتری بر توسعه نیافتگی روستاهای پیرامون شهر داشته است، در واقع روستاهایی که به شهر نزدیکتر بوده اند بیشترتحت تأثیر قوانین و مقررات شهر قرار داشته اند. در نهایت با استفاده از تکنیک GRA، مشخص گردید که، چالش های مدیریت روستایی در روستاهای کرونی، خاتونی، ماه فیروزان و سلطان آباد دارای بیشترین تاثیر است.

در گفتمان چالش های توسعه ناموزون شهری در کشورهای در حال رشد، آنچه بیش از همه از نظر اقتصادی و اجتماعی چشم اندازی از فقر و نمودی از اسکان غیر رسمی را پدیدار می سازد رخداد خزش شهری است. این پدیده ضمن ایجاد ناپایداری و از بین بردن عرصه های کشاورزی، رشد فیزیکی نامنظم و پراکنده ای را در پیرامون کلانشهرها ایجاد کرده و می تواند به مهاجرت های روستایی شهری دامن زده و علاوه بر دگرگونی های مکانی فضایی در توسعه نیافتگی شهر و روستاهای پیرامونی نقش قابل توجهی داشته باشد. از این رو، مطالعه حاضر با هدف "تحلیل اثرات خزش شهری بر تحولات کالبدی فضایی روستاهای پیراشهری زاهدان" طراحی شد. روش پژوهش توصیفی تحلیلی بود. جامعه آماری شامل 4 روستای بخش مرکزی شهر زاهدان است که خزش شهری بیشترین اثرات را بر آن ها داشته است. داده های مورد نیاز از تصاویر ماهواره ای لندست تهیه شد. یافته های تحقیق نشان داد اثرات خزش شهری زاهدان و جریانات فضایی حاکم بر آن باعث تحولات کالبدی فضایی در ابعاد مختلف (افزایش جمعیت، اندازه روستا و تحول در ساختار اشتغال و فعالیت) در نواحی روستایی پیراشهری گردیده است. این اثرات بر بخش کشاورزی منفی (6/66-)، در بخش خدمات مثبت (65/66) و در بعد اجتماعی حاکی از ایجاد نقش خوابگاهی و افزایش جابجایی جمعیت و تبادلات فرهنگی از روستاهای پیرامونی به شهر زاهدان بود.

هدف پژوهش حاضر تحلیل مؤلفه های مسکن معیشت محور و عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر بر تحولات مسکن معیشت محور است. نوع تحقیق کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی-تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی شامل(مشاهده و پرسشنامه، مصاحبه)، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی (میانگین و توزیع فراوانی) و استنباطی( آزمون T تک نمونه ای، آزمون کروسکال والیس، آزمون ضریب همبستگی و معادلات ساختاری) انجام شده است. جامعه آماری تحقیق شامل خانوارهای دهستان معجزات استان زنجان است. با استفاده از فرمول کوکران 273 خانوار و در 5 روستا به عنوان نمونه انتخاب شدند. نمونه گیری در سطح روستاها جهت انتخاب خانوارها به صورت تصادفی ساده بوده، و برای سنجش پایایی شاخص ها از آلفای کرونباخ استفاده شد که مقادیر آن 0. 70 درصد به دست آمد. یافته های تحقیق نشان می دهد، براساس آزمونTتک نمونه ای، مسکن معیشت محور روستایی در ابعاد معیشتی-تولیدی، تدارکات، زیستی، اجتماعی-فرهنگی پایین تر از میانگین عددی برآورد شده است. همچنین یافته های معادلات ساختاری نشان می دهد، بین عوامل اقتصادی و مسکن معیشت محور با مقدار رگرسیون 715/0 رابطه وجود دارد. براساس یافته های معادلات ساختاری ویژگی های مسکن معیشت محور روستایی در ابعاد معیشتی-تولیدی، تدارکات، زیستی، اجتماعی-فرهنگی به ترتیب مبین پایین بودن سطح الگوی مسکن به صورت معیشت محور است و نتایج بررسی عوامل اجتماعی-اقتصادی مؤثر در تحولات مسکن روستاهای مورد مطالعه نشان داد چهار بعد درآمد، اشتغال، دارایی، هزینه مسکن در شرایط نامطلوب قرار دارند. یافته های حاصل از آزمون ضریب همبستگی پیرسون نشان داد با افزایش بهبود شاخص های اجتماعی-اقتصادی تمایل به ساخت مسکن معیشت محور نیز افزایش می یابد.

هدفمندسازی یارانه ها به عنوان طرحی برای بهره وری بیشتر عرصه تولید و کاستن از هزینه های مستقیم دولت، یکی از کنش های اقتصادی مهم و بحث برانگیز در نظام جمهوری اسلامی است. چابک سازی تولید و توانمندسازی بخش های مختلف اقتصاد یکی از اهداف مهمی است که در تدوین هدفمندسازی یارانه ها ذکر شده است. از سوی دیگر، بررسی محتوای برنامه راهبردی اقتصاد ملی (مقاومتی) نیز نشان می دهد که این برنامه با هدف مقاوم سازی عرصه های تولید در داخل کشور از طریق افزایش حجم، میزان و بهره وری در اقتصاد ملی عملیاتی شده است. با توجه به اهمیت هدفمندسازی یارانه ها، پژوهش حاضر به بررسی تأثیر کارکردگرایانه ی این طرح بر اقتصاد خانوارهای پیراشهری شهر ری از منظر اقتصاد مقاومتی و اقتصاد سیاسی پرداخته است. به این منظور، پرسش اصلی تحقیق این است که هدفمندسازی یارانه ها از منظر اقتصاد سیاسی، چه رابطه ای با اقتصاد ملی دارد. ابعاد اقتصادی طرح هدفمندسازی یارانه ها در این پژوهش بر اساس چهار شاخص رفتار مصرفی خانوار، سبد بودجه و هزینه ی خانوار، رضایت مندی از تأمین نیازها و سطح رفاه خانوار پیش و پس از اجرای طرح، مطالعه است. نتایج نشان می دهد که تفاوت معناداری در سبد مصرفی خانوارها رخ نداده است و بنابراین به نظر می رسد طرح هدفمندسازی یارانه ها دارای رابطه ی معکوس و منفی با اقتصاد ملی کارامد است و در بلندمدت می تواند به یکی از موانع تحقق آن تبدیل شود.

شهرها با رشد شتابان خود بزرگ تر می شوند و بازتاب اکولوژیکی شهرها به ویژه شهرهای بزرگ و روند رو به رشد جمعیت آن ها در درجه اول گسترش فضایی یا توسعه کالبدی شهرها و دست اندازی به زمین های کشاورزی و منابع طبیعی پیرامون است. این گسترش از یک سو باعث شهرگریزی و از سوی دیگر باعث افزایش رغبت به خانه های دوم و استراحت در مکان هایی به دور از شهرها شده است. این موضوع به ویژه برای روستاهای همجوار کلانشهرها، خصوصاً تهران و شهرهای بزرگ جدی است. بنابراین هر سکونتگاه روستایی که در حاشیه و پیرامون این مراکز شهری استقرار یافته باشد در معرض توجه قرار گرفته و این امر در روستاها اثرات مختلفی را بر جای گذاشته است. هدف این تحقیق بررسی اثرات محیطی، کالبدی-فضایی و اجتماعی و اقتصادی خزش شهری در روستای مهرآباد است. روش تحقیق در این مقاله روش کیفی مبتنی بر مصاحبه است، جامعه آماری پژوهش را دو گروه مدیران و مسئولین و خانوارهای روستایی ساکن روستا تشکیل داده است. مصاحبه ها به روش گلوله برفی و تا حد اشباع انجام پذیرفت. نتایج بیانگر آن بود که در بعد اجتماعی رشد پدیده شهرگرایی و تغییر نگرش روستائیان مهم ترین اثری است که رشد شهری در روستای مهرآباد به جای گذاشته است و در بعد اقتصادی عدم تعادل در اشتغال و کاهش درآمد و پس انداز روستائیان که در نتیجه راکد ماندن کشاورزی و دامداری رخ داده است مهم ترین اثر کالبدی حاصل از خزش شهری در روستای مهرآباد قانون گریزی و افزایش ساخت و ساز غیرمجاز بوده است و در بعد محیطی نیز تخریب منابع طبیعی و افزایش آلودگی های زیست محیطی را به همراه داشته است.

امروزه شهر های مرزی در مقایسه با گذشته روابط گسترده تری با مناطق پیرامونی خود دارند. به همین منظور این مطالعه به بررسی عوامل اثرگذار بر روابط شهر های مرزی زاهدان و میرجاوه با مناطق پیرامونی پرداخته است. روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش توصیفی – تحلیلی و جمع آوری داده ها و اطلاعات از طریق روش اسنادی و میدانی صورت گرفته است. جامعه آماری شامل دو دسته هدف (خبرگان-مسئولان محلی و مدیران، ساکنین مناطق پیرامونی) است، که حجم نمونه با استفاده از نمونه گیری هدفمند 165 نفر تعیین شد. قلمرو زمانی پژوهش در بین سال های 1398-1397 انجام شده است و قلمرو مکانی شامل مناطق پیرامون شهرهای زاهدان (محلات مهرشهر و زیباشهر) و میرجاوه (محله برفی) در استان سیستان و بلوچستان است. جهت سنجش مهمترین عامل موثر در تحول روابط بین شهر های مرزی و مناطق پیرامونی در دو گروه هدف (ساکنین مناطق پیرامونی، خبرگان و مسئولان محلی و مدیران) از آزمون ضریب تغییرات و نرم افزار Expert choise استفاده گردید. نتایج در هر دو گروه نشان داد، همگرایی قومی مهم ترین عامل در گسترش روابط بین شهر های زاهدان، میرجاوه و مناطق پیرامونی (زیباشهر، مهرشهر، برفی) است. همچنین به منظور مشخص شدن اثرات عوامل موثر در تحول روابط میان شهر های مرزی زاهدان، میرجاوه و مناطق پیرامونی، اقدام به تحلیل رگرسیون گردید. این تحلیل برای دو گروه هدف (متخصصان، ساکنین مناطق پیرامونی) به صورت جداگانه انجام گرفت. بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون، از دیدگاه دو گروه هدف (ساکنین مناطق پیرامونی، متخصصین)، عوامل مؤثر از جمله (موقعیت همجواری، زیرساخت های حمل و نقل، مشترکات فرهنگی، همگرایی محلی و ملی، بازارچه مرزی، تعاونی مرزنشینان، همگرایی قومی)، در تحول روابط میان شهر های مرزی میرجاوه و زاهدان و مناطق پیرامونی دارای همبستگی زیادی است.

هدف مقاله حاضر تعیین مکانی پهنه های فقر و فرسودگی بافت کالبدی-فضایی شهر شهریار است. این پژوهش از نوع کاربردی و روش آن توصیفی-تحلیلی است. جامعه ی آماری شامل محدوده ی قانونی شهر شهریار در سال 1395 است. در این پژوهش از طریق روش های AHP و دلفی به پهنه بندی مکانی فقر اقدام شده است. از نرم افزارهای GIS و Expert choice برای تحلیل داده ها استفاده شده است. متغییرهای پژوهش مشتمل بر بعد خانوار، نسبت جمعیت زیر 15 سال از کل جمعیت، نسبت مهاجران به جمعیت هر محله، نسبت جنسی مهاجران، نسبت جنسی، نرخ باسوادی، نرخ بیکاری کل، بار تکفل، خانه های تعمیری، خانه-های تخریبی، تعداد طبقات و میزان دسترسی به کاربری های آموزشی، بهداشتی، فراغتی و فضای سبز است. نتایج پژوهش بیانگر نوعی قطبش اجتماعی در شهر شهریار است. به طوری که محله های بردآباد شمالی و بردآباد جنوبی، محمدیه، کرشته، فرهنگ، طالقانی، کهنز، سینک، فرزانگان، مریم شمالی، شهرک اداری، باغستان شرقی، باغستان غربی، معین الملک، بهار، علیشاعوض، شاه چای جنوبی، دینارآباد و آستانه جنوبی در وضعیت نامتعارف و محرومی قرار دارند. در همان حال که محله های مریم جنوبی، فرزانگان جنوبی، شاه چای شمالی، بوستان، آستانه شمالی، صدف و شاهد در وضعیت بهتری قرار دارند. از سوی دیگر، محله های امیرآباد(بردآباد شمالی و جنوبی)، کرشته، فرهنگ و کهنز به عنوان بافت های مصوب شهر شهریار شناخته می شوند. مساحت بافت فرسوده در شهر شهریار، 150 هکتار است که بر اساس آمار سال 1395، 46274 نفر در آن زندگی می کنند. بنابراین همپوشانی کاملی بین پهنه های فقیرنشین و بافت های فرسوده در شهر شهریار وجود دارد.

هدف از پژوهش حاضر تحلیل اثرات حکمروایی خوب بر زیست پذیری روستاهای پیراشهری در دهستان آدران است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی از نوع همبستگی و به روش توصیفی-تحلیلی انجام پذیرفت. جامعه آماری پژوهش برابر با 5831 نفر و 2107 خانوار از ساکنان مناطق روستایی دهستان آدران انتخاب گردیده است. از مجموع جمعیت دهستان با استفاده از فرمول کوکران 365 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. ابزار مورد سنجش پرسشنامه محقق ساخته بود تمامی نمونه ها تصادفی انتخاب شده است. میزان آلفای کرونباخ برای متغیر حکمروایی 87/0 و زیست پذیری 89/0 محاسبه شد. نتایج نشان داد وضعیت شاخص های حکمروایی خوب در دهستان آدران نامطلوب(59/2) و وضعیت شاخص های زیست پذیری تا حدودی نسبتاً مطلوب (77/2) است. جهت تبیین رابطه دومتغیر از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد و نتایج نشان داد رابطه قوی بین تمام شاخص های حکمروایی خوب و زیست پذیری برقرار است. در این بین متغیرهای عدالت محوری، مسئولیت پذیری، قانون محوری به ترتیب دارای بیشترین رابطه و متغیر شفافیت دارای کمترین رابطه با زیست پذیری بودند. می توان این گونه عنوان کرد رعایت عدالت از جانب مدیران محلی با استفاده از الگوی حکمروایی خوب باعث توزیع برابر امکانات و بهبود زیست پذیری و افزایش کیفیت زندگی هرچه بیشتر در مناطق روستاهای پیراشهری منطقه مورد مطالعه شده است. شفافیت باید نزد مدیران افزایش پیدا کند و مردم در جریان طرح ها و تخصیص بودجه قرار داده شوند. در پایان با توجه به نتایج پژوهش برای کمک به چالش های موجود پیشنهاد هایی ارائه گردید.