کاوش نامه ادبیات تطبیقی
سال:1399 | دوره:10 | شماره:2 (38 پیاپی) |تعداد مقالات:8

ایرانیان در عرصه ادبیات صوفیانه و عرفانی، یگانه روزگار هستند؛ این افتخار معنوی نه از روی اغراق و تعصب، بلکه به اعتراف همگان، تنها زیبنده و شایسته پارسیان است؛ اما این میراث معنوی شکوه مند، باوجود تلاش های برخی از اندیشمندان و خاورشناسان، آن گونه که شایسته است، جایگاه خود را در صحنه ادبیات جهانی تثبیت نکرده است. به نظر می رسد، افزون بر ترجمه این آثار به زبان های دیگر، یکی از ابزارهای لازم برای معرفی این گونه ادبی، دانش ادبیات تطبیقی است؛ این دانش می تواند با بررسی تاثیر و تاثر متقابل در آثار صوفیان و عارفان مسلمان با دیگر فرهنگ ها و ملت ها، تحلیل زمینه های پیدایش و بررسی و جریان های فرهنگی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی حاکم بر این آثار، جایگاه مطالعات میان رشته ای در این حوزه و. . . کمک شایسته ای به معرفی ادبیات صوفیانه و عارفانه بنماید. نشریه کاوش نامه، آمادگی خود را برای انجام چنین ماموریت فرهنگی ای اعلام می نماید.

عنصر رنگ از مهم ترین عناصر آفرینش تصاویر هنری در شعر است. شاعران کودک با استفاده از معانی نمادین رنگ ها، از چشم انداز خود، دنیا را برای کودکان ترسیم و به رشد فکری، روحی و اجتماعی آن ها کمک می کنند؛ ازاین رو پژوهش حاضر با تبیین اهمیت رنگ در تصویرگری شعر کودک، بسامد و کارکرد عنصر رنگ را در شعر کودک سلیمان عیسی و مصطفی رحماندوست را بررسی کرده است؛ نتایج نشان داد رنگ سبز پربسامدترین رنگ در اشعار دو شاعر است که با بهره گیری از طراوت آن، نگرش مثبت القاکننده رویش، باروری و برکت را برای کودکان آینده ساز به نمایش می گذارند. هردو شاعر با آگاهی از تاثیر تنوع رنگ ها بر روح شاد کودکان، از ترکیب رنگ ها استفاده کرده اند که در شعر رحماندوست از بسامد بالاتری برخوردار است؛ استفاده درست و مناسب هردو شاعر از رنگ ها، متناسب با تحلیل روان شناختی و دلالت های مشابه در بهره گیری از رنگ، نشان از آگاهی دو شاعر از اهمیت و اهداف شعر کودک و توجه ویژه آنان به آشناساختن کودکان با ارزش های دینی، اخلاقی و ملی-میهنی دارد.

در آثار زنان نویسنده جهان تلاش های بسیاری برای احقاق حقوق زنان صورت گرفته است. برخی از این آثار گاه به افراط کشیده شده اند و گاه نیز تعادل را رعایت کرده و اقدامات مفیدی را به ثمر رسانده اند. جستار پیش رو با بررسی دیدگاه ها، کنش ها و زبان و ادبیات قهرمانان زن درپی یافتن جنبه های مشترک و متفاوت در رمان های سووشون، جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان از سیمین دانشور و مذکرات طبیبه و مذاکراتی فی سجن النساء از نوال السعداوی براساس نقد فمینیستی است. هدف از پژوهش حاضر بررسی شباهت ها و تفاوت های آثار این دو نویسنده فارسی و عرب زبان است تا از این راه بتوان به شباهت ها و اختلاف های فرهنگی این دو نویسنده دست یافت. کتاب های انتخاب شده از نوال، ابتدا ترجمه و سپس براساس مکتب ادبیات تطبیقی آمریکایی با آثار منتخب سیمین مقایسه و بررسی شده است. روش کار در نوشتار پیش رو تحلیلی-توصیفی است. دستاورد پژوهش، بیانگر آن است که اگرچه هردو نویسنده در بازتاب دیدگاه های فمینیستی اشتراکات و اختلافاتی دارند؛ اما در بررسی کلی سیمین در بعضی موارد از دفاع دربرابر حقوق و هویت زنان کوتاه آمده است، این درحالی است که نوال در این زمینه تندروی بیشتری دارد.

امپرسیونیسم و اکسپرسیونیسم دو مکتب مهم هنری در اواخر قرن نوزده و آغاز قرن بیستم است که توانست در ادبیات نیز اندیشمندانی را به تکاپو وادارد. مسایل مهم انسانی، جهش های بزرگ صنعتی، جنگ، استثمار و هزاران بحران بزرگ دیگر دست مایه بسیاری از آثار بزرگ و ماندگار هنری شد. ایران و خاورمیانه نیز همانند دیگر کشورهای پرآشوب قرن از تنش ها و پیامدهای خارجی و داخلی این بحران ها درامان نبودند. مهدی اخوان ثالث و بدر شاکر سیاب دو نماینده هنر ایرانی و عراقی هستند که هم صدا با دیگر هنرمندان، تنهایی و انزوای انسان در قرن آشوب زده را ترسیم کردند و با به تصویرکشیدن تابلوهایی از جنس واژه و خیال، به آرزوی آزادی، مجال پرواز دادند. در نوشتار پیش رو با توجه به حال و هوای سروده ها، نقاط اشتراک آن ها با برخی از آثار نقاشی در سبک های مورد نظر بررسی شده است. سروده ها با توجه به درون مایه آن ها در دو سبک نقاشی مورد نظر دسته بندی شد. جستار حاضر درپی گزینش و بازنمایی زیبایی شناختی تصاویر امپرسیونیستی و اکسپرسیونیستی است. با توجه به پژوهش پیش رو، اخوان ثالث و بدر شاکر سیاب تصویرسازانی در هردو سبک هنری هستند؛ ولی تصاویر برساخته خیال سیاب با همه درد و رنج دورانش به سبک امپرسیونیسم و اخوان ثالث به اکسپرسیونیسم گرایش بیشتری دارد. دلیل این امر، توجه شاکر سیاب به محیط زیست پیرامونش یا همان دیده های ملموس او و تمایل اخوان به تاریخ است. از همین روی، ذهنیت مبهم تری در تصاویر شعری اخوان دیده می شود.

زبان شناسانی مانند جورج لیکاف و مارک جانسون، استعاره را پدیده ای فقط زبانی نمی دانند، بلکه برای آن ماهیتی ادراکی و مفهومی قایل اند. در دیوان انوری، برخی مضمون های مشابه با شعر متنبی یافت می شود؛ یکی از این مضمون ها حضور و تاثیرپذیری از عناصر طبیعت، به ویژه عناصر اربعه است. جستار حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی مبنای طرح واره ای استعاره های عناصر اربعه در شعر انوری و متنبی را به طور تطبیقی بررسی کرده است. استعاره مفهومی، به واکاوی علت ادعای همانندی می پردازد. این امر کمک می کند تا خواننده با دیدی واضح تر و ادبی تر به مفهوم شعر بنگرد و آن را لمس کند. نتیجه حاصل از این پژوهش، دست یابی به بازتاب عناصر اربعه به ویژه در شعر انوری با بسامد 60 بار و در شعر متنبی با بسامد 33 بار تکرار شده است. نگاشت های مرکزی مشترکی همانند «بخشایش، تحرک و جابه جایی (طرح واره جابه جایی)، تکاپو، تحرک و نابودگری» در شعر این دو شاعر در مفهوم عناصر اربعه به کار رفته است و تناقضاتی در نگاشت های همانند «قناعت، گمراهی، عشق، حرص، صبر، خشم، حیات و هجران» به کار رفته است که بازتاب و بسامد آن در شعر انوری بیشتر است و نشان دهنده برون گرایی این شاعر و نگاه مثبت وی به طبیعت و عناصر چهارگانه است.

نقد اجتماعی ادبیات که آثار ادبی را روبنا و محصول امور زیربنایی مادی می داند، انعکاس مبتکرانه واقعیت اجتماعی را وجه ممیزه اثر ادبی می داند. هوشنگ گلشیری نویسنده ایرانی، منسوب به حزب توده و بدر شاکر السیاب، شاعر عراقی جوان و نوگرای منسوب به کمونیسم، آثار فراوانی دارند که در حوزه نقد اجتماعی ادبیات قابل بررسی است. ابتدا نقد جامعه شناسی ادبیات و مبانی آن، به طور اجمالی تعریف شده؛ سپس با تکیه بر مبانی مکتب تطبیقی روسی و روش توصیفی-تحلیلی، رمان بره گمشده راعی اثر هوشنگ گلشیری و حفار القبور سروده بدر شاکر السیاب از دیدگاه نقد اجتماعی ادبیات بررسی شده است. نتایج پژوهش، بیانگر این است که نویسنده و شاعر یادشده، صرف نظر از فاصله زمانی-مکانی و باوجود تفاوت در دیدگاه و سلیقه فردی، به دلیل تجربه شرایط یکسان، تکیه بر بیداری و آگاهی طبقاتی را به مثابه راهکارهایی برای برون رفت از مشکلات در پیش گرفته اند. گلشیری نیز با استفاده از گفتگوی کارناوالی و سیاب با تکیه بر لایه های متفاوت شعر نو، افزون بر نقد نظام سرمایه داری و نمودهای آن؛ ازجمله استعمار و استثمار، آن ها را مسبب مشکلاتی همچون جنگ، بحران های فردی-اجتماعی، فقر طبقات فرودست و استبداد داخلی حکومت ها دانسته اند که ادیبان را از نوید به آینده ای روشن بازداشته است.

زندگی روستایی همواره ویژگی های متمایزی داشته، این ویژگی ها در گذشته پررنگ تر از امروز بوده است؛ ازجمله این ویژگی ها وجود دو ضلع مهم و تعیین کننده ارباب (مالک و زمین دار) و رعیت بوده است. در گذشته ارباب نقش سرنوشت سازی در زندگی رعیت داشته است، اما امروزه این مناسبات تا حد زیادی کم رنگ شده است. رابطه بین این دو همواره مورد توجه نویسندگان در ادبیات داستانی بوده است و ادبیات داستانی عربی و فارسی نیز از این توجه برکنار نبوده اند. دو نویسنده مصری و ایرانی؛ یعنی «نجیب محفوظ» و «احمد محمود»، در داستان های «الجبار» از مجموعه داستان دنیا الله و «برخورد» در مجموعه داستان زایری زیر باران، ظلم ارباب بر رعیت را سوژه داستان خود قرار داده اند. این مضمون مشترک، ویژگی های ساختاری و محتوایی مشترکی را بین دو داستان به وجود آورده است و به طبع، به خاطر تفاوت سبک داستان نویسی و جغرافیای متفاوت فرهنگی دو نویسنده، تفاوت هایی بین دو اثر وجود دارد. در جستار پیش رو، شباهت ها و تفاوت های بین دو داستان بررسی و تحلیل شد. نتیجه کلی پژوهش حاضر این است که در این دو داستان، جنبه های ساختاری همچون شخصیت و روایت گری تحت تاثیر محتوای مناسبات ارباب رعیتی است. به طبع، استقلال سبکی دو نویسنده نیز، باعث ایجاد برخی تفاوت ها بین دو داستان شده است.

ترجمه متون ادبی به ویژه شعر در انتقال اطلاعات و تبادل فرهنگ ها بسیار مهم است. با این حال، دشواری هایی نیز دارد. مترجم متون ادبی باید شرایط ویژه ای داشته باشد که نتیجه آن، درک دقیق و عمیق زبان مبدا و تسلط کافی به زبان مقصد، برای انتقال بار معنایی متون ادبی است. با توجه به اینکه اساسی ترین هدف ترجمه از زبانی به زبان دیگر، یافتن معادل برای القای معنی و پیامی از زبان نخست به زبان دوم است، نگارندگان بر آن شدند تا با تطبیق ترجمه عربی مثنوی معنوی با متن فارسی آن به روش توصیفی-تحلیلی، حوزه واژگان و عبارت های ترجمه عربی را نقد و بررسی کنند و میزان موفقیت مترجم را در این باره مشخص سازند. نتیجه بررسی و تحلیل نشان داد که معیارهای صحت و درستی ترجمه در برخی از موارد در ترجمه عربی اشعار رعایت نشده است و علی عباس زلیخه در مواردی در انتقال بار معنایی و روح حاکم بر اشعار مولانا موفقیت چندانی نداشته است. مترجم، ضمن پایبندی بیش از حد به ترجمه واژه به واژه زبان مبدا، معنا و مفهوم مورد نظر شاعر ایرانی را تاحدودی مختل کرده است.