پژوهش های انقلاب اسلامی
سال:1398 | دوره:8 | شماره:29 |تعداد مقالات:10

از آنجا که مصلحت گستره ای فراخ به بلندای شریعت و در محدوده موازین آن دارد، به اموری خاص، محدود نگردیده است. در شرع احکامی هستند که به دلیل وابستگی آن ها به اوضاع و احوال و مقتضیات خاص، از مصلحتی موقت و قابل تغییر برخوردارند. مرجع تشخیص این نوع مصلحت، پیامبر و ائمه معصومینb و در دوران غیبت، حاکم اسلامی یا ولی فقیه می باشد که هر یک با در نظر گرفتن مصالح اسلام و شرایط خاص زمانی و مکانی خویش و از طریق رد فروع بر اصول، احکامی موقت، تحت عنوان احکام حکومتی مبتنی بر مصلحت صادر می نماید. اما موضوع مصلحت و نهاد و سازو کارهای تشخیص آن پیش از بازنگری قانون اساسی در سال 1368 در هیچ یک از اصول قانون اساسی ذکر نگردیده بود و بیش از هر چیز در اثر سیر تحولات تاریخی و عدم کفایت راهکارهای قانونی در نظر گرفته شد و پس از آن که مدتی بر مبنای حکم حکومتی امام خمینیv نهادی تحت عنوان «مجمع تشخیص مصلحت نظام» اقدام به تشخیص مصالح نظام نمود؛ نهاد و شیوه تشخیص مصلحت به عنوان یکی از موضوعات بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. پس از آن اصل یکصد و دوازدهم قانون اساسی در ذیل فصل هشتم به سازو کارهای تشخیص مصلحت اختصاص یافت. نوشته ی زیردر پی دستیابی به این سوال است که راهکارهای تشخیص مصلحت در اندیشه امام خمینیv و قانون اساسی ایران چیست؟ از شاخصه های عینی در زمینه تشخیص مصلحت که با توجه به اندیشه ی امام خمینیv ذیل دو عنوان اصلی قاعده اهم و مهم، حفظ اسلام و نظام اسلامی (عدالت، صلح، عزت مسلمانان و نفی سلطه کفار، حفظ جان و مال مسلمان، منافع عمومی) که شامل رعایت احکام شرعی می گردد، قابل مطالعه است. و روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تحلیلی است.

نظام جمهوری اسلامی ایران، یک نظام مردم سالار دینی است که مشروعیت حاکمیت آن به اراده الهی است. ماهیت این نظام اقتضا می کند که قانون اساسی آن متاثر از پایه های حکومت اسلامی باشد و قانون گذاری آن که بیانگر ضابطه های مدیریت اجتماعی است بر مدار قرآن و سنت جریان یابد و افراد صالح عهده دار حکومت و اداره کشور شوند؛ به صورتی که احکام اسلامی در همه امور جامعه و رفتار متقابل مردم و دولت اجرا گردد. حال به منظور رعایت احکام شریعت اسلامی و تحقق آن در چارچوب حاکمیت الهی، نظارت در جامعه از ماهیت ویژه ای برخوردار است، چراکه نظارت در صورتی که کارشناسانه و همه جانبه باشد نه تنها حسن اجرای قوانین و مقررات را تضمین می کند؛ بلکه نقاط قوت و ضعف آن ها را آشکار کرده و در جهت تصحیح و بهبود آن ارائه طریق می نماید. بر اساس این ضرورت، در این پژوهش سعی شده با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای و اسناد موجود و بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که الهام گرفته از اسلام است، به بررسی شیوه های نظارت و اعمال آن در نظام مردم سالاری دینی ایران بپردازیم. یافته های پژوهش نشان می دهد که شیوه های نظارت در قانون اساسی به سه شکل (مردم-رهبری-دولت) و به صورت های مختلف یعنی نظارت مردم شامل (مردم بر مردم/ مردم بر دولت/ مردم بر رهبری) و نظارت رهبری شامل (رهبری بر قوای سه گانه/ رهبری بر نیروهای مسلح/ رهبری بر نهادها و سازمان های خاص حکومتی) و نظارت دولت بر دولت شامل (نظارت قوای سه گانه بر همدیگر) انجام می گیرد. ضمنا این شیوه ها به چهار نوع اعمال نظارت می کنند که عبارتند از: نظارت استطلاعی-نظارت استصوابی-نظارت استرجاعی و نظارت انضباطی.

نظام های سیاسی ریاستی و پارلمانی و نیمه ریاستی ریشه در حق حاکمیت ملت و اراده عمومی جامعه داشته و از طریق تعادل قوا و مهار قدرت توسط قدرت بدنبال جلوگیری از تمرکز قدرت می باشد. هرچند تمام این نظام ها مبتنی بر اراده ملت از طریق انتخابات می باشند اما در روش و ابزار تفاوت هایی با هم دارند. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخ به این سئوال می باشد که آیا امکان تحقق نظام پارلمانی در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد. یافته های تحقیق بر آن است که تحقق آن با موانع ماهیتی و شکلی مواجه است. تفاوت ماهیتی آن به نظام سیاسی ایران که مبتنی بر آموزه های دینی است با نظام های سیاسی غرب که مبتنی بر نگرش اومانیستی است برمی گردد و از طرف دیگر مشکل شکلی آن به مواردی چون فرهنگ سیاسی لازم، احزاب سیاسی قدرتمند، نظام انتخابات متناسب و موانع ساختاری در قانون اساسی برمیگردد فلذا امکان تحقق نظام پارلمانی در ایران وجود ندارد.

دیدگاه ها و آرای صاحبنظران و عالمان دینی در خصوص ماهیت نظام اسلامی براساس اینکه چه مبنایی را برای مشروعیت حکومت به رسمیت شناخته باشند، چه صفات و شرایطی برای حاکم و زمامدار اسلامی ضروری است و وی مطابق با ادله شرعیه زمامدار اسلامی باید واجد چه شرایط و صلاحیتهایی باشد متفاوت است. یکی از فراگیرترین این دیدگاه ها به فقیه و مجتهد بودن به عنوان یکی از ویژگی های حاکم و زمامدار اسلامی تاکید دارد؛ دیدگاهی که ازآن به «ولایت فقیه » تعبیر می شود. نکته قابل تامل این است که عموما به هنگام نظریه پردازی در این خصوص و درخصوص برخی دیگر از موضوعات فقه سیاسی این گونه تلقی می شود که این مقوله ها صرفا شیعی هستند لذا نظریه های اهل سنت در خصوص آن ها، چندان مورد عنایت قرار نمی گیرد، از همین رو این سوال ممکن است مطرح شود که آیا نظریه و مدل ولایت فقیه، مختص عالم تشیع و دیدگاه های فقهی شیعه است یا اینکه در میان اهل سنت نیز طرفدارانی دارد؟ موضع علمی و فقهی اهل سنت در خصوص این مقوله چیست؟ چه نظرات و دیدگاه هایی در میان آن ها در این باره مطرح است؟ و این دیدگاه ها برچه مبنایی استوارند؟ و. . . از جمله سوالاتی است که این پژوهش به آن می پردازد.

رسول خدا حضرت محمد (ص) برای استمرار درست دعوتش در آینده دو گوهر نفیس که در منابع فریقین به نحو تواتر نقل شده و به حدیث ثقلین نام بردار است، نزد مسلمانان به ودیعت نهاده و همگان را به پیروی از آن دو فرا خوانده است. امام خمینی(ره) نیز در تمام حیات علمی، سیاسی و عرفانی اش بر این دو گوهر تاکید وبدانها توصیه کرده است بطوری که وصیت نامه اش را که دستورالعمل ملی برای پیشرفت، توسعه و سر افرازی ایران است به این حدیث آغاز کرده است. سخن در این است؛ حال که انقلاب اسلامی بحمد الله اولین چهل سال حیاتش را پشت سر نهاده است بمثابه شراب آنگه شود صاف که در شیشیه بماند اربعینی اولا این دو گوهر چه اهمیتی در اسلام دارند وراز سنگینی آندو چیست و ثانیا آیا برای انقلاب اسلامی که امام بنیان گذار و نظریه پرداز اصلی آن بود بعد از قرآن و عترت می توان یا باید دو ثقل معرفی و نشان داد؟ آن دو کدام اند و چرا؟ برخی آسیب های مهمی که ممکن است از ناحیه محجوری این دو ثقل یا مواجهه غیر صحیح با آندو، دامن گیر انقلاب اسلامی شود چیست. در پژوهش پیش رو به نحو تحلیلی و تمرکز بر اندیشه های امام خمینی به دغدغه های فوق پرداخته شده است.

مهم ترین تاثیر انقلاب اسلامی بر مردم انقلابی و مبارز جهان، اسلام گرایی و محوری کردن آن در مبارزه بود. با توجه به نگرش آمریکا از قدرت سازی ایران در منطقه خاورمیانه، نقش یابی ایران در این منطقه به عنوان اصلی ترین انگاره تهدید در روابط ایران و آمریکا محسوب می شود. ایالات متحده درصدد کاهش قدرت ایران، جبهه مقاومت و نیرو های سیاسی بود و این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران هرگونه قدرت سازی را برای تحقق اهدافی از جمله امنیت، موازنه و ثبات منطقه ای می خواهد. استکبار آمریکا همواره کوشید تا چهره منفی از صدور انقلاب نشان بدهد و این راهبرد با واقعیت ماهیت صدور انقلاب اسلامی در خارج از قلمرو جغرافیایی ایران مطابقت نداشت. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روسای جمهور آمریکا برای مهار انقلاب، از راهبردهای مختلفی بهره بردند. آنها بعد از انقلاب اسلامی همواره از تمام امکانات اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و نظامی خود در راستای تضعیف این انقلاب و ارزش های آن استفاده نموده و تنها زوال روز افزون دولت آمریکا در جهان و تثبیت جایگاه انقلاب اسلامی در عرصه بین المللی را شاهد بودند. در واقع با پیروزی انقلاب اسلامی، دوران حقارت بار خودباختگی فرهنگی پایان یافت و ملت ایران به این شور و آگاهی رسیدند که با تکیه بر فرهنگ خودی و اسلامی می توانند به وابستگی ها پایان دهند. در پژوهش حاضر، نگارنده به بررسی پیامدهای تقابل ایران و آمریکا در حوزه های اقتصادی، فرهنگی وسیاسی و همچنین ناکارآمدی و افول قدرت آمریکا پرداخته است.

رابطه سیاست با زندگی اجتماعی دوسویه و متقابل است. یکی از طرف های مهم در این ارتباط، نخبگان و رهبران سیاسی هستند که نه در خلا بلکه در یک محیط واقعی اجتماعی سیاسی پرورش یافته و فعالیت می کنند. اصولا زندگی اجتماعی سیاسی به مثابه پدیده ای انضمامی، شناخت رهبران از خودشان و محیط پیرامون شان را شکل می دهد. در اینجا، سیاست نه پدیده ای ایدئالیستی، بلکه موضوعی است که وجه انضمامی و تجربی آن مقدم است. در این پژوهش، این موضوع را در ارتباط با یکی از مهم ترین رهبران سیاسی قرن بیستم میلادی بررسی می کنیم که نظام دینی بی سابقه ای را پایه گذاری کرد. در این چارچوب باید بررسی کنیم که زندگی اجتماعی سیاسی امام خمینی، آن گونه که واقعا موجود بوده است، چه تاثیری بر شکل گیری ایده های سیاسی و نیز مبارزات و فعالیت های سیاسی ایشان، چه قبل و چه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، داشته است. همچنین باید اهمیت این قضیه را در رهبری سیاسی امام خمینی در تاریخ معاصر ایران در نظر بگیریم. بر این اساس، پرسش مرکزی این پژوهش این است که چگونه زندگی سیاسی و شناخت سیاسی به رهبری سیاسی امام خمینی در ایران معاصر شکل داده است؟ عمده ترین پاسخ فرضی ما به این پرسش این است که زندگی سیاسی امام خمینی از طریق موقعیت او در هستی اجتماعی و سیاسی اش به ایده اصلی حکومت اسلامی به شکل ولایت فقیه شکل داده است که تنها نمودها و جزئیات آن در اثر جابجایی در سلسله مراتب قدرت سیاسی و تاسیس نظام جمهوری اسلامی و رهبری این نظام تغییر کرده است.

از جمله مسائل و چالش های روابط بین الملل، الزام حوزه سیاست خارجی در مبانی اخلاقی است؛ مسلم است که جدی ترین و طولانی ترین روابط در گستره زمان، روابط دولت ها و قراردادهایی است که بین آن ها منعقد گردیده است در واقع، پایبندی دولت ها به تعهداتشان به عنوان موضوع اخلاقی در عرصه روابط کشورها با یکدیگر مورد مناقشه می باشد. مسئله اصلی در این تحقیق، مبتنی بر این سوال است که آیا می شود جهت حفظ و پیشبرد منافع ملی از اصول اخلاقی سیاست خارجی و به عبارتی از پایبندی به تعهداتی که در قراردادها صورت گرفته است، عدول کرد؟ یافته های تحقیق، حاکی از آن است که سیاست های اعمال شده در این حوزه، مبتنی بر تفکر اندیشمندان در کاربست مفاهیم واژه های «تعهد» و «منفعت» در روابط بین الملل است. به طور کلی دو رویکرد در این حوزه وجود دارد؛ سیاستی که منافع ملی را اولویت قرار می دهد و رویکردی که معیار را در رفتار میان دولت ها ارزش های اخلاقی می داند. روش تحقیق حاضر که استنتاج در نظرات و رفتار دولت مردان در نظام بین الملل است به صورت توصیفی-تحلیلی مورد بهره برداری قرار می گیرد.

با تشکیل نظام اسلامی و در دوران هشت سال دفاع مقدس، انگاره های هویتی جدیدی در روح ملت ایران دمیده شد که این انگاره های هویتی جدید می تواند به نسل های آینده منتقل گردد و پویایی و پیشرفت نظام اسلامی را تضمین نماید؛ با استناد به سوابق تاریخی و متون کهن می توان نشان داد که برخی از این انگاره های هویتی ریشه در گذشته ایرانیان دارد، بنابرآثار به جای مانده و تاکید مورخان یونانی و ارمنی و آشوری، آریاییان، مردمانی سخت کوش، پرطاقت، باانضباط، شریف و درستکار بوده اند. از مهم ترین هویت های احیا شده، در طول هشت سال دفاع مقدس می توان به آزادگی، استقلال طلبی و مقاومت در برابر بیگانگان، خودباوری و خودآگاهی اشاره نمود، که این هویت های ارزشمند باید به نسل های آینده منتقل گردد. یکی از روش های موثر در انتقال این هویت های ارزشمند به نسل های آینده بازسازی و ساخت مواریث فرهنگی است که متناسب با مولفه های هویتی نامبرده باشند. در این مقاله، نگارنده ضمن ارائه تعریفی از هویت به انگاره های هویتی که در دوران انقلاب و مخصوصا هشت سال دفاع مقدس شکل گرفته می پردازد تا مبنایی برای بازسازی و ساخت میراث فرهنگی برای آیندگان باشد.

از دستاوردهای مهم برقراری نظام جمهوری اسلامی ایران، احیا و پررنگ نمودن نقش دین اسلام در جامعه و به تبع آن جنگ تحمیلی بود که درگستره ادبیات انقلاب اسلامی و به ویژه در رمان های دفاع مقدس قابل بررسی و تحلیل است. تحقیق حاضر بر آن است تا نشان دهد رمان نویسان دفاع مقدس در سه دهه رمان نویسی، با دستاورد دینی انقلاب اسلامی چگونه و با چه رویکردهای برخورد کرده اند؟ میزان تاثیرپذیری از محورهای سه گانه دین اسلام (اعتقادات، احکام و اخلاق) در آثار خلق شده، تا چه اندازه بوده است؟ برای پاسخی درخور به سوال های مورد نظر، ده رمان دفاع مقدس از سال 61 تا 1390 به شیوه تحلیلی، توصیفی و آماری بررسی محتوایی شده اند. برآیند تحقیق حکایت از متغیربودن میزان و نحوه انعکاس محورهای سه گانه دین اسلام در شخصیت پردازی، خلق موقعیت ها، صحنه ها و درون مایه آثار دارد که این امر باعث ایجاد سه نوع رویکرد عمده غالب «تربیتی-تعلیمی»، «فلسفی-کلامی» و «اخلاقی-عرفانی» به دین اسلام در آثار نویسندگان رمان های دفاع مقدس شده است.