پژوهشنامه علوم سیاسی
سال:1399 | دوره:15 | شماره:2 (58) |تعداد مقالات:7

شیوع ویروس کرونا در جهان، عصر تازه ای را در سیاست خارجی دولت ها رقم زد و اهمیت «دیپلماسی رسانه ای» و «دیپلماسی سلامت» را برجسته ساخت. سوال اصلی که پژوهش حاضر به آن می پردازد این است که «دیپلماسی رسانه ای ایران در ماه های شیوع بیماری کرونا چه ویژگی هایی داشت و چگونه در خدمت دیپلماسی سلامت قرار گرفت؟ » فرضیه اصلی پژوهش به دو وجه ایجابی و سلبی دیپلماسی رسانه ای ایران پرداخته و آن را بسترساز دیپلماسی سلامت دانسته است. برای توضیح چگونگی این ارتباط از نظریه دیپلماسی رسانه ای ایتان گیلبوآ استفاده شده است. یافته های پژوهش که بر اساس روش توصیفی-تحلیلی به دست آمده است نشان می دهد ایران در بعد سلبی از تاکتیک های رسانه ای همچون برجسته سازی، تصویرسازی مثبت و اهریمن سازی و در بعد ایجابی از دو تاکتیک تاکید بر همبستگی بین المللی و تاکید بر تنش زدایی بهره گرفته است. کمک به اتباع ایرانی در سایر کشورها، تسهیل دست یابی به تجهیزات پزشکی، تلاش برای تضعیف کردن تحریم ها، تقویت همکاری با سازمان بهداشت جهانی و بستر سازی برای همکاری های علمی با سایر کشورها در زمینه تولید واکسن کرونا از مهمترین اقدامات دستگاه دیپلماسی سلامت ایران بوده است.

در حالی که سیاست گذاری دولت های منتخب شرق آسیا(کره جنوبی، هنگ کنگ، سنگاپور و تایوان) به عنوان یکی از الگوهای موفق در مقابله با ویروس کرونا مورد تحسین جهانیان قرار گرفت، درباره اقدامات دولت ایران دیدگاه های مختلفی مطرح شد. هدف نوشتار حاضر این است که از چشم انداز مفهوم «توانایی دولت»، به مقایسه این دو نوع سیاست گذاری بپردازد. پرسش اصلی پژوهش این است که توانایی دولت در ایران و کشورهای منتخب شرق آسیا چه تاثیری در عملکرد نظام سیاست گذاری کروناویروس داشته است؟ از این رو، پس از بررسی رهیافت ها و نظریه های گوناگون در قالب ادبیات نظری، مدل لیندول و تیورل به عنوان معیاری برای سنجش و ارزیابی این سیاست گذاری ها انتخاب شد. یافته ها حاکی است پایین بودن درجه توانایی دولت ایران در مقایسه با دولت های منتخب شرق آسیا به لحاظ استفاده از ابزارهای سیاستی(اجبارها، مشوق ها و تبلیغات) و نیز به خدمت گرفتن منابع(درآمد، سرمایه انسانی و اطلاعات)، نتایج سیاستی متفاوتی در سیاست گذاری ویروس کرونا پدید آورد. روش پژوهش، توصیفی، تحلیلی و مقایسه ای است. برای گردآوری داده ها و اطلاعات، از شیوه اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است.

کروناویروس، به شتاب پدیدار گشت، بسیارپردامنه بر زیست جمعی بشر، کارساز شد و جهان را بر آستانه ی آشوب/دگردیسی ژرف نهاد. با کروناویروس، نشانه های یک جهان درحال دگرش و «درمرزافتاده»، آشکار شده و بزنگاه دگرسانی پدیدار آمده است. دنیای سیاست نیز، از دگردیسی ها و فرگشت های برآمده از کرونا، برخوردار شده است. نگارنده، با پذیرش پیش انگاره های سه گانه ی (دوکسا/اپیستمه ی افلاطون، دانشمند/سیاستمدار وبر و پایان دموکراسی رانسیمن) و با بهره گیری از رویکرد انتقادی و رهیافت «تاریخ اکنون» به همراه روش تبیین «چرا-باید» کوشش کرده است تا این انگاره را پدیدار و پایا سازد که سیاست ورزی برپایه ی زمامداران (دموکراتیک یا اقتدارگرا) همآوردانی نوین یافته است که استوار بر اپیستمه هایی با سرشت و گوهر غیرسیاسی اند. کروناویروس، سیاست ورزی جاافتاده بر شالوده ی «دوگانه های اقتدارگرایی/دموکراتیک» را برهم زده و نیروهای تازه ای را به گستره ی سیاست کشانده است که پیش ازاین، داو و خواسته ای در سیاست ورزی نداشتند. اکنون با کرونا، گونه ی تازه ای از حکومت گری به نام «دموکراسی اپیستوکراتیک» یا «اقتدارگرایی اپیستوکراتیک»، درحال ریخت گرفتن است. سیاست در ایران آینده نیز، جدای از آموخته های آزمون جهانی شده ی کروناویروس نیست.

واکنش رهبران سیاسی به دنیاگیری ویروس کووید 19، آزمونی جدید در عرصه بین الملل به شمار می رود و نحوه تصمیم گیری سیاستمداران در شرایط گسترش این بیماری، می تواند موجب تغییراتی در سیاست خارجی کشورها و سیاست بین الملل باشد. در همین حال در مطالعه بحران های جهانی، که مستلزم واکنش سریع و مستقیم رهبران است از آن حیث که مطابق نظریات تصمیم گیری، رفتار اشخاص، افراد یا گروه هایی که در کادر تصمیم گیری و تدبیر بحران فعالیت می کنند بیشتر مورد توجه قرار می گیرد، می توان دستاوردهای نظری و عملی بیشتری را برای تحلیل روابط بین الملل ارایه داد. از دیدگاه نظریه «پلی هیوریستیک» که به سازوکارهای شناختی مورد استفاده تصمیم گیرندگان در هنگام اخذ تصمیمات پیچیده سیاست خارجی اشاره دارد، رهبران و تصمیم سازان، دستاوردها و خسارات را به صورت سیاسی و نه اقتصادی می سنجند. مطابق این نظریه، تصمیم گیران در زمان تصمیم گیری، از سویی به رد بدیل هایی که برای آنان از منظر بقای سیاسی غیرقابل پذیرش است می پردازند و از سوی دیگر، بدیل های خود را از زیرمجموعه بدیل های باقیمانده با ملاحظه افزایش منافع و کاهش خطرات انتخاب می کنند. این مقاله با بهره گیری از آموزه های نظریه پلی هیوریستیک و با روش تحلیل روند و تحلیل پسارویدادی، نشان داده است که تصمیم سازان جمهوری اسلامی ایران در بحران کرونا، چگونه می کوشند تا خود را از انزوا و دیگر پیامدهای حاصل از تحریم های آمریکا خارج کنند و این تصمیم گیری ها در شرایط کرونا چه تضمن ها و پیامدهایی در آینده سیاست خارجی ایران دارد.

همانند هر پدیده جغرافیایی و طبیعی همچون سیل، زلزله، تغییرات زیست محیطی و غیره که آثار و پیامدهایی بر حیات سیاسی-اجتماعی انسان ها دارد، به نظر می رسد پدیده ویروس کرونای جدید نیز از زمان شیوع و بالاخص از زمان همه گیری آن، آثار و پیامدهایی بر زندگی سیاسی-اجتماعی انسان ها داشته که توجه اندیشمندان و آشنایان به علوم سیاسی-اجتماعی را به خود جلب کرده است. بررسی آثار، پیامدهای احتمالی و راهکارهای مقابله با آن از زمان همه گیری این ویروس نیازمند رویکردهای علمی و دانشگاهی مستحکمی است تا مسیر سیاستگذاری کنونی و آینده دولت ها را به شکل صحیح هموار و هدایت کند. در این راستا، نوشتار حاضر با هدف بررسی و شناسایی الگوی رفتار سیاسی-اجتماعی ویروس کرونای جدید با رویکرد رفتارشناسی (روش تبیینی-علی) و به صورت اکتشافی بدین نتیجه دست یافته که الگوی واگرایی واقعی و همگرایی مجازی محتمل ترین و مناسب ترین الگوی پیشنهادی شناسایی و بررسی رفتار اجتماعی-سیاسی ویروس کرونای جدید است؛ با این توضیح که در حالی که ویروس کرونای جدید موجب واگرایی پدیده های اجتماعی-سیاسی همچون جامعه مدنی، دولت ها، اعتراضات و مطالبات سیاسی در زندگی واقعی و عینی انسانها شده است اما از سوی دیگر، زمینه های تشدید روند ورود انسان ها به فضای مجازی و گسترش ارتباطات شبکه ای و تعاملی را فراهم آورده است. توجه به الگوی فوق، مقامات و متصدیان سیاسی و اجتماعی ایران را در مواجهه با پیامدها و آثار احتمالی آن در آینده پیش روی آماده تر و برنامه ها و راهبردهای عملی تر و منطقی تر را ضروری می سازد.

درآغاز سال2020 میلادی، پاندمی ویروس کرونا متاثر از سرایت ویروس از راه تنفس انسان به انسان، شبکه ارتباطات انسانی را با محدودیت ودولت ها را برای حفظ جان شهروندانشان در یک «وضعیت استثنایی» قرارداد. از این رو پژوهشگر، «چگونگی اثرگذاری هستی شناسی حکمرانی دولت بر سیاست گذاری سلامت برای کنترل پاندمی ها» را با رویکرد انتقادی و روش «توصیفی-تحلیلی» مبتنی بر هشت اندیشه برابری طلبی، سودمندگرایی، لیبرالیسم، شخص گرایی، قابلیت گرایی، کمونیستی، مساوات طلبی، بهزیست گرایی، در وضعیت استثنایی پاندمی COVIDE-19 بررسی کرده و در «چیستی مبانی آنتالوژیک حکمرانی دولت در ایران برای کنترل ویروس کرونا »، را با رهیافت فرانظریه و روش «فرایند تاریخی»، نقد می کند تحقیق، به این بحث پرداخته که تقدم پیشینی مبانی هستی شناختی دولت بر سیاست های سلامت سبب می شود تا حکمران سیاسی، با کنش گری محدود اما کارگزارمحور در مواجه با پاندمی ها تحت تاثیر پارادایم های فلسفی، مفهوم سلامت جوامع انسانی را در معنایی متفاوت بکار ببرد. محقق به این نتیجه رسید که سیاستگذاری سلامت در منطق استثنا، متاثر از مبانی هستی شناختی این جوامع، حایز ویژگی «تمرکزگرایی» در شیوه های اعمال قدرت حکمران سیاسی برای حفظ «جمعیت اجتماع» است. این در حالی است که سیاستگذاری سلامت در ایران تا انقلاب1906 مشروطه، متاثر از عناصر خردستیز و عرفانگرا در تقابل با امرملی بوده وبعد از آن تا انقلاب اسلامی1978 متاثر ازتفسیر ایدیولوژیک از سنت بوده است. بعداز انقلاب1978، سیاستگذاری سلامت با قرایتی سوسیالیستی از حکمرانی برای عدالت همراه بوده که درسال2020، قوه مجریه در ایران مبتنی بر نظریات حکمرانی «مشارکتی-جهانی»، کوشش کرده برای کنترل شیوع ویروس کرونا سیاستگذاری کند.

بیماری های فراگیری همچون کرونا جزو مصایبی است که در کنار وجه طبیعی آن، دارای بعدی انسانی و اجتماعی نیز هست که همه ی ساحت های زندگی بشری را متاثر نموده است. یکی از مهم ترین اقدامات جوامع به ویژه دولت ها در رویارویی با این بیماری، توسل جستن به ایجاد محدودیت ها و اعمال کنترل های مختلف در زندگی اجتماعی بوده است. مجموعه این تدابیر با عنوان قرنطینه و یا فاصله گذاری برای جلوگیری از شیوع و گسترش بیماری، ذیل منطق شرایط استثنایی و یا اضطراری توجیه شده و الزاماتی را بر زندگی همه افراد و گروه های اجتماعی تحمیل کرده است. چنین شرایط خاص و وضع آنها ارتباط مستقیمی با اراده دولت ها برای اعمال قدرت قانونی بر اساس مصالح اجتماعی دارد. ایران نیز که تقریبا همچون همه ی کشورهای دنیا با بیماری کرونا دست به گریبان است، موارد مشابهی مثل وبا و طاعون را نیز در گذشته بارها تجربه نموده است. بر این اساس سوال و دغدغه ی نوشتار حاضر آن است که فهم بحران ناشی از بیماری های فراگیر و تدابیر دولت ها در خصوص آن در سپهر تاریخی ایران، چه کمکی در شناخت سیاست اکنون ایران می تواند داشته باشد. در این مورد با بهره گیری از رویکرد «جورجو آگامبن» به تاسی از «کارل اشمیت» و «والتر بنیامین»، ضمن تاکید بر وضعیت استثنایی در شرایط خاص جوامع برآنیم که جامعه ایران از سویی همچون جوامع دیگر در مواردی متاثر از اقتضایات ناشی از برقراری شرایط استثنایی از جمله تعلیق قانون بوده و از سوی دیگر به سبب عدم نفوذ قانون و یا ابهام در آن دچار مشکل مضاعفی بوده است.