مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی
سال:1398 | دوره:11 | شماره:4 (پیاپی 44) |تعداد مقالات:6

تاریخ انگاره، در زمره روش های جدیدی است که با رویکردی تاریخی، یک مفهوم و انگاره مشخص را بررسی و مهم ترین تغییرات مولفه ای در آن را شناسایی می کند و درنهایت نیز توسعه، تضییق، یا تغییرات اساسی ای که در طول تاریخ برای آن مفهوم ایجاد شده است را نشان می دهد. نگاهی تاریخی به مهم ترین تعریف ها در مورد میان رشتگی و گونه های مختلف آن نشان می دهد که میان رشتگی، ابتدا بیشتر مفهومی آرمانی و مربوط به دستیابی به «علم واحد» بوده است. در دوره مدرن نیز نخستین تعریف ها از میان رشتگی در راستای دستیابی به علم واحد هستند، اما این ایده به سرعت کنار گذاشته شده و «تلفیق دانش»، به عنوان اصلی ترین معیار، مطرح شد و ازآن پس، کم کم رویکرد ابزاری به میان رشته ای در میان صاحب نظران شکل گرفت. کل گرایان، مهم ترین منتقدان رویکرد تلفیقی به میان رشته ای بودند و انتزاعی بودن بحث های مرتبط با «تلفیق دانش» را اصلی ترین آسیب آن می دانستند. نگاه انضمامی و مسیله محور، در این رویکرد کاملا مشهود است و برهمین اساس نیز تعریف های مرتبط با میان رشتگی تبیین می شوند. همچنین، در قرن بیست و یکم شاهد محوریت رویکرد کاربردی و توجه جدی به فرارشته ای هستیم. مفهوم سازی «فرارشته ای» کاملا براساس میزان کاربردی بودن و بومی بودن مسایل موردنظر است. در گونه نخست فرارشته ای با «عبور از مرزهای دانش» و در گونه دوم، با «عبور از حوزه دانشی» روبه رو خواهیم بود؛ بنابراین، نگاه تاریخی به این انگاره، دو گذار اساسی را به ما نشان می دهد: 1) گذار از نگاه آرمان گرایانه و مبتنی بر رخنه های معرفتی به نگاه عمل گرایانه و مبتنی بر حل مسیله؛ 2) گذار از میان رشته ای به فرارشته ای.

در دو دهه گذشته، محصولات تراریخته، موضعی برای اختلاف نظر و مناقشه بوده اند. هدف این مقاله، بررسی ادعاهای مطرح شده در این مناقشه و شناسایی کنشگران و مدعیانی است که آن ها را طرح می کنند. مقاله حاضر، یک مطالعه موردی کیفی است که داده های آن از طریق مصاحبه با کنشگران کلیدی و فعال در این حوزه، مناظره های دانشگاهی، و متون مرتبط با این مناقشه، شامل متون تخصصی و غیرتخصصی، گرد آوری شده و برای تحلیل آن ها نیز از روش تحلیل تماتیک استفاده شده است. یافته ها نشان می دهد که دو شبکه موافق و مخالف با تولید این محصولات شکل گرفته است که هریک دربردارنده کنشگرانی است که نقطه اشتراک آن ها دیدگاهی است که در مورد محصولات تراریخته دارند. شبکه موافقان، محصولات تراریخته را در چارچوب های امنیت غذایی، محیط زیست پاک، غذای سالم، و تولید ملی قرار می دهند؛ چارچوب امنیت غذایی برای متقاعد کردن وزارت جهاد کشاورزی، چارچوب محیط زیست پاک برای اقناع و جلب توجه سازمان محیط زیست، و غذای سالم برای جلب حمایت وزارت بهداشت به کار می رود و تولید ملی نیز موردحمایت تمام برنامه ریزان و سیاست گذاران است. اما مخالفان، با برجسته کردن مخاطرات این محصولات که شامل مخاطرات ایمنی زیستی و امنیتی است، در پی جلب حمایت کنشگران ذی ربط هستند. چیرگی هریک از این چارچوب ها، پیامدهای متفاوتی برای مسیله غذا و نظام های مرتبط با آن خواهد داشت.

به رغم آن که ساحت میان رشته ای چه از نظر مفهوم پردازی و چه از نظر کاربرد هنوز در میانه راه است، بیشتر مطالعات در این زمینه بر سوژه دانشگاه متمرکز بوده و بر لزوم ایجاد جریان میان رشته ای در دانشگاه توجه نشان داده اند. با وجود این، تجربه زیست دانشگاهی نشان می دهد انسان دانشگاهی که مهارت میان رشته ای را پیش از دانشگاه نیاموخته است، در فهم و کاربری میان رشتگی در دانشگاه نیز ضعیف عمل می کند. از این منظر فارغ از مفهوم «رشته» که یادآور فعالیت تخصصی در دانشگاه است، واژه «میان رشته ای» بیان کننده مجموعه ای از مهارت های زیست در آینده است که باید از نخستین مراحل آموزش پذیری انسان در سبد آموزش او قرار گیرد. این مقاله، کوششی نظرورزانه و تحلیلی استنباطی برای بسط جایگاه میان رشته ای در آموزش های پیشادانشگاهی است که در آن ابتدا امکان پذیری و ضرورت این جایگاه بررسی می شود و سپس برخی از راه کارهای عملی برای نیل به این مقصود تشریح می شود تا تصویری از آینده مدرسه شکل گیرد. این تکه چسبانی تصویری از مدارس آینده است که در آن انسان میان رشت ه ای برای زیست در محیطی پیچیده، مهارت هایی چون سازگاری، کار گروهی، خلاقیت، تفکر انتقادی و حل مسیله را به دست می آورد.

پژوهش حاضر که با هدف فهم عناصر تصویر غرب در نخستین سفرنامه های ایرانی نوشته شده است، بر آن است که تصویر غرب را با منطقی رویاگون و دارای تعین چندوجهی درک کند. لویی آلتوسر، تعین چندوجهی، که مفهومی در روانکاوی فرویدی است را برای تبیین ساخت پیچیده، غیرخطی و غیرذاتی رخدادهای تاریخی بکار گرفت. این مفهوم نشان می دهد که ساخت پدیده های تاریخی از انباشت تاریخ های گاها متفاوت و متضاد در لحظه ای معین شکل گرفته است. ازاین رو، با کمک این مفهوم تلاش کرده ایم نشان دهیم که غرب در نخستین سفرنامه های ایرانیان چگونه به تصویر کشیده شده و چه نسبتی با تصویر غرب در داستان های تمثیلی برقرار کرده است. تصویر غرب، همچون تجلی مادیت و تاریکی، و شرق، همچون جایگاه نور و معنویت، در ادبیات عرفانی ساخته می شود و با جایگشتش به نخستین سفرنامه های ایرانیان درباره غرب، ترکیب بندی جدیدی پدید می آورد. در این مقاله با به کارگیری روش مطالعه تاریخی و اسنادی نشان داده ایم که تصویر غرب چگونه به طور هم زمان، دوگانه جان والا تن لذت جو را در یک تصویر یگانه حفظ، و سیاست های میل ورزی خاص خود را تولید و توزیع می کند.

حوضه آبریز زاینده رود به عنوان تنها رودخانه دایمی و پرآب فلات مرکزی در خطه جمعیتی پرتراکم و اقلیم خشک و نیمه خشک است. در این حوضه به دلیل مدیریت و نظارت تاریخی دقیق، مسایل اجتماعی تقسیم آب به ندرت مشهود بود. بااین وجود از اواسط دهه 80 شمسی، این رودخانه به طور مداوم جریان طبیعی خود را از دست داده و تبدیل به رودخانه ای فصلی شده است. لذا اعتراضات زیادی نیز در استان های بهره بردار از این حوضه روی داده است. هدف از مقاله حاضر بررسی چرایی بحران آب در زاینده رود در دو دهه اخیر است. از آنجاکه شناخت مسایل مدیریت آب فراتر از فهم موضوع از منظر فنی بوده و در زمره علوم بین رشته ای قرار دارد، لذا شناخت مسایل و مشکلات در شیوه مدیریت منابع آب در حوضه زاینده رود نیز در ابعاد مختلفی در نظر گرفته شده است. بدین ترتیب این مقاله نیز با تمرکز بر رویکرد شناخت شکاف حکمرانی آب حوضه زاینه رود در بخش های مختلف پرداخته است. روش به کار برده شده برای این هدف، علاوه بر تحلیل اسناد و قوانین، مبتنی بر تحلیل مضمون قیاسی مصاحبه های تخصیصی با 30 کارشناس و خبره آب در بخش ها و استان های مختلف (اصفهان و چهارمحال و بختیاری) است. نتایج به دست آمده نشان داد که حکمرانی آب در حوضه زاینده رود برآمده از شکاف های مختلفی از جمله شکاف اجرایی، شکاف هدفگذاری، شکاف سیاستی، شکاف اطلاعاتی، شکاف ظرفیتی، شکاف سرمایه گذاری و شکاف مسیولیت پذیری است.

در حال حاضر، برداشت آب در ایران بیش از ظرفیت منابع تجدید پذیر است. افزون بر این، شاهد کاهش آب های سطحی و زیرزمینی هستیم، اما به نظر می رسد مسیله آب، چنان که باید، در جامعه درک نشده است و فهم مشترکی از آن وجود ندارد. رسانه، نهادی است که می تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند. در چند سال گذشته، با جدی تر شدن مسیله آب و آشکارتر شدن پیامدهای آن، توجه رسانه ها به این موضوع افزایش یافته است، اما چگونگی تصویری که رسانه ها از مسیله آب برساخته اند، نامشخص است. هدف این پژوهش، شناخت بازنمایی مسیله آب ایران در روزنامه های سراسری است. برای دستیابی به این اهداف، با به کارگیری روش تحلیل محتوای کمی و کیفی، مطالب چهار روزنامه سراسری را طی هفت سال (از 1/1/1391 تا 29/12/1397) بررسی کرده ایم. براساس نتایج به دست آمده، عوامل طبیعی، برجسته ترین علت مسیله آب قلمداد شده اند و دیدگاه مسیولان، بیشتر از دیدگاه مردم برجسته شده است. به عبارت روشن تر، مطالب منتشرشده با دیدگاه های دولتی هماهنگ است. «بحران»، «کم آبی»، و «خشکسالی» برجسته ترین واژگان عنوان های روزنامه های موردبررسی بوده اند. این واژه ها، مسیولیت را از دوش مردم و مسیولانی که خواه ناخواه، وضع فعلی را ایجاد کرده اند، برمی دارد و آن را به طبیعت ارجاع می دهد. در مطالب این روزنامه ها، آب، به عنوان مسیله ای برجسته شده است که در درجه نخست، دولت باید آن را حل کند و نقش مردم به صرفه جویی محدود شده است؛ درحالی که حکمرانی خوب، نیازمند مشارکت بیشتر جامعه مدنی در تصمیم گیری ها است. افزون براین، روزنامه های موردبررسی، آینده نگر نیستند و تا حد زیادی از بررسی پیامدهای مسیله چشم پوشیده اند.