پژوهشنامه ادیان
سال:1397 | دوره:12 | شماره:24 |تعداد مقالات:8

در هند عصر ودایی، عمل تطهیر ابتدا به صورت مناسک و طی تشریفاتی آیینی انجام می گرفته است. رفته رفته با پیدایش بارقه هایی از درونگرایی در فرهنگ دینی هند، مفهوم پاکی در تفکر هندی به ساحت ذهن و نفس راه یافت و به عنوان یک فضیلت اخلاقی شناخته شد؛ به طوری که می بینیم در اوپَنیشدها ضرورت اجرای مناسکِ تطهیر در درجه ی دوم اهمیت، و پاکی باطنی و صفای نفس در درجه ی نخست قرار می گیرد. با پیدایش نگرشی منفی نسبت به تن آدمی آن چنان که در اوپَنیشدهای متأخر مشهود است، می بینیم که از اهمیت مفهوم تطهیر نیز کاسته می شود. تا این که بار دیگر در متن قوانین منو جنبه های آیینی و جسمانیِ آن مورد تأکید قرار گرفت. بدین ترتیب، مفهوم پاکی درآیین هندویی نهایتاً بر یک امر وجودی که به هر دو ساحت جسم و روح آدمی نظر دارد، دلالت یافت.

از دیدگاه ویلیام تسدال، مفهوم قرآنیِ «میزان»، برگرفته از کتابی جعلی به نام «عهد ابراهیم» است که حدود چهارصد سال پیش از هجرت، در مصر نوشته شده و احتمالاً پیامبر(ص) شرح آن را از ماریه همسر قبطی اش شنیده است. وی خاستگاه این مفهوم را پیش تر از آن، از منبعی بسیار قدیمی به نام «کتاب مردگان» دانسته که ریشه در آیینِ اساطیری مصر باستان دارد. پژوهش پیش رو که به شیوه ی توصیفی-تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا پس از تحلیل دقیقِ واژه ی میزان در آیات قرآن، به نقد و ارزیابی دیدگاه تسدال در این باره بپردازد. بررسی ها نشان می دهد: متن شفاهی و نوشتاری دو کتاب مورد ادعای وی هرگز در زمان پیامبر(ص) مطرح نبوده و تفسیر واژه ی میزان در قرآن، به هیچ عنوان با آیین مصر باستان هم خوانی ندارد. هم چنین از آنجایی که سُوَر مورد استناد تسدال-که این واژه در آن ها به کار رفته است-مکی هستند، نظریه ی آموزش شفاهی چنین مفهومی از سوی ماریه قبطیه، احتمال نسنجیده و شاذی است که از عدم تسلط کافی وی بر تاریخ اسلام و مکی و مدنی بودن سُوَر قرآن حکایت دارد.

نوشتار حاضر به دنبال کنکاش در چگونگی ارتباط معنایی و انضمامی بین دو مفهوم رنج و کنش اجتماعی سیاسی در الهیات سیاسی مولتمان است، با هدف طرح و پاسخ به این سؤال ها که رنج، در نظام معنایی مسیحیت، چگونه قدسی می شود و چگونه این رنج قدسی شده، در بستر الهیات سیاسی و رهایی بخش که مولتمان مطرح می کند، معنای ایجابی و پراگماتیک می یابد؟ یورگن مولتمان در زمره اندیشمندانی است که در حوزه الهیات سیاسی اجتماعی، مفهوم رنج را به مثابه کاتالیزوری ایجابی که قادر به ایجاد بستر مناسب برای شکل گیری تحولات و کنش های اجتماعی سیاسی است، به رسمیت می شناسد. در این راستا، او مفهوم «رنج برای تغییر» را به عنوان مفهومی کلیدی و معناساز که بستر معنایی الهیات امید را بر می سازد، مطرح می کند. هدف مولتمان، تلاش برای برقراری ارتباط بین حادثه تثلیث، به عنوان رنجی امید بخش و پویا، و لزوم تلاش و کنش گری اجتماعی برای مسیحیان است. در دیدگاه او، الهیات رهایی بخش، خوانشی اجتماعی از حادثه تثلیث، و تأکید بر مشارکت پویای کلیسا در امور اجتماعی و حمایت از نهضت های آزادی بخش است.

تمام ادیان و آیین ها دارای اصطلاحات کاربردی هستند که در طول زمان و در مکاتب مختلف معانی گوناگون و گاه متضادی به خود گرفته اند. مایا یکی از این اصطلاحات است که در این نوشتار سعی بر آن داشته ایم که با در نظر گرفتن ریشه لغوی این کلمه، سیر تطور معانی آن را از وداها تا حضور در اوپنیشدها و نهایتاً مکاتب فلسفی هند بررسی کنیم. اما در میان کاربردها و معانی مختلف مایا، این کلمه نقش مهمی در مکتب ودانته به خصوص معروف ترین شاخه آن یعنی ادویته ودانته به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین مکاتب فکری در هند داشته است. نقش اساسی مایا در هستی شناسی و تئوری آفرینش این مکتب و تبیین کارکردهای آن از جمله دستیابی به رستگاری در این نوشتار مورد بحث قرار گرفته است. در پایان نیز از منظری تطبیقی، نگاهی بر دیدگاه پژوهش گران مسلمان درباره مایا داشته و شباهت آن با برخی اصطلاحات و مفاهیم اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است.

مکاتب گنوسی در مقام یکی از جریان های مهم اعتقادی و عرفانی تأثیرگذار، دارای نگرش های متفاوتی بوده اند که به جهت تأثیر بر جریان های گوناگون دینی و عرفانی، از جمله مسیحیت، مورد توجه محققان قرار گرفته اند. در این پژوهش تلاش شده است که جایگاه زنان در مکاتب گنوسی مسیحی با نظر به رابطه ی دو سویه ی دین و جامعه بررسی شود. در دو سده ی نخست میلادی، با اتکاء بر تعالیم دو تن از آموزگاران گنوسی، شمعون مغ و والنتینوس، تلقی خاصی از نقش زن در الهیات و جنسیت خدا، در مسیحیت مورد توجه قرار گرفت. بدین سان، جهان بینی و خداشناسی ثنوی گنوسی برای تبیین جایگاه عنصر مؤنث در الوهیت کاربرد یافت. هم چنین، بر نقش حکمت (غالباً با نام سوفیا شخصیت یافته) در روند آفرینش تأکید خاص صورت گرفت. به نحوی متقابل، این الهیات که ناظر بر شخصیت مونث الهی است، بر فعالیت زنان در جامعه ی دینی تأثیر نهاد که خود بیانگر رابطه ی دو سویه ی دین و جامعه می تواند باشد. به گونه ای که تعامل اجتماعی زنان و حضور فعالانه ی آنان در عرصه های دینی و کلیسا گسترش می یابد و این خود بر فهم از کتاب مقدس اثر می گذارد.

در نوشته های احمد جام (قرن 5-6 ق) افزون بر مباحث عرفانی، به مسائل اجتماعی نیز توجه شده است. این مقاله می کوشد با روش تحلیل محتوا، رویکرد او را به اصناف دینی عصرش تبیین کند. برای تبیین رویکرد او به اصناف دینی عصرش، ابتدا الگوهای شخصیتی مورد اشارة او از آثار مهمش استخراج شد و سپس با احصا، تحلیل و دسته بندی اوصافی که برای هر دسته برشمرده و نقدهایش بر آنان، تبیین شده است. در آثار او با سه گروه شخصیتی مواجهیم که عبارتند از: 1. گروهی کاملاً مقبول و الهی مانند زاهد، عارف، حکیم و. . .؛ 2. گروه گاه نامقبول و گاه مقبول مانند صوفی، مرید، درویش و. . .؛ و 3. کاملاً نامقبول مانند قاری، مفتی، خواجه امام و. . . . این گروه ها نشان می دهد که ذهن او به دو دستة متصوفه و اصحاب علوم ظاهری معطوف بوده است و به اصناف دیگر (بازاریان و امرا) بی توجه بوده است. از اوصافی که او برای این دسته ها برمی شمرد، چنین برمی آید که اساس نگرش او به جامعه اش، بناشده بر معنویت و اخلاق است و نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، حساسیت چندانی نداشته و ریشة مشکلات اجتماعی را هم در مسائل اخلاقی و معنوی می دیده است.

جریان صهیونیزم دارای گرایش های مختلف و محصول شرایط و احوال متفاوت یهودیان اروپای شرقی و غربی در سده 19 میلادی است. صهیونیزم فرهنگی یا روحانی از جمله این گرایش ها است. فهم ماهیت و موضوع صهیونیزم فرهنگی و نیز روش و اهداف آن در گرو بررسی اندیشه های بنیان گذار آن-آشر گینزبرگ مشهور به احدهاعام-متفکر یهودی در اروپای شرقی است. مقاله حاضر با مروری بر بیوگرافی احدهاعام، شاخص ترین اندیشه های او را برای تأسیس صهیونیزم فرهنگی، مورد بررسی قرار داده است. مهم ترین برنامه های او برای نیل به این هدف، احیاء روحانی و فرهنگی قومیت یهود با استفاده از راه کارهایی چون تأسیس مرکز فرهنگی، ایجاد نظام آموزشی با تکیه بر زبان و ادبیات عبری و بهره گیری از تلاش نخبگان در راستای تحقق این هدف بود. شناخت دیدگاه های احدهاعام که از جمله منتقدان صهیونیزم سیاسی به شمار می رود، با توجه به تأثیر این جریان در روند وقایع عصر حاضر، حائز اهمیت است. در واقع شناخت صهیونیسم فرهنگی موجب شناخت بهتری در مورد جریان صهیونیسم می شود و این که صهیونیسم تنها شامل تفکرات سیاسی نیست بلکه برنامه ها واندیشه های دیگری را نیز دربردارد.

در میان ادیان خاورمیانه، یهودیت شریعتی شدیدتر و کم انعطاف تر دارد که در مفهوم «اطاعت» خلاصه می شود. اطاعت در یهودیت دو بعد قومی و فردی دارد؛ یعنی رابطه ای میان یهوه و قوم برقرار است که براساس آن، اطاعتی از قوم خواسته می شود که همه جانبه و کامل تلقی می شود؛ البته این اطاعت، علاوه بر این که اصالتاً و ذاتاً از یهوه و در چارچوب ده فرمان تجلی می یابد، به امر خدا به پیروی از مطاعان قوم، چون حکما، انبیا و والدین و. . . تسرّی می یابد. هدف این نوشتار آن است که اوّلاً، با تأکید بر شدّت شریعت یهود، به تبیین اهمیت اطاعت و زوایای آن بپردازد؛ ثانیاً، از رهگذر واکاوی عهد عتیق، به عنوان سند اساسی یهودیت، تلقی منصفانه ای از مفهوم مهابت یهوه و اطاعت خواهی حداکثری او از قوم به دست دهد؛ می توان گفت براساس آموزه های عهد عتیق، اطاعت خواهی یهوه از قوم یهود که عمدتاً پاداش هایی این جهانی درپی دارد، چنان شدید و انعطاف ناپذیر است که سرپیچی از آن عواقبی سخت و گاه درازدامن در طیّ تاریخ به دنبال می آورد که مهم ترین آن ها عدم استقلال قومی و محرومیت از نیل به سرزمین موعود و نیز مخدوش-شدن یا حتی بطلان برگزیدگی ایشان است.