مجله جنگل ایران
سال:1399 | دوره:12 | شماره:2 |تعداد مقالات:10

ارزیابی سطح تنوع و ارزش اکولوژیک زیستگاه های خرد، شاخصی برای ارزیابی تنوع زیستی در بوم سازگان های جنگلی است. این پژوهش باهدف ارزیابی سطح تنوع و ارزش اکولوژیک زیستگاه های خرد در جنگل های راش در پارسل 435 طرح شیرقلاع در شرق استان گیلان انجام شد. به این منظور، سه قطعه نمونه یک هکتاری انتخاب شد و در هر قطعه نمونه تمامی درختان زنده و خشک سرپا به منظور بررسی وجود هر یک از زیستگاه های خرد بررسی و مشخصه های آن ها شامل قطر برابرسینه، ارتفاع درخت، تعداد و نوع زیستگاه خرد ثبت شد. برای تحلیل وضعیت تنوع زیستگاه های خرد، شاخص های تنوع آلفا، بتا و گاما، شاخص غنای مارگالف، شاخص های تنوع شانون-وینر و سیمپسون و شاخص یکنواختی پیلو محاسبه شد. درمجموع تعداد 147 زیستگاه خرد بر روی 87 درخت زیستگاهی (معادل 2/24 زیستگاه خرد به ازا هر یک صد اصله درخت سرپا) شناسایی شد. حفره های دارکوب فراوان ترین و میکروسویل، کمیاب ترین زیستگاه خرد بودند. درختان دارای حفره شامل حفره های دارکوب، حفره های روی تنه، حفره های شاخه های اصلی و حفره های روی گورچه بیش از نیمی از کل زیستگاه های خرد را به خود اختصاص دادند (53 درصد) که اغلب بر روی درختان زنده (6/68 درصد) از گونه راش شرقی (3/77 درصد) مشاهده می شوند. میانگین تنوع آلفا، بتا و گاما به ترتیب 99/1، 63/5 و 11 به دست آمد. مقدار شاخص ارزش اکولوژیک زیستگاه، 2/13 محاسبه شد و فراوان ترین آن در کلاسه 10-20 سانتی متر مشاهده شد. در یک جمع بندی می توان بیان کرد که حفظ و نگهداری درختان زیستگاهی قطورتر از یک متر به منظور تامین زیستگاه خرد و حفظ تنوع زیستی در جنگل ها توصیه می شود.

با توجه به تخریب بخش های وسیعی از جنگل های جلگه ای شمال ایران و کاهش تراکم درختان، فرض بر آن است که عوامل کنترل کننده چرخه عناصر غذایی و پویایی رویشگاه ها نیز تغییرات معنی داری را نمایش دهند. بر همین اساس، پژوهش حاضر با هدف بررسی اثر شدت های مختلف تخریب جنگل و تغییر تراکم درختان بر پویایی فعالیت های میکروبی و فرایندهای بیوشیمی خاک انجام گرفت. پس از جنگل گردشی، سه محدوده جنگلی با شدت های تخریب زیاد (جنگل تخریب یافته، هشت درخت در هکتار)، متوسط (جنگل دست خورده، 185 درخت در هکتار) و کم (جنگل حفاظت شده، 321 درخت در هکتار) با غالبیت درختان ممرز و انجیلی در بخش جلگه ای شهرستان نوشهر انتخاب شد. در مجموع 15 نمونه خاک از هر محدوده جنگلی به آزمایشگاه انتقال داده شد و مشخصه های فیزیکوشیمیایی، فعالیت های میکروبی (تنفس پایه، برانگیخته و زیتوده های میکروبی کربن، نیتروژن و فسفر) و فرایندهای بیوشیمی (نرخ های خالص آمونیاکی شدن، نیتراتی شدن و معدنی شدن نیتروژن) خاک اندازه گیری شد. نتایج حاکی از آن است که در رویشگاه جنگلی حفاظت شده (تخریب کم)، فعالیت های میکروبی، نرخ خالص آمونیاکی شدن (هر دو فصل تابستان و پاییز) و معدنی شدن نیتروژن (در فصل تابستان) بیشتر است. این موارد با مقادیر بیشتر مشخصه های رس، رطوبت، حاصلخیزی خاک تحت این رویشگاه جنگلی ارتباط دارد. درحالی که رویشگاه های جنگلی دخالت شده (شدت های تخریب متوسط و زیاد) به طور کلی فعالیت های میکروبی کمتر و فرایند معدنی شدن کندتری دارند. نتایج مطالعه حاضر بیانگر آن است که تخریب رویشگاه های جنگلی تاثیرات منفی بر بسیاری از شاخص های میکروبی و فعالیت های بیوشیمی مرتبط با چرخه های عناصر غذایی خاک دارد.

فرایند زغال گیری و سوختن چوب یکی از علل افزایش غلظت کربن در اتمسفر است. این فعالیت با قطع درختان در منطقه زغال گیری به کاهش تراکم درختان می انجامد که در نتیجه قابلیت رویشگاه در ترسیب کربن دچار تغییراتی می شود. با توجه به اهمیت موضوع و وجود مشکلات و معضلات ناشی از افزایش کربن اتمسفری، نقش خاک و زیست توده جنگلی در ترسیب کربن حایز اهمیت است. به منظور بررسی اثر عملیات زغال گیری بر مقدار ترسیب کربن، چهار کوره در منطقه بسطام شهرستان الشتر انتخاب و پنج قطعه نمونه به ابعاد 10×10 متر به فواصل 20، 40، 60، 80 و 100 متر در چهار جهت اصلی هر کوره پیاده شد. در منطقه شاهد (خارج از منطقه زغال گیری) و قطعه نمونه ها زیست توده روزمینی و زیرزمینی درختان، ترسیب کربن درختی، پوشش علفی و خاک اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که بیشترین و کمترین مقدار ترسیب کربن خاک به ترتیب در عمق 0 تا 15 سانتی متری خاک توده شاهد (021/2762 تن در هکتار) و فاصله 60 متری (601/1663 تن در هکتار) از کوره بود. همچنین بیشترین مقدار ترسیب کربن درختان در منطقه شاهد (515/3 تن در هکتار) و کمترین آن نیز مربوط به فاصله 20 متری از کوره بود (116/2 تن در هکتار). نتایج مربوط به ترسیب کربن پوشش علفی و لاشریزه ها نیز نشان داد که بین فواصل مختلف و منطقه شاهد اختلاف معنی داری وجود نداشت. به طور کلی نتایج این تحقیق حاکی از آن است که با افزایش فاصله از کوره زغال گیری، ترسیب کربن خاک و درختی افزایش می یابد بنابراین باید فرایند زغال گیری در غرب کشور کنترل و مدیریت شود.

درآمد حاصل از جنگل سهم بزرگی از درآمد کل خانوار در بسیاری از جوامع جنگل نشین زاگرس است. هدف این پژوهش، بررسی وابستگی معیشتی جنگل نشینان به منابع جنگلی در منطقه همیان-ضرون شهرستان کوهدشت در زاگرس مرکزی است. با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 215 خانوار در 30 روستای منطقه به دست آمد. انتخاب نمونه ها در هر روستا با نمونه گیری تصادفی انجام گرفت. داده های اجتماعی-اقتصادی با پرسشنامه، مصاحبه شفاهی با مردم و مشاهده مستقیم در سال 1396 جمع آوری شدند. ابتدا تاثیر درآمد حاصل از جنگل در اقتصاد خانوار برآورد شده و سپس خط فقر و شاخص های فقر و نابرابری درآمدی و رفاه اجتماعی شامل: نسبت سرشمار، شکاف فقر، فوستر، گریر و توربک، آمارتیاسن، ضریب جینی و سطح رفاه اجتماعی خانوارها با و بدون در نظر گرفتن درآمد حاصل از جنگل محاسبه شد. عوامل موثر بر وابستگی اقتصادی خانوارها به جنگل با تحلیل رگرسیون چندگانه بررسی شد. نتایج نشان داد که خانوارهای جنگل نشین 9/34 درصد از درآمد خالص سالیانه خود را از جنگل به دست می آورند. با حذف درآمد جنگل، همه شاخص های فقر و ضریب جینی افزایش و سطح رفاه اجتماعی خانوارها کاهش یافته است. نتایج تحلیل رگرسیون حاکی از آن است که بعد خانوار و ارزش دام های خانوار با اثر مثبت و فاصله از جنگل، درآمد کشاورزی و درآمدهای خارج از مزرعه خانوار با اثر منفی بر وابستگی اقتصادی خانوارها به جنگل معنی دار شدند. با توجه به این عوامل می توان به تعادل بین بهبود معیشت خانوارهای فقیر روستایی و عشایر و بهره برداری پایدار از منابع جنگلی دست یافت.

کرم های خاکی، از مهم ترین شاخص های اکولوژیک در ارزیابی کیفیت خاک اکوسیستم های خاکی قلمداد می شوند. در این پژوهش، با هدف ارزیابی تغییر کاربری اراضی جنگلی بر تراکم و زیست توده کرم های خاکی و برخی مشخصه های خاک، در چهار کاربری مختلف جنگل کمتر دست خورده، جنگل بهره برداری شده، زراعت آبی (یونجه) و باغ (سیب و گلابی) در منطقه ای در اطراف روستای یعقوب آباد در جنگل های بانه، 40 پروفیل خاک به صورت کاملا تصادفی انتخاب و نمونه های خاک و کرم خاکی از عمق 25-0 سانتی متری برداشت شد. نتایج نشان داد که تغییر کاربری اراضی سبب کاهش کربن آلی خاک در کاربری های مختلف نسبت به کاربری جنگل کمتر دست خورده (95/2 درصد) شده است. کاربری جنگل بهره برداری شده نسبت به دیگر کاربری ها کمترین مقادیر فسفر و هدایت الکتریکی را به خود اختصاص داد. در سایر فاکتورهای خاک نیز از جمله نیتروژن، C/N، پتاسیم، pH، درصد رطوبت و درصد سنگریزه اختلاف معنی داری وجود داشت. همچنین، بیشترین تراکم کرم های خاکی به کاربری جنگل کمتر دست خورده (8/204 در مترمکعب) و کمترین مقدار آن به کاربری جنگل بهره برداری شده (8/44 در متر مکعب) تعلق داشت. در مجموع تراکم کرم های خاکی با زیست توده آنها و همچنین با درصد تاج پوشش درختان همبستگی مثبت معنی دار و با درصد سنگریزه و درصد بیرون زدگی خاک همبستگی منفی معنی داری نشان داد. همچنین افزایش زیست توده کرم های خاکی همبستگی مثبت معنی داری با کربن آلی، نیتروژن کل و رطوبت خاک و همبستگی منفی معنی داری با درصد بیرون زدگی خاک نشان داد. در نهایت می توان گفت تغییر کاربری اراضی جنگلی و بهره برداری در جنگل، می تواند سبب کاهش تراکم کرم های خاکی شود.

در بین اجزای مختلف پوشش گیاهی، سیستم ریشه در فرایند مسلح سازی خاک و جلوگیری از فرسایش نقش مهمی دارد. هدف این پژوهش، بررسی تاثیر پدیده زوال بلوط بر ویژگی های مکانیکی ریشه درختان برودار (Quercus brantii Lindl. ) در بخشی از جنگل های دینارکوه استان ایلام بود. ابتدا با توجه به دامنه پراکنش قطری درختان منطقه، دو طبقه کم قطر (15 تا 35 سانتی متر) و قطور (35 تا 55 سانتی متر) تفکیک و در هر طبقه پنج درخت در سه تیمار درختان سالم، زوال متوسط و زوال شدید به صورت تصادفی انتخاب شدند. از هر درخت تعدادی نمونه ریشه با حفر خاک (عمق حدود 30 سانتی متر) در نزدیکی درخت جمع آوری شد و سپس در آزمایشگاه، آزمایش های کششی ریشه انجام گرفت. نتایج نشان داد که رابطه قطر ریشه-نیروی کششی به صورت توانی مثبت و رابطه قطر ریشه-مقاومت کششی به صورت توانی منفی بود. نتایج آنالیز کوواریانس میانگین نیروی کششی و مقاومت کششی ریشه در درختان کم قطر نشان داد که نیرو و مقاومت کششی ریشه بین سه تیمار مورد مطالعه اختلاف معنی داری نداشت، درحالی که در درختان قطور، نیروی کششی و مقاومت ریشه در درختان سالم به طور معنی داری بیشتر از درختان با زوال شدید بود. بر اثر زوال، نیروی کششی ریشه درختان در تیمار زوال شدید نسبت به درختان سالم 3/11 درصد در طبقه کم قطر و 7/22 درصد در طبقه قطور کاهش یافته بود. همچنین، مقادیر یادشده در مورد مقاومت کششی حاکی از کاهش به ترتیب 4/13 و 7/19 درصدی بود. یافته های این پژوهش، سبب آگاهی بهتر در مقابل خطر فرسایش خاک در قسمت های زوال یافته بوم سازگان زاگرس می شود.

این پژوهش با هدف تعیین فاصله کاشت، الگوی کاشت و سن برداشت اقتصادی کلن های پرمحصول تبریزی در استان آذربایجان غربی انجام گرفت. به این منظور، از یک سامانه پشتیبان تصمیم گیری به نام مدل زیستی-اقتصادی بهره گرفته شد. این مدل، پویایی متغیرهای زیستی و اقتصادی توده را در زمان شبیه سازی می کند. شهرستان های ارومیه و نقده به دلیل فراوانی کاشت کلن های پرمحصول، انتخاب و صنوبرکاران و خریداران چوب سرپا در این شهرستان ها، جامعه آماری در نظر گرفته شد. داده های زیستی (قطر، ارتفاع و جرم حجمی تر) و اقتصادی (قیمت چوب سرپا و هزینه ها) به ترتیب به روش میدانی (سرشماری و نمونه گیری تصادفی-منظم) و پیمایشی (مصاحبه نیمه ساختاریافته) جمع آوری شد. برای برآورد زیرمدل های زیستی (مانند رشد و محصول) و اقتصادی (مانند هزینه کاشت) از تحلیل رگرسیون چندمتغیره و تخمین زن حداقل مربعات استفاده شد. مدل زیستی-اقتصادی از تلفیق زیرمدل ها در برنامه صفحه گسترده اکسل ساخته شد. در نهایت، ارزش مورد انتظار زمین (معیار فاستمن) برای گستره وسیعی از فواصل کاشت، الگوی کاشت و سن برداشت شبیه سازی شد. یافته ها نشان داد که فاصله کاشت، الگوی کاشت و سن برداشت اقتصادی در حاصلخیزی متوسط، مربعی، 5/2×5/2 متر و 12 سال است. با این حال، استانداردهای رایج در منطقه، مستطیلی، 1×3 متر و 8 سال است. اجرای استانداردهای اقتصادی کاشت و برداشت می تواند حجم تجاری چوب تولیدشده، قطر درخت متوسط و ارزش مورد انتظار زمین در هکتار را به ترتیب 56، 46 و 143 درصد افزایش دهد. پژوهش های بیشتری برای مدل سازی و بهینه سازی پاسخ رویشی این توده ها به فعالیت های مدیریتی (مانند شخم، کوددهی، آبیاری، تنک سازی و کنترل علف هرز) لازم است.

مطالعه روند تغییرات پوشش های گیاهی شهری با توجه به عملکردهای مختلف محیط زیستی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آنها به منظور مدیریت پایدار شهرها ضروری است. در این پژوهش به بررسی روند تغییرات سبزینگی پوشش گیاهی کلانشهر تهران با استفاده از شاخص تفاوت پوشش گیاهی نرمال شده (NDVI) حاصل از داده های ماهواره ای لندست های 5 و 8 در زمان حداکثر سبزینگی پوشش گیاهی با به کارگیری روش های پارامتری (رگرسیون حداقل مربعات) و ناپارامتری (تیل-سن و من-کندال) طی دوره 1398-1387 پرداخته شده است. به دلیل موجود نبودن داده های لندست برای سال های 1390 و 1391، از محصول MOD13Q1 NDVI به عنوان داده جایگزین استفاده شد. همچنین مشخصه های اقلیمی از داده های چهار ایستگاه هواشناسی سینوپتیک شهر تهران استخراج شد. رابطه میان تغییرات NDVI و مشخصه های اقلیمی میانگین دما و مجموع بارش یک ماه قبل و یک سال قبل از تاریخ حداکثر NDVI بررسی شد. نتایج بررسی روند تغییرات NDVI حاکی از روند افزایشی جزیی پوشش گیاهی کلانشهر تهران بود، اما آزمون من-کندال نشان داد که روند مثبت مشاهده شده معنی دار نیست (05/0= α ). بررسی روندها به تفکیک در مناطق 22گانه تهران نیز نشان داد که در پنج منطقه روند معنی دار کاهشی وجود دارد و در بقیه مناطق روند معنی دار مشاهده نشد. تحلیل همبستگی میان تغییرات NDVI و داده های اقلیمی دما و بارش به ترتیب همبستگی منفی و مثبت نشان داد. ارزش های NDVI و داده های اقلیمی یک ماه قبل، همبستگی بیشتری از داده های اقلیمی یک سال قبل داشت.

تحقیق حاضر با هدف واکاوی کارکرد تعاونی های فعال منابع طبیعی شهرستان پاوه به منظور ارزیابی موفقیت آنها انجام گرفت. جامعه آماری این تحقیق شامل اعضای تعاونی ها بود و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران تعیین شد. جمع آوری اطلاعات با پرسشنامه ساختاریافته و نمونه گیری تصادفی انجام گرفت. روایی ابزار تحقیق با استفاده از دیدگاه کارشناسان و پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ احراز شد. از تحلیل همبستگی و تجزیه رگرسیون برای تجزیه وتحلیل داده ها استفاده شد. براساس مقایسه زوجی معیارهای اندازه گیری موفقیت، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی و عوامل محیطی به ترتیب مهم ترین عوامل سنجش موفقیت تعاونی ها ارزیابی شدند. نتایج نشان داد که بیشتر متغیرهای مستقل با موفقیت تعاونی همبستگی معنی دار و مثبتی دارند. شرح وظایف سازمانی مشخص و اعتقاد به کار جمعی به ترتیب بیشترین و کمترین همبستگی را با موفقیت تعاونی نشان دادند. تحلیل رگرسیون بیانگر وجود رابطه ای مثبت و معنی دار بین موفقیت با برخی از عوامل موثر بود. مدل موفقیت تعاونی ها با حضور پنج متغیر و ضریب تبیین تعدیل شده مناسب ایجاد شد که در آن متغیر شرح وظایف سازمانی مشخص با ضریب بتای استاندارد 305/0 مهم ترین عامل در بیان کارکرد تعاونی ها شناخته شد. برپایه شاخص موفقیت نسبی، کارکرد همه تعاونی ها کمتر از 50 درصد محاسبه شد (کمینه 8/33 و بیشینه 6/44 درصد). از نتایج این پژوهش می توان برای شناسایی قوت ها و ضعف ها و برنامه ریزی اقدامات لازم برای بازسازی و فعال سازی مجدد تعاونی ها استفاده کرد.

بیش از یک دهه است که جنگل های زاگرس با پدیده خشکیدگی روبه رو شده و آثار این بحران در مناطق مختلف نمایان است. با هدف بررسی وضعیت خشکیدگی درختان بلوط ایرانی در منطقه کوهمره استان فارس چهار قطعه نمونه دایمی شامل دو قطعه نمونه دارای درختان متاثر از خشکیدگی در جهت های جنوبی و شمالی و دو قطعه نمونه شاهد (سالم) متناظر با مساحت شناور انتخاب شد، به طوری که 100 اصله درخت بلوط در آنها قرار بگیرد. شدت خشکیدگی به پنج طبقه شامل درختان سالم، دارای خشکیدگی سرشاخه، خشکیدگی تاج کمتر از 50 درصد، خشکیدگی تاج بیشتر از 50 درصد و درختان کاملا خشکیده گروه بندی شد و وضعیت خشکیدگی درختان براساس آن ثبت شد. سایر مشخصه های درختان از جمله مبدا (تک پایه یا شاخه زاد)، تعداد جست، قطر در ارتفاع نیم متری، قطر تاج، ارتفاع درخت و همچنین سطح و زیتوده برگ درختان نیز اندازه گیری شد. همچنین رطوبت خاک اندازه گیری شد. براساس نتایج، درصد خشکیدگی بیشتر از 50 درصد تاج در قطعه نمونه های تحت خشکیدگی 11 درصد بود. بیشترین درصد فراوانی درختان با خشکیدگی متوسط تا شدید متعلق به طبقات قطری و ارتفاعی میانی است و از الگوی زنگوله ای تبعیت می کند. به علاوه، درصد رطوبت خاک در قطعات نمونه شاهد نسبت به قطعات خشکیدگی بیشتر بود. میانگین سطح برگ و زیتوده برگ در قطعه نمونه های شاهد نسبت به خشکیده در هر دو دامنه بیشتر بود. به طور کلی، بین دامنه شمالی و جنوبی از نظر شدت خشکیدگی تفاوت معنی داری دیده نشد، اما به نظر می رسد عامل رطوبت در ریزوسفر ریشه نقش مهم و کلیدی در شیوع خشکیدگی درختان بلوط دارد.