تولید گیاهان زراعی
سال:1398 | دوره:12 | شماره:3 |تعداد مقالات:12

سابقه و هدف: امروزه بیش از یک سوم اراضی دنیا در مناطق خشک و نیمه خشک قرار گرفته که دچار محدودیت آب هستند. تنش خشکی سبب بروز تغییرات مختلف فیزیولوژیکی در گیاه می گردد که از آن جمله می توان به افزایش دمای سایه انداز گیاهی گیاه، افزایش غلظت اسید آمینه پرولین، کاهش رطوبت نسبی برگ، افزایش غلظت قندهای محلول، افزایش مقاومت روزنه ای و افزایش غلظت ترکیبات آنتی اکسیدانی اشاره کرد. با توجه به اثرات مخرب تنش خشکی، در سال های اخیر تلاش های فراوانی به منظور افزایش کارایی مصرف آب صورت گرفته است، که در این مسیر، بهره گیری از سوپرجاذب ها و محلول پاشی با اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک به عنوان راهکارهای اساسی جهت صرفه جویی و استفاده ی بهینه ی آب مدنظر قرار گرفته اند. مواد و روش ها: به منظور بررسی شاخص های تحمل به تنش و بررسی برخی خصوصیات کمی لوبیا (رقم درخشان) تحت تأثیر کاربرد نهاده های مختلف در شرایط تنش خشکی، آزمایشی در سال زراعی 95-1394 در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه فردوسی مشهد به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح پایه ی بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. سطوح آبیاری (50 و 100 درصد نیاز آبی) در کرت های اصلی و تیمارهای تغذیه ای (1-کاربرد 75 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص بعلاوه 80 کیلوگرم سوپرجاذب رطوبت، 2-کاربرد 80 کیلوگرم در هکتار سوپرجاذب رطوبت بعلاوه کاربرد توأم 6 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و یک میلی مولار اسید سالیسیلیک و، 3-کاربرد توأم 6 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و یک میلی مولار اسید سالیسیلیک بعلاوه کاربرد 75 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص، 4-کاربرد توأم 6 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و یک میلی مولار اسید سالیسیلیک بعلاوه 75 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص بعلاوه 80 کیلوگرم سوپرجاذب رطوبت و 5-شاهد) در کرت های فرعی قرار گرفتند. یافته ها: نتایج آزمایش نشان داد اگر چه اعمال تیمارهای تغذیه ای در بهبود کارآیی مصرف آب مؤثر بود، ولی در هر دو شرایط 50 و 100 درصد نیاز آبی بیشترین کارآیی مصرف آب در تیمار کاربرد همزمان نیتروژن، سوپرجاذب، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک بدست آمد، به طوری که این تیمار به ترتیب منجر به افزایش 63 و 55 درصدی کارآیی مصرف آب در شرایط 50 و 100 درصد نیاز آبی نسبت به تیمار شاهد شد. کلیه ی تیمارهای تغذیه ای مورد مطالعه منجر به کاهش خسارات ناشی از تنش خشکی شدند، ولی در این شرایط بیشترین شاخص سطح برگ (24/7))، سرعت رشد محصول (47/6 گرم در مترمربع در روز)، نیتروژن (32/0 درصد) و فسفر (0183/0 درصد) در تیمار کاربرد همزمان نیتروژن، سوپرجاذب، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک مشاهده شد. کاربرد همزمان نیتروژن و سوپرجاذب، کاربرد همزمان سوپرجاذب، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک، کاربرد همزمان نیتروژن، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک و کاربرد همزمان نیتروژن، سوپرجاذب، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک میانگین بهره وری را به ترتیب 19، 54، 47 و 59 درصد، میانگین هندسی بهره وری را به ترتیب 18، 55، 48 و 59 درصد و میانگین هارمونیک را به ترتیب 17، 55، 48 و 60 درصد نسبت به شاهد بهبود بخشیدند. اثر تیمارهای تغذیه ای بر شاخص حساسیت به تنش و شاخص تحمل تنش معنی دار بود و کمترین میزان شاخص حساسیت گیاه به تنش (59/0) و بیشترین شاخص تحمل تنش (51/1) در تیمار کاربرد همزمان نیتروژن، سوپرجاذب، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک بدست آمد. نتیجه گیری: به طور کلی نتایج نشان داد که اگر چه کلیه ی تیمارهای تغذیه ای در کاهش خسارات ناشی از تنش خشکی (تأمین تنها 50 درصد نیاز آبی) مؤثر بودند، ولی بیشترین عملکرد دانه، عملکرد ماده خشک، شاخص برداشت، وزن دانه در بوته، شاخص سطح برگ، سرعت رشد محصول، نیتروژن خاک و کارآیی مصرف آب در تیمار کاربرد همزمان نیتروژن، سوپرجاذب، اسید هیومیک و اسید سالیسیلیک بدست آمد.

سابقه و هدف: بروز تنش خشکی سبب ایجاد اختلالات متابولیسمی در سلول های گیاهی می گردد که می توان به افزایش تولید گونه های فعال اکسیژن به عنوان یکی از عوامل اصلی اختلالات متابولیسمی سلول اشاره کرد. گیاهان برای مقابله با تنش اکسیداتیو ایجاد شده، دارای سیستم دفاعی با کارایی بالایی هستند که می تواند رادیکال های آزاد را از بین برده و یا خنثی کنند. بنابراین در شرایط تنش خشکی، فعالیت های بالای آنزیم های آنتی اکسیدان برای تحمل تنش توسط گیاهان مهم است. آگاهی از تغییرات آنزیم های آنتی اکسیدان تحت تنش خشکی می تواند کمکی برای شناسایی صفات مورفوفیزیولوژیکی موثر و مرتبط با این آنزیم ها در برنامه های اصلاحی و تولید ارقام متحمل باشد. مواد و روش ها: برای بررسی اثر تنش خشکی و تیمار خارجی پرولین بر فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان سوپراکسید دیسموتاز (SOD)، کاتالاز (CAT) و پراکسیداز (POX)، تیمار خشکی توسط پلی اتیلن گلیکول در سه سطح (صفر، 4-و 8-بار) و تیمار پرولین در سه سطح (صفر، 5 و10 میلی مولار)، به صورت محلول غذایی در مرحله گیاهچه ای به محیط گلدان ها اضافه شد. آزمایش به صورت فاکتوریل با طرح پایه کاملا تصادفی در 10 ژنوتیپ آفتابگردان انجام گرفت. یافته ها: بر اساس میزان تغییر در میزان پرولین و وزن خشک شاخه از بین 10 لاین اینبرد دو لاین 329 BGK و 221RGK به ترتیب به عنوان متحمل ترین و حساس ترین لاین های اینبرد شناسایی شدند. الگوی نواری آنزیم ها با الکتروفورز در ژل های افقی آکریل آمید 5/7 درصد بررسی شد. ارزیابی کمی فعالیت دنسیتومتریک ایزوزیم های مشاهده شده و تجزیه های آماری داده ها نشان داد که بین ژنوتیپ های مورد مطالعه از نظر فعالیت چهار ایزوزیم SOD1، SOD2، CAT1 و POX1 از کل هفت ایزوزیم مشاهده شده، تفاوت معنی دار وجود دارد. ایزوزیم SOD1 با افزایش میزان تنش و تیمار پرولین تغییر معنی دار نشان نداد. اثر متقابل ژنوتیپ × پرولین برای SOD2 و POX1 در سطح 5 درصد معنی دار شد. تنش خشکی برای CAT1 و اثر متقابل تنش × ژنوتیپ روی فعالیت ایزوزیم SOD2 اثر معنی دار گذاشت. در حالی که فعالیت ایزوزیم POX1 در سطوح تنش × پرولین معنی-دار بود، اثر سه جانبه تنش × پرولین × ژنوتیپ POX1 در سطح یک درصد معنی دار شد. فعالیت ایزوزیم SOD2 تحت تاثیر ژنوتیپ قرارگرفت به طوری که در سطوح مختلف تنش و پرولین، برخی ژنوتیپ ها افزایش و برخی دیگر کاهش فعالیت نشان دادند. تیمار خارجی 5 میلی مولار پرولین باعث کاهش فعالیت ایزوزیم POX1و CAT1 در حضور تنش شد. تجزیه داده ها بر اساس دو گروه حساس و متحمل آفتابگردان در برابر تنش خشکی نشان داد که تنها فعالیت POX1 بین دو گروه فوق اختلاف معنی دار وجود دارد. نتیجه گیری: اسید آمینه پرولین توانایی تعدیل اثرات تنش را دارد و یک سیستم آنتی اکسیدان کارآمد به همراه القای افزایش تجمع پرولین در گیاه می تواند نقش مهمی در تحمل به خشکی ایفا کند. می توان از این ایزوزیم های POX در تشخیص ژنوتیپ های متحمل به خشکی در مرحله گیاهچه ای استفاده کرد.

سابقه و هدف: گندم نقش پر اهمیتی در الگوی غذایی بیشتر مردم جهان و ایران دارد. به طوری که، مصرف گندم در حدود 40 درصد از انرژی و پروتئین مردم ایران را تشکیل می دهد. رفع خلأ عملکرد می تواند نقش پررنگی در افزایش تولید این محصول داشته باشد. اولین گام برای رفع خلأ عملکرد، آگاهی از میزان کمّی خلأ در یک منطقه می باشد. تاکنون خلأ عملکرد گندم آبی برای کل کشور توسط یک پروتکل استاندارد جهانی ارزیابی نشده است. بنابراین هدف از این مطالعه استفاده از پروتکل ارائه شده در پروژه اطلس جهانی خلأ عملکرد (پروتکل گیگا) برای محاسبه خلأ عملکرد گندم آبی برای کل ایران است. مواد و روش ها: پروتکل گیگا، روشی را برای تعیین خلأ عملکرد در سطح وسیع پیشنهاد می دهد که برای این منظور، ابتدا بر اساس این پروتکل، محدوده تحت پوشش ایستگاه های هواشناسی تعیین شد. در مرحله بعد، ایستگاه های مهم پوشش دهنده اراضی گندم آبی در ایران شناسایی شد که شامل 29 ایستگاه هواشناسی بود. سپس بر مبنای پروتکل و با استفاده از مدل شبیه سازی گیاهی SSM-iCrop2-wheat، مقدار پتانسیل عملکرد گندم آبی در محدوده هر ایستگاه و سپس در سطح کشور از طریق شبیه سازی برآورد شد. همچنین مقدار عملکرد واقعی نیز با روش پروتکل گیگا در سطح محدوده ایستگاه های هواشناسی و سپس در سطح کل کشور محاسبه شد. در نهایت از اختلاف عملکرد پتانسیل و عملکرد واقعی مقدار خلأ عملکرد برای سطح محدوده ایستگاه و کل سطح کشور به دست آمد. یافته ها: بر اساس نتایج بدست آمده، در ایران برای دوره زمانی 1380 تا 1394 (سال برداشت) مقدار متوسط عملکرد واقعی گندم آبی در حدود 4/3 تن در هکتار، عملکرد پتانسیل 8/8 تن و مقدار خلأ عملکرد 4/5 تن در هکتار (62 درصد) بود. در حال حاضر، با توجه به ارقام گندم آبی موجود و شرایط محیطی حاکم بر کشور، کشاورزان فقط به 38 درصد از عملکرد پتانسیل گندم آبی دست یافته اند. نتایج حاکی از آن بود که مقدار خلأ عملکرد با نوع اقلیم مناطق تولید گندم آبی در کشور، رابطه معنی داری نداشت و در همه مناطق کشور، مقدار خلأ عملکرد در حدود 62 درصد بود. در صورتی که کشاورزان در ایران با اعمال مدیریت زراعی مناسب در مزارع گندم آبی، بتوانند به 80 درصد از عملکرد پتانسیل دست یابند، عملکرد این محصول به 7 تن در هکتار خواهد رسید. با احتساب وجود 2/2 میلیون هکتار اراضی گندم آبی و در صورت دسترسی به عملکرد قابل حصول، مقدار تولید گندم در اراضی آبی از 5/7 میلیون تن کنونی به 8/19 میلیون تن خواهد رسید. نتیجه گیری: با توجه به اراقام گندم موجود و اقلیم موجود در مناطق تولید گندم آبی در ایران، مقدار قابل توجهی خلأ عملکرد برای گندم آبی در ایران وجود دارد. از آنجایی که محیط و اراقام موجود اجازه دسترسی به عملکرد پتانسیل 8/8 تن در هکتار را می دهند، پایین بودن مقدار عملکرد واقعی گندم آبی در ایران را می توان به نحوه مدیریت زراعی برای تولید این محصول ارتباط داد. از عوامل کاهنده عملکرد در کشور می توان به مواردی مانند نحوه آماده سازی بستر کاشت، تاریخ کاشت، مدیریت علف های هرز، آفات و بیماری ها، عناصر غذایی، زمان و مقدار کوددهی، زمان و مقدار آبیاری و. . . اشاره کرد که این موارد با مدیریت بهتر، قابل برطرف کردن می باشند. برای رفع خلأ عملکرد لازم است تا در سطح منطقه ای عوامل اصلی ایجاد خلأ شناسایی و با اعمال مدیریت مناسب در جهت برطرف کردن این مشکلات اقدام کرد.

سابقه و هدف: تعیین بهترین و مناسب ترین زمان کاشت و تراکم گیاهی برای حصول عملکرد بالا و با کیفیت مطلوب ضروری است. این آزمایش به منظور تعیین مناسبترین تاریخ کاشت و تراکم گیاهی با در نظر گرفتن میزان مهار علف های هرز در نخود دیم در شهرستان کوهدشت اجرا شد. مواد و روش ها: این آزمایش به صورت اسپلیت پلات در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار با سه تاریخ کاشت (1 بهمن، 20 بهمن و 10 اسفند ماه) و چهار تراکم گیاهی (16، 32، 48 و 64 بوته در متر مربع) در سال زراعی 96-1395 در شرایط اقلیمی شهرستان کوهدشت اجرا شد. نمونه گیری از بوته های نخود و علف های هرز شش هفته پس از کاشت آغاز شد و تا انتهای چرخه رشد با فاصله زمانی هر 10-7 روز ادامه یافت. به منظور توصیف روند تغییرات ماده خشک کل (wmax) و شاخص سطح برگ (lmax) در مقابل روزهای پس از کاشت (t) به ترتیب با توابع خطی-نمایی بریده و بتا توصیف شد. یافته ها: نتایج نشان داد روند تغییرات ماده خشک و شاخص سطح برگ در طی فصل رشد از منحنی نمایی بریده و بتا تبعیت کرد، به طوری که در تاریخ های کاشت اول، دوم و سوم wmax در تراکم های گیاهی 16 تا 64 بوته در متر مربع، در شرایط عاری از علف های هرز، به ترتیب در دامنه 70/371-90/154، 80/310-60/119 و 90/187-87/60 گرم ماده خشک در متر مربع و آلوده به علف هرز 60/266-69/98، 90/186-78/56 و 00/114-53/35 گرم ماده خشک در متر مربع نوسان داشت. در خصوص پارامتر lmax مقادیر در تاریخ های کاشت اول، دوم و سوم در تراکم های گیاهی 16 تا 64 بوته در متر در شرایط عاری از علف های هرز، به ترتیب در دامنه 32/9-49/0، 97/7-46/0 و 50/4-39/0 گرم و در شرایط آلوده 25/6-39/0، 18/5-69/0 و 79/2-21/0 گرم برآورد شد. ماده خشک علف های هرز در کرت های آلوده با گذشت زمان افزایش یافت. به طوری که میزان وزن خشک علف های هرز در تاریخ کشت سوم (10 اسفند) بیشتر از دو تاریخ کشت دیگر بود. همچنین، بیشترین درصد کاهش عملکرد در تاریخ کاشت دوم در تراکم 16 بوته در متر مربع اتفاق افتاد. به طور کلی تاریخ کاشت اول با ترکم کاشت 48 بوته در متر مربع با عملکردی معادل 32/1703 کیلوگرم در هکتار بذر نخود نسبت به تراکم گیاهی مشابه در تاریخ های کاشت دوم (37/1534 کیلوگرم در هکتار) و سوم (55/470 کیلوگرم در هکتار) بهترین تیمار بود. نتیجه گیری: حداکثر کاهش ماده خشک تولیدی، و شاخص سطح برگ بوته های نخود در شرایط آلوده به علف های هرز نسبت به وجین در هر سه تاریخ کاشت مشاهده شد. به طوری که مقادیر کاهش یافته در تراکم های گیاهی کمتر، بیشتر از تراکم های گیاهی بیشتر بود. به عبارتی با افزایش تراکم گیاهی، کشاورز قادر خواهد بود تا حدود زیادی از افت عملکرد ناشی از رقابت با علف های هرز جلوگیری نماید. با مقایسه تاریخ های کاشت نخود از نظر حداکثر ماده خشک تولیدی، شاخص سطح برگ بوته های نخود و درصد کاهش عملکرد می توان اظهار داشت که شرایط برای رشد و نمو نخود در تاریخ کاشت اول بهتر بوده است.

سابقه و هدف: در اکثر مناطق کشور تعداد ایستگاه های هواشناسی ناکافی بوده و دوره آماری مناسبی را پوشش نمی دهند. روش مرسوم اندازه گیری عملکرد در ایران، تجربی است که علاوه بر نیاز به اندازه گیری های زیاد صحرایی برای جمع آوری داده ها، پرهزینه، سخت و گاهی غیرممکن بوده و از سویی داده های نهایی بسیار دیرتر از زمان مورد نیاز به دست مدیران خواهد رسید. داده های سنجش از دور می توانند به عنوان داده های جایگزین یا مکمل داده های هواشناسی در برآورد عملکرد محصولات کشاورزی و تشخیص خشکسالی و پوشش گیاهی استفاده شوند. این مطالعه با هدف برآورد عملکرد مزارع سویا و بررسی ارتباط آن با پتانسیل ریسک خشکسالی در غرب استان گلستان (شهرستان های آق قلا، علی آباد کتول، گرگان، بندر گز، بندر ترکمن وکردکوی) با استفاده از شاخص هواشناسی (SPI) و شاخص های پوشش گیاهی مستخرج از تصاویر ماهواره لندست (NDVI، VCI و DSI) انجام شد. مواد و روش ها: در این تحقیق از تصاویر ماهواره های لندست از سال 2000 تا 2016 استفاده شد و بعد از پیش پردازش ها و پردازش های مناسب، شاخص های گیاهی NDVI، DSI، VCI تهیه گردید. همچنین شاخص خشکسالی هواشناسی SPI با استفاده از اطلاعات 15 ایستگاه هواشناسی محدوده مورد مطالعه محاسبه شد. به منظور محاسبه رابطه بین عملکرد سویا در شش شهرستان مورد مطالعه با شاخص های NDVI، DSI، VCI و SPI مقدار میانگین رسترهای این شاخص ها برای سال های 2000 تا 2016 تهیه شد. سپس بین عملکرد هر شهرستان با شاخص های هواشناسی (SPI) و ماهواره ای (NDVI، DSI، VCI) رگرسیون ساده خطی برقرار شد. از میان شاخص ها، شاخصی که دارای رابطه معنی دار با عملکرد و بالاترین ضریب تببین را داشت، به عنوان شاخص منتخب تعیین و با استفاده از آن نقشه عملکرد سویا (با مقیاس 1: 1. 000. 000) برای محدوده مورد مطالعه تهیه شد. در ادامه با استفاده از نقشه های فراوانی خشکسالی حاصل از شاخص های SPI، DSI و VCI نقشه ریسک خشکسالی کشاورزی تولید شد. سپس با انطباق نقشه های بولینی عملکرد و نقشه ریسک خشکسالی منطقه به بررسی رفتار عملکرد در طبقه های ریسک خشکسالی در شش شهرستان پرداخته شد. یافته ها: اعتبار معادلات در تخمین عملکرد سویا نشان می دهد که مقدار ضریب تبیین برای پیش بینی عملکرد در سال های مختلف بین 13/0 تا 52/0 بود. همچنین قرارگیری اکثر اعداد پیش بینی شده در بین خطوط 15± درصد نسبت به خط یک به یک، دلیلی بر دقت قابل قبول این معادلات در پیش بینی جهت تولید نقشه های عملکرد می باشد. بنابراین، می توان نتیجه گرفت با استفاده از شاخص های خشکسالی هواشناسی و ماهواره ای در مرحله اوج سبزینگی سویا، عملکرد در سطح وسیع با دقت مناسب قابل پیش-بینی است. نتایج نشان داد که بین 43 تا 50 درصد اراضی در محدوده عملکردهای بیشتر از میانگین عملکرد شش شهرستان مورد مطالعه قرار داشتند و مابقی اراضی عملکردهای کمتر از میانگین داشتند. براساس نتایج در شهرستان های آق قلا، علی آباد، گرگان، بندر گز، بندر ترکمن وکردکوی هیچ قسمتی از اراضی تحت کشت سویا در پهنه های با ریسک خشکسالی خیلی شدید قرار نگرفتند. انطباق نقشه عملکرد با نقشه ریسک خشکسالی نشان داد که همسو بودن این نقشه ها بیانگر این است که در پهنه های با ریسک خشکسالی بالا احتمال کاهش عملکرد در رویارویی با خشکسالی در آن ها بیشتر می باشد. نتیجه گیری: بطورکلی نتایج نشان داد که شهرستان های بندر ترکمن، گرگان و قسمت مرکزی و جنوبی شهرستان علی آباد کتول با ریسک خشکسالی کمتری مواجه هستند. همچنین نقشه انطباق عملکرد و ریسک می تواند به عنوان یک نقشه پیش آگاهی جهت ارایه راهبردهایی با هدف مدیریت ریسک خشکسالی و مقابله با اثرات خشکسالی بر عملکرد مورد استفاده قرار گیرد.

سابقه و هدف: تنش خشکی یکی از مهم ترین عوامل مهم محدودکننده رشد گیاهان به شمار می رود. اسید سالیسیلیک یک ترکیب فنلی تولید شده توسط گیاه است که نقش مهمی در تنظیم فرایندهای مختلف گیاه دارد. تحقیقات نشان داده است که کاربرد خارجی اسید سالیسیلیک می تواند تحمل گیاه در برابر برخی تنش های غیرزنده از جمله تنش اسمزی، خشکی، شوری، ازن و اشعه ماورای بنفش را افزایش دهد. هدف از اجرای این پژوهش بررسی برهمکنش رژیم های مختلف رطوبتی و نحوه کاربرد اسید سالیسیلیک بر برخی پارامترهای فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی و عملکرد دانه و تعیین مناسب ترین نحوه کاربرد اسید سالیسیلیک در گیاه سیاهدانه بود. مواد و روش ها: این پژوهش در زمستان و بهار سال 97-1396 به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گنبد کاووس اجرا شد. سطوح مختلف آبیاری در چهار سطح شامل: عدم آبیاری (دیم)، یک بار آبیاری در مرحله گلدهی، یک بار آبیاری در مرحله پر شدن دانه و انجام دو بار آبیاری به ترتیب در زمان گلدهی و پر شدن دانه و عامل اسید سالیسیلیک در سه سطح شامل: عدم مصرف اسید سالیسیلیک (شاهد)، پیش تیمار بذر با اسید سالیسیلیک (با غلظت 5/0 میلی مولار) و محلول پاشی اسید سالیسیلیک (به میزان 5/0 میلی مولار) مورد مطالعه قرار گرفتند. پس از اعمال تیمارها صفاتی مختلف فیزیولوژیکی و زراعی مورد ارزیابی قرار گرفت. یافته ها: نتایج نشان داد اثرات برهمکنش آبیاری و اسید سالیسیلیک بر کلیه صفات مورد ارزیابی به جز عملکرد بیولوژیک معنی دار بود. محلول پاشی اسید سالیسیلیک موجب افزایش میزان فعالیت آنزیم پراکسیداز و آسکوربات پراکسیداز در تمام تیمارهای آبیاری گردید، در حالی که تأثیر معنی داری بر فعالیت آنزیم کاتالاز نداشت. مقایسه میانگین ها نشان داد که بیشترین میزان کلروفیل کل (32/26 میلی گرم بر گرم وزن تر)، محتوای آب نسبی برگ (44/72 درصد) و عملکرد دانه (1329 کیلوگرم در هکتار) از تیمار محلول پاشی اسید سالیسیلیک در شرایط دو بار آبیاری حاصل شد. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که کاربرد اسید سالیسیلیک به ویژه به صورت محلول پاشی برگی با فعال کردن سیستم آنتی اکسیدانی، بهبود وضعیت رطوبتی گیاه و محتوای کلروفیل در نهایت منجر به بهبود رشد و عملکرد مطلوب تحت تیمارهای مختلف رطوبتی گردید. از این رو می توان کاربرد محلول پاشی اسید سالیسیلیک را به عنوان راه کاری مؤثر در جهت تعدیل و کاهش اثرات تنش و تولید عملکرد مناسب در مناطقی که در معرض کمبود رطوبت هستند، معرفی نمود. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که کاربرد اسید سالیسیلیک به ویژه به صورت محلول پاشی برگی با فعال کردن سیستم آنتی اکسیدانی، بهبود وضعیت رطوبتی گیاه و محتوای کلروفیل در نهایت منجر به بهبود رشد و عملکرد مطلوب تحت تیمارهای مختلف رطوبتی گردید. از این رو می توان کاربرد محلول پاشی اسید سالیسیلیک را به عنوان راه کاری مؤثر در جهت تعدیل و کاهش اثرات تنش و تولید عملکرد مناسب در مناطقی که در معرض کمبود رطوبت هستند، معرفی نمود.

سابقه و هدف: خشکی از مهمترین عوامل محدودکنندهرشد گیاهان در سرتاسر جهان و شایع ترین تنش محیطی است. باتوجه به خطر جدی خشکی و کمبود آب، استفاده از روش های مناسب جهت بهبود اثرات منفی ناشی خشکی موردتوجه گرفته است. اخیراً استفاده از انواع اسیدهای آلی برای بهبود کمی و کیفی محصولات زراعی و باغی رواج فراوان یافته است. مقادیر بسیار کم از اسیدهای آلی به دلیل وجود ترکیبات هورمونی، اثرات قابل ملاحظه ای در بهبود خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک و افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی دارند. لذا در همین راستا آزمایشی با هدف بررسی اثر رژیم های آبیاری و محلول پاشی اسیدهیومیک بر برخی ویژگی های مورفوفیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گیاه دارویی سرخارگل انجام شد. مواد و روش ها: این آزمایش در سال زراعی 96-1395به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی مؤسسه غیرانتفاعی بهاران گرگان به اجرا درآمد. تیمارهای آزمایش در چهار سطح دورآبیاری (شامل سه روز به عنوان شاهد، شش، نه و دوازده روز یکبار آبیاری) و چهار سطح محلول پاشی اسیدهیومیک (شامل صفر، 150، 300 و 450 میلی گرم درلیتر) در کرت هایی با ابعاد یک در یک و نیم متر لحاظ گردید. صفات مورد ارزیابی عبارت از ارتفاع بوته، طول ریشه، وزن تازه و خشک بوته، وزن تازه و خشک ریشه، پرولین برگ، محتوای نسبی آب برگ، کارتنوئید، فعالیت آنتی اکسیدانی، فنل کل و قند محلول بودند. یافته ها: نتایج حاکی از آن بود که افزایش فاصله آبیاری سبب کاهش معنی دار ارتفاع بوته، طول ریشه، وزن تر گیاه، وزن تر و خشک ریشه گردید. در حالی که بیشترین میزان وزن خشک گیاه (41/9 گرم در گیاه) و طول ریشه (10/40 سانتی متر) به ترتیب از شش و نه روز یکبار آبیاری مشاهده شد. همچنین اثر دور آبیاری در بالاترین سطح منجربه کاهش 88/29 درصدی محتوای نسبی آب برگ و افزایش 29/69 درصدی پرولین نسبت به شاهد گردید. میزان فعالیت آنتی اکسیدانی و قند محلول در اثر دور آبیاری افزایش یافت و در سطح سوم آبیاری (نه روز یکبار آبیاری) به ترتیب 32/79 و 21/50 میلی گرم در میلی لیتر به حداکثر مقدار خود رسید. تیمار اسیدهیومیک نیز بر تمامی صفات اندازه گیری شده مورد بررسی به جز کارتنوئید اثر معنی داری داشت و این تأثیر در 450 میلی گرم در لیتر به حداکثر خود رسید در شرایط نه روز یک بار آبیاری محلول پاشی با 450 میلی گرم در لیتر موجب افزایش 58/0 درصدی پرولین نسبت به عدم مصرف آن در این شرایط گردید. حداکثر مقدار فعالیت آنتی اکسیدانی (67/82 میلی گرم در میلی لیتر) از سطح سوم دور آبیاری و کاربرد 150 میلی گرم در لیتر اسیدهیومیک و بیشترین مقدار قند محلول (56/53 میلی گرم در گرم) از سطح سوم دور آبیاری و کاربرد 300 میلی گرم در لیتراسیدهیومیک مشاهده شد. نتیجه گیری: نتایج این پژوهش نشان داد که افزایش فاصله آبیاری به طور معنی داری سبب کاهش صفاتی نظیر ارتفاع بوته، طول ریشه، وزن تازه و خشک بوته، وزن تازه و خشک ریشه و محتوای نسبی آب برگ، گردید. در مقابل میزان برخی صفات نظیر پرولین، فعالیت آنتی اکسیدانی، فنل کل و قند محلول افزایش یافت. با این حال اسیدهیومیک از گیاهان سرخارگل در برابر تنش خشکی محافظت کرد و سبب کاهش خسارات ناشی از خشکی گردید. به طور کلی نتایج این آزمایش، کاربرد 300 میلی گرم در لیتر اسیدهیومیک در شرایط 9 روز یکبار آبیاری را به عنوان بهترین تیمار از لحاظ اقتصادی معرفی می کند، زیرا با مصرف کمتر آب و اسیدهیومیک، می توان به همان میزان عملکرد متابولیت ها که سطوح بالاتر این کاربردها دارند، دست یافت.

سابقه و هدف: افزایش جمعیت دنیا و بهبود استانداردهای زندگی یکی از موجبات افزایش تولید گیاه روغنی برای مصارف خوراکی می باشد. در این میان کلزا به علت دارا بودن صفات مثبت زراعی نظیر مقاومت به سرما و کم آبی، تحمل شوری و عملکرد بیشتر در واحد سطح نسبت به سایر دانه های روغنی مورد کشت در کشور برتری دارد. ازعوامل مؤثربرعملکردگیاهان، استفادهازارقاممناسبو سازگارباشرایطاقلیمیهرمنطقهدرتراکممناسب کاشتاست؛ بهنحویکهحداقلرقابتتخریبیبین بوته هاوجودداشتهباشد. باتوجهبهاینکههرگیاهیابهبیانبهتر هررقمواکنشخاصیبهعواملمحیطینشان می دهدوهمچنینباعنایتبهظرفیتبالایگیاه کلزاجهتافزایشعملکرددرنتیجهتغییرعوامل محیطی، اینپژوهشباهدفتعیینمناسب ترین تراکمبوتهو رقمجهت بهبود عملکرد و اجزای عملکردکلزاانجامشد. مواد و روش ها: به منظور بررسی تاثیر تراکم های متفاوت برعملکرد و اجزای عملکرد ارقام مختلف کلزا، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سال 97-1396 در مزرعه ی تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی قراخیل واقع در شهرستان قائمشهر اجرا شد. تیمارهای مورد بررسی شامل: پنج فاصله روی ردیف 3، 5/3، 5/4، 6 و 5/9 سانتی متر به ترتیب با تراکم های 33/133، 28/114، 88/88، 66/66 و 10/42 بوته در مترمربع و همچنین چهار رقم کلزا شامل: هایولا 401، آگامکس، هایولا 4815 و تراپر که در سه تکرار اجرا شد. کاشت به صورت خطی و با دست انجام گرفت. هر کرت آزمایشی دارای 4 خط کاشت به طول 3 متر و فاصله بین کرت ها 5/0 متر و بین بلوک 2 متر در نظر گرفته شد. عملیات آماده سازی زمین زراعی برای تهیه بستر بذر که شامل شخم، دیسک و ماله کشی می باشد، در ماه مهر انجام شد و کاشت بذور در 16 آبان ماه بعد از انجام کوددهی پایه صورت گرفت. در مرحله رسیدگی با در نظر گرفتن اثر حاشیه 3 بوته از هر کرت بطور تصادفی انتخاب و صفات ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعی، تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوتهو وزن هزار دانه اندازه گیری شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SASانجام شده و برای رسم نمودارها از نرم افزارExcel استفاده گردید. مقایسه میانگین ها نیز از طریق آزمون LSDدر سطح 5 درصد انجام گرفت. یافته ها: نتایج بررسی های انجام شده نشان داد که بیشترین عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه به ترتیب با میانگین 11150 و 2942 کیلوگرم در هکتار مربوط به رقم هایولا 401 با تراکم 88/88 بوته در متر مربع بوده است. اثر اصلی تراکم و رقم بر شاخص برداشت، وزن هزار دانه، تعداد غلاف کل، تعداد دانه در غلاف و تعداد شاخه فرعی معنی دار بود. به گونه ای که تراکم88/88 بوته در متر مربعبیشتریندانه در غلاف (58/21)، وزن هزار دانه (24/4 گرم) و شاخص برداشت (16/59 درصد) را به خود اختصاص داد. همچنین نتایج نشان داد که بیشترین تعداد شاخه فرعی و غلاف در بوته مربوط به تراکم با تراکم 66/66 بوته در متر مربع بوده است. در تمامی صفات مورد بررسی در این پژوهش به جز تعداد شاخه فرعی، رقم هایولا 401 عملکرد بهتری را نسبت به سایر ارقام از خود نشان داد. نتیجه گیری: نتایجنشاندادکهتفاوتمعنی داریبینتراکم های کاشت وارقام مختلف، درموردهمهصفاتاندازه گیریشدهوجوددارد. نتایجاینپژوهشنشاندادکه رقم هایولا 401با تراکم 88/88 بوته در متر مربع بهتریننتیجهراازنظرعملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه داشت. لذا با توجه به نتایج حاصله، رقم هایولا 401 و تراکم 88/88 بوته در متر مربع برای دستیابی به عملکرد بالا در کلزا قابلتوصیهمی باشد.

سابقه و هدف: به طور متوسط خاک های کشاورزی در بسیاری از نقاط جهان با عناصر سنگین فلزی آلوده می گردد. در این میان، سرب با طیف گسترده ای از اثرات نامطلوب مانند کاهش رشد طولی و زیست توده ریشه، تسریع پیری برگ، جلوگیری از بیوسنتز کلروفیل و جوانه زنی بذر، دخالت در جذب مواد مغذی و اختلال در فتوسنتز خالص، تنفس و نفوذ پذیری غشای سلولی بر رشد و متابولیسم گیاهان تأثیر می گذارد. بنابراین استفاده از روشی سریع و ایمن برای حذف آلاینده ها با حداقل هزینه و تأثیر بر محیط زیست ضروری است. یکی از بهترین روش ها گیاه پالایی می باشد که در این بین گیاهان خانواده شب بو مانند کلزا (Brassica napus L. ) به دلیل تولید زیست توده فراوان توانایی ویژه ای در پالایش خاک های آلوده دارند. از سوی دیگر زیست پالایی نیز از جمله روش هایی است که در سال های اخیر برای حذف آلاینده ها مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از انواع ریزجانداران مانند جلبک ها، قارچ ها و باکتری ها جهت افزایش کارایی این روش اهمیت بسیاری دارد. بنابراین هدف از انجام این پژوهش ارزیابی تأثیر قارچ های پیریفورموسپورا (Piriformospora indica) و تریکودرما(Trichoderma longibrachiatum) بر صفات رشدی و فیزیولوژیک کلزا تحت تنش سرب بود. مواد و روش ها: این پژوهش به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی و در سه تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل چهار سطح عنصر سنگین سرب از منبع نیترات سرب (صفر، 500، 1000، 1500 میلی گرم در کیلوگرم خاک) و سه تیمار قارچی (شاهد، پیریفورموسپورا و تریکودرما) بود. پس از گذشت 60 روز از کاشت کلزا (رقم هایولا 401) و اتمام دوره رشد رویشی و قبل از گلدهی صفات رویشی و برخی صفات فیزیولوژیک اندازه گیری شدند. برای کمی سازی اثر تنش سرب از تجزیه رگرسیونی و معادله خطی و دو تکه ای استفاده شد. یافته ها: نتایج نشان داد با افزایش سطح سرب از صفر به 1500 میلی گرم تعداد گره و برگ، قطر ساقه، وزن تر برگ و وزن خشک ساقه (بین 20 تا 58 درصد) به صورت خطی و دو تکه ای کاهش یافتند. همچنین تلقیح قارچ های پیریفورموسپورا و تریکودرما موجب افزایش قطر و وزن خشک ساقه شدند. همچنین مشاهده شد قارچ های مذکور در سطوح مختلف سرب بر صفات رویشی اثر مثبتی داشتند به طوری که کاهش ارتفاع بوته، سطح برگ، وزن تر ساقه و اندام هوایی و وزن خشک برگ و اندام هوایی در سطح 1500 میلی گرم سرب نسبت به سطح صفر از 27، 74، 68، 65، 69 و 70 درصد در شاهد به 12، 44، 35، 36، 52 و 52 درصد در همزیستی با پیریفورموسپورا و 31، 48، 58، 53، 52 و 53 درصد پس از بکارگیری تریکودرما رسید. همچنین میزان نشت الکترولیت تا سطح 500 میلی گرم با شیب 0/000084 و سپس با شیب 0/0018 روند افزایشی را نشان داد. در مقایسه تلقیح گیاه با پیریفورموسپورا و تریکودرما نشت الکترولیت را تنها حدود دو درصد کاهش داد. به علاوه اثر متقابل سرب و قارچ بر سبزینگی برگ، کلروفیل a+b، محتوای نسبی آب برگ و پرولین معنی دار بود و کاهش سبزینگی برگ و کلروفیل a+b در سطح 1500 میلی گرم نسبت به شاهد به ترتیب از حدود 18 و 35 درصد در عدم تلقیح به حدود 7 و 27 درصد در پیریفورموسپورا و 13 و 5 درصد در تریکودرما کاهش یافت. بر اساس نتایج همبستگی بین صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک، بیشترین همبستگی مربوط به سطح برگ و محتوای نسبی آب برگ به میزان 0/80 بود. نتیجه گیری: در مجموع، نتایج بیانگر حساسیت بیشتر صفات رویشی نسبت به سمیت سرب بود. در میان این صفات نیز بیشترین حساسیت در وزن خشک ساقه و اندام هوایی مشاهده شد. تلقیح کلزا با قارچ های پیریفورموسپورا و تریکودرما در برخی صفات موجب کاهش این حساسیت گردید. با توجه به این نتایج به نظر می رسد این قارچ ها می توانند تا حدودی اثر سمیت سرب را در گیاه کاهش دهند و موجب افزایش تحمل آن به تنش سرب شوند.

سابقه و هدف: امروزه کشاورزی متداول سبب بروز مشکلات متعددی از قبیل آلوده شدن آب های زیرزمینی، فرسایش خاک و کاهش کیفیت مواد غذائی شده است، از این رو استفاده از روش های مدیریتی جایگزین از قبیل کودهای آلی و مدیریت تغذیه تلفیقی به منظور تولید پایدار گیاهان امری اجتناب ناپذیر است. استفاده از کودهای آلی (مانند کودهای حیوانی) و زئولیت با یهبود فراهمی مواد غذایی و خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک موجب افزایش عملکرد محصول می شود. با توجه به اهمیت گیاه سویا(Glycine max L. ) این مطالعه با هدف تأثیر منابع تغذیه ای آلی، شیمیایی و تلفیقی همراه با کاربرد زئولیت بر صفات کمی و کیفی دو رقم سویا انجام شد. مواد و روش ها: به منظور بررسی تأثیر کودهای شیمیایی و زیستی و کاربرد زئولیت بر برخی صفات کمی و کیفی دو رقم سویا آزمایشی در سال های زراعی 1394 و 1395 در مزرعه ای واقع در الشتر به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. ترکیب فاکتوریلی از دو رقم (M7 و M9)، پنج منبع کودی (100 درصد آلی(F1)، 100 درصد شیمیاییF2) )، 50 درصد آلی + 50 درصد شیمیایی(F3)، 25 درصد آلی + 75 درصد شیمیایی(F4)، 75 درصد آلی + 25 درصد شیمیاییF5))) و چهار مقدار زئولیت (صفر(Z1)، 4(Z2)، 8 Z3) )و 12Z4)) تن در هکتار) به صورت تصادفی به کرت های آزمایشی اختصاص داده شدند. در سال اول و دوم به عنوان 100 درصد کود آلی به ترتیب 6/22 و 7/26 تن در هکتار کود گوسفندی و به عنوان 100 درصد کود شیمیایی نیز به ترتیب 241 و 247 کیلوگرم در هکتار کود اوره به زمین داده شد. یافته ها: بیشترین عملکرد دانه رقم M7 در سال اول (2896 کیلوگرم در هکتار) و در سال دوم (2971 کیلوگرم در هکتار) تحت سیستم تغذیه تلفیقی 75 درصد آلی + 25درصد شیمیایی همراه با مقادیر بالای زئولیت (12 تن در هکتار) و کمترین عملکرد دانه در هر دو رقم M7 و M9، در سیستم تغذیه ای شیمیایی بدون مصرف زئولیت حاصل شد. بیشترین عملکرد روغن رقمM7 در ترکیب تیماری 25درصد آلی + 75 درصد شیمیایی و برای رقم M9 تیمار تلفیقی 50 درصد شیمیایی+ 50 درصد آلی که به ترتیب 6 و 12 تن زئولیت در هکتار دریافت کرده بودند به دست آمد، در حالی که کمترین مقدارها در رقم M7و M9به ترتیب از بکارگیری تیمار100 درصد شیمیایی و تیمار 50 درصد شیمیایی+50 درصد شیمیایی بدون کاربرد زئولیت حاصل شد. افزایش مقدار زئولیت از صفر تا 12 تن در هکتار در منابع تغذیه ای 100 درصد شیمیایی، 25 درصد آلی + 75 درصد شیمیایی و 75 درصد آلی + 25 درصد شیمیایی موجب افزایش 55، 73 و 66 درصدی عملکرد دانه رقم M7 شد. بعلاوه، زئولیت موجب افزایش هم زمان عملکرد روغن و پروتئین در هر دو رقم سویا شد. نتیجه گیری: مدیریت تغذیه ای تلفیقی (75 درصد آلی + 25درصد شیمیایی) به همراه بیشتربن زئولیت کاربردی (12 تن در هکتار) را با توجه به کاهش مصرف کودهای شیمیائی و افزایش عملکرد کمی و کیفی در هر دو رقم، می توان به عنوان یک روش مدیریت تغذیه-ای مناسب به منظور تولید گیاه سویا در این منطقه معرفی نمود. همجنین رقم M7را با توجه به عملکرد بالاتر و خصوصیات کیفی مطلوب تر نسبت به رقم M9، می توان آن را به عنوان رقم مناسب در این منطقه معرفی کرد.

سابقه و هدف: سویا به عنوان منبع مهم پروتئین و روغن غذای انسان و پروتئین خوراک دام مطرح می باشد. بخش مهمی از دوره ی رشد این گیاه در تابستان قرار دارد که به طور معمول با مجموعه ای از تنش ها مانند گرما، خشکی و حتی شوری روبرو خواهد بود که آثار منفی بر رشد و عملکرد این گیاهان می گذارد. احتمالاً می توان با کاربرد خارجی ترکیباتی موجب کاهش اثرات منفی تنش های وارده به گیاه شد و افزایش عملکرد و کیفیت محصول را نتیجه گرفت. با توجه به خواص مثبت ضد تنشی ویتامین های گروه B و ملاتونین این گونه درک می شود که شاید بتوان با اعمال این مواد روی گیاه زراعی سویا به صورت محلول پاشی آثار مثبتی از افزایش رشد و عملکرد ناشی از بهبود فرآیندهای فیزیولوژیک به ویژه در شرایط تابستان به دست آورد. ازاین رو در این پژوهش به بررسی این موضوع و نحوه اثر این مواد بر گیاه سویاروی رقم DPX از منظر زراعی، فیزیولوژیک و کیفی در مزرعه پژوهشی دانشگاه صنعتی شاهرود به اجرا درآمد. مواد وروش ها: تیمارهای آزمایش شامل 3 سطح محلول پاشی ملاتونین (صفر، 1/0 و 2/0 میلی مولار) و 6 سطح محلول پاشی با ویتامین های گروه B (شاهد، تیامین (ب1)، ریبوفلاوین (ب2)، نیاسین (ب3)، اسید پانتوتنیک (ب5) و پیریدوکسین (ب6) هرکدام با غلظت 100 میلی گرم در لیتر) بودند که در قالب یک آزمایش فاکتوریل بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در سال 1396 سازماندهی شدند. یافته ها: اثرمتقابل ملاتونین و ویتامین ب بر سطح برگ، ارتفاع ساقه، قطر ساقه، تعداد دانه در غلاف، وزن هزاردانه، عملکرد، عملکرد روغن و پروتئین دانه، وزن خشک برگ، وزن خشک ساقه و کاهش تخریب کلروفیل برگ معنی دار بود. بیشترین اثر بر صفات مورد بررسی مربوط به ترکیب تیماری 2/0 میلی مولار ملاتونین و اسیدپانتوتنیک بود. محلول پاشی این دو ماده موجب کاهش روند تخریب کلروفیل برگ و افزایش حدوداً 2 برابری باقیمانده کلروفیل نسبت به شاهد گردید. ترکیب تیماری اسیدپانتوتنیک و ملاتونین عملکرد روغن را 5 برابر نسبت به تیمار شاهد افزایش داد. در دو سطح صفر و 1/0 میلی مولار ملاتونین اختلاف زیادی بین ویتامین های ب از لحاظ تاثیرگذاری بر این صفت وجود نداشت و اثرگذاری سطح 2/0 میلی مولار ملاتونین بیشتر بود. بین سطوح مختلف ویتامین های ب نیز اختلاف معنی داری از لحاظ شاخص سطح برگ مشاهده گردید. در این بین اسیدپانتوتنیک و پیریدوکسین مؤثرتر از بقیه بودند. کمترین مقدار عملکرد روغن دانه در تیمار عدم محلول پاشی با میانگین حدود 21 گرم در مترمربع به دست آمد که اختلاف معنی داری با تمام ترکیبات تیماری آزمایش داشت. استفاده از ویتامین های ب همراه با غلظت 2/0 میلی مولار از ملاتونین بالاترین مقادیر عملکرد روغن را نشان داد که بیشترین مقدار آن نسبت به سایر تیمارها مربوط به ترکیب تیماری اسیدپانتوتنیک و غلظت بالای ملاتونین با میانگین حدود 106 گرم در مترمربع بود. نتیجه گیری: به طورکلی، می توان بیان نمود که استفاده از ملاتونین به همراه ویتامین های ب می تواند سبب القای تحمل درگیاه شود. بنابراین می توان جهت افزایش شاخص های رشدی و اجزای عملکرد سویا استفاده از ملاتونین و ویتامین ب را پیشنهاد داد.

بیش از 90 درصد از کل روغن مصرفی کشور از خارج وارد می شود، لذا توسعه کشت دانه های روغنی و گسترش برنامه های پژوهشی در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. تنش کمبود آب یکی از مهمترین تنش های محیطی می باشد که تولید موفقیت آمیز محصولات زراعی را به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک با محدودیت روبرو ساخته است. کنجد یکی از مهمترین محصولات اقتصادی دانه ای است که سازگاری خوبی با نواحی خشک و نیمه خشکی مانند ایران دارد. از آنجایی که عملکرد یک صفت پیچیده و تحت کنترل تعداد زیادی ژن است، لذا اثر هر ژن کوچک بوده و عوامل محیطی می توانند تاثیر زیادی بر آن داشته باشند. بنابراین شناسایی اجزاء عملکرد که دارای وراثت پذیری بیشتری نسبت به عملکرد هستند و از طرفی همبستگی بالایی با عملکرد دارند می تواند کارایی انتخاب را افزایش دهد. پس در برنامه های به نژادی، بررسی اجزای عملکرد و نحوه تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر برای رسیدن به عملکرد بالا اهمیت خاصی دارد. یکی از روش های تجزیه و تحلیل اجزای عملکرد روش رگرسیون گام به گام است. در این روش صفاتی که بیشترین سهم را در تبیین تغییرات عملکرد دارند از بین تعداد بسیار زیادی صفت مشخص می شوند. شناسایی صفات مناسب و مؤثر بر عملکرد می تواند مبنای انتخاب در برنامه های به نژادی باشد و برای افزایش عملکرد دانه مورد استفاده قرار گیرد. مواد و روشها: این پژوهش به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه پژوهشی مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج، در تابستان سال 1395 اجرا گردید. دو عامل شامل رژیم آبیاری (عامل اصلی) و رقم (عامل فرعی) مورد بررسی قرار گرفتند. رژیم آبیاری در دو سطح شامل آبیاری پس از مصرف 40 درصد رطوبت قابل استفاده در خاک (بدون تنش) و آبیاری پس از مصرف 80 درصد رطوبت قابل استفاده در خاک (تنش کم آبیاری) در کرت های اصلی و تعداد 6 رقم کنجد به نام های هلیل، دشتستان 2، داراب 1، اولتان، یلو وایت و ناز تک شاخه در کرت های فرعی در نظر گرفته شدند. تجزیه همبستگی، رگرسیون گام به گام، تجزیه به مؤلفه های اصلی و تجزیه علیت برای تجزیه و تحلیل اجزاء عملکرد استفاده شد. تجزیه همبستگی، رگرسیون گام به گام و تجزیه علیت با نرم افزار SPSS نسخه 23، تجزیه به مؤلفه های اصلی و رسم نمودارهای دو بعدی با نرم افزار Minitab نسخه 17 انجام شد. صفات مورد اندازه گیری شامل عملکرد دانه، وزن خشک گیاه، ارتفاع، تعداد شاخه های فرعی، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه درکپسول، وزن هزار دانه، درصد روغن، عملکرد روغن، درصد پروتئین دانه و عملکرد پروتئین دانه بودند. یافته ها: در هر دو شرایط بدون تنش و تنش، بیشترین همبستگی مثبت و معنی دار بین عملکرد دانه و عملکرد روغن مشاهده گردید. در شرایط بدون تنش، به ترتیب صفات تعداد دانه در کپسول، تعداد کپسول در گیاه و درصد روغن به عنوان متغیرهای تاثیرگذار مثبت بر عملکرد دانه بودند. صفت وزن هزار دانه بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر درصد روغن داشت. در شرایط تنش، درصد پروتئین و تعداد شاخه فرعی به ترتیب دارای بیشترین اثر منفی بر عملکرد دانه بودند. درصد پروتئین بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر درصد روغن روغن داشت. تجزیه به مؤلفه های اصلی نشان داد که در شرایط بدون تنش صفات عملکرد دانه، تعداد کپسول، عملکرد روغن و عملکرد پروتئین همبستگی بالایی با مؤلفه اصلی اول داشتند و 1/51 درصد از تغییرات را توجیه نمودند. بر اساس این مؤلفه ارقام اولتان و دشتستان از نظر عملکرد دانه، روغن و پروتئین در وضعیت بهتری نسبت به سایر ارقام قرار داشتند. در شرایط تنش صفات عملکرد دانه، عملکرد روغن و عملکرد پروتئین همبستگی بالایی با مؤلفه اول داشتند و 5/37 درصد از تغییرات را توجیه نمودند.