مطالعات فقه و حقوق اسلامی
سال:1398 | دوره:11 | شماره:21 |تعداد مقالات:14

قلمرو قاعده لا شفاعه فی الحد-که مشهور فریقین آن را پذیرفته اند-تنها موردی را شامل می شود که از طریق ادله اثباتی، وقوع جرم حدی نزد حاکم ثابت شده باشد. بر اساس این قاعده، اصل اولیه عدم شفاعت در حدود است اما در صورت وجود مصلحت ملزمه، نهی از شفاعت به ارشادی بودن نزدیک تر می باشد. محل نزاع در این قاعده، شفاعت قبل از اثبات جرم و صدور حکم محکومیت نمی باشد بلکه شفاعت پس از صدور حکم و قبل از اجرای مجازات مورد بحث است که پس از بررسی و بیان استثنائات موجود در متون فقهی و قانون مجازات اسلامی، پیشنهادهایی در این خصوص ارائه شده است.

از جمله مسائلی که امروزه در پرتو پیشرفت های فناوری خصوصا در حوزه سایبری خود نمائی می کند، سرقت های مجازی است. نگارندگان در تحقیق حاضر پس از بیان ماهیت این نوع سرقت ها، تطبیق آن بر سرقت سنتی، ذکر بعضی از اشکالات آن به همراه پاسخ به اشکالات مقدر و اثبات همطرازی این نوع از سرقت ها با نوع سنتی خود در اجرای حد، به بیان اشکال و صورت های مختلف آن می پردازند. پس از مقایسه این نوع از سرقت ها با جرائم مشابه آن نظیر استلاب و اختلاس مجازی، در نهایت شمولیت ماده 12 و 13 فصل سوم از قانون جرائم رایانه ای را نسبت به سرقت های مجازی، محل تامل می دانند.

یکی از مباحثی که می تواند آثار و نتایج زیادی را در فقه و اصول و حقوق داشته باشد موضوع اطلاق مقامی است. فقها، دو تعریف برای اطلاق مقامی ارائه نموده اند که بر اساس تعریف اکثر فقها، چنان چه شارع در یک مقامی، درصدد بیان اجزاء و شرایط باشد و قسمتی از اجزاء و شرایط را بیان کرده و قسمت دیگر را مطرح نکرده باشد از این سکوت شارع-در حالی که در مقام بیان است-کشف می کنیم که آن قسمتی که مطرح نشده، نقشی در غرض شارع ندارد. تعریف دیگری که برای اطلاق مقامی شده و از ابتکارات محقق نائینی می باشد عبارت است از اطلاقی که مستفاد از عدم ذکر متمم جعل در قیود مربوط به تقسیمات ثانویه ماهیت است، مثل اعتبار قصد قربت در نماز. در تقسیمات ثانوی چون صلاحیت تقیید وجود ندارد، پس صلاحیت اطلاق لفظی نیز وجود نخواهد داشت؛ در چنین مواردی اگر آن قید واقعا در غرض مولی دخیل باشد شارع باید آن را برای مکلف از طریق دیگری (جعل ثانوی) که نام آن متمم جعل است بیان کند؛ به همین دلیل، باید دستور دیگری بدهد و در آن، قید مورد نظر را بیان کند. مهم ترین دلیلی که برای اطلاق مقامی ارائه شده است روایت حماد بن عیسی است. در این مقاله سعی شده است تا با تبیین ماهیت و ادله اطلاق مقامی و ذکر تفاوت آن با اطلاق لفظی و نیز ذکر بعضی از مصادیق آن در فقه و اصول و نیز کاربرد آن در حقوق، ابعاد بحث روشن تر شده و زمینه برای تحقیق بیشتر فراهم شود.

علیرغم اختلاف در صور مشروعیت بخش به قضاوت شخص مقلد، این نکته مورد توافق است که وی می تواند در هنگام اضطرار به امر قضاوت بپردازد. حال یکی از پرسش هایی که ممکن است در این بین خودنمائی کند آن است که قاضی مقلد باید مطابق فتوای چه کسی به اصدار حکم در محاکم قضائی بپردازد؟ از طرف دیگر، با توجه به وجود قانون در جامعه اسلامی، این پرسش می تواند صورتی جدید به خود بگیرد و بیان شود که آیا قضاوت قاضی مقلد طبق قانونی که مطابق فتاوای مجتهدین متفاوت تنظیم گشته است، از وجه شرعی برخوردار بوده، و هنگام تعارض بین فتوا و قانون، وظیفه چیست؟ مطابق اقوال موجود در مساله، قاضی باید طبق فتوای مرجع تقلید خود و یا مجتهدی که او را به مقام قضاوت منصوب نموده به قضاوت بپردازد. لازمه این دو قول آن است که قضاوت بر مبنای قانون در مورد طرفین منازعه، در فرض عدم انطباق با یکی از این دو فتوا، نافذ نباشد. نگارندگان معتقدند که ادله ارائه شده در مورد این دو نظریه، توانایی اثبات آنها را دارا نمی باشند و خود قائل به نظریه ای شده اند که می تواند قضاوت بر مبنای قانون را مشروع جلوه دهد.

تصرفات فاسخ یا همان فسخ فعلی، از جمله موضوعاتی است که اگر چه در مباحث مربوط به معاملات بدان اشاراتی شده و اصل مشروعیت آن مورد اتفاق نظر قرار گرفته است، اما محدوده و شرایط آن در مباحث فقهی و بخصوص در حقوق مدنی کمتر مورد مداقه و توجه قرار گرفته است. بر این اساس، در نوشتار پیش رو با توصیف و تحلیل سخنان بزرگان به تبیین اینگونه تصرف پرداخته و تمامی ادله ای که بر مشروعیت چنین تصرفاتی امکان طرح داشته است مورد بررسی قرار گرفته است. با بررسی دلالی این ادله، محدوده و شرایط چنین تصرفاتی برای فاسخ بودن عقد نیز مورد توجه قرار گرفته است. نتیجه حاصل از تحلیل صورت گرفته آن است که بر اساس پذیرش دلالت هر یک از ادله جواز، محدوده و شرایط جریان چنین تصرفاتی متفاوت بوده و شناسایی دائره تاثیر تصرفات فاسخ به لحاظ فقهی و حقوقی می تواند دارای اهمیت و آثار مهمی باشد.

با اقرار مجرم به ارتکاب جرم با یک شخص معین (در زنا یا لواط) دقیقا جرم دیگری به عنوان قذف مطرح می شود. از طرفی اگر به ارتکاب زنا و یا لواط با فرد معین اقرار نشود، اساسا وقوع جرم دو نفره زنا یا لواط در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند، از اینرو حجیت و اعتبار اقرار در جرائم جنسی با توجه به تعریف قابل نقدی که قانونگذار در سال 1392 به عمل آورده نیز محل تامل است؛ لذا طرح بحث طریقیت ادله اثبات در جرائم جنسی علیرغم دیدگاه مشهور فقهی مبنی بر موضوعیت داشتن ادله مذکور، مدخلی برای خروج از این بحران تقنینی است؛ همچنین نظریه ابوحنیفه مبنی بر عدم تصور ارتکاب زنا بدون وجود مزنی بها در میان فقهای اهل سنت نیز مجالی برای طرح دیدگاه فقه مقارن است که مصداقی از تضارب آراء می باشد و در نهایت، طالبان علم را به نظریه صواب رهنمون خواهد ساخت.

احراز رابطه استناد، نقش مهمی در تحمیل مسئولیت کیفری یا مدنی بر مرتکب دارد. از این جهت، علیرغم این که بررسی ماهوی و شکلی این رابطه در ابعاد ثبوتی و اثباتی، از اهمیت بسزایی برخوردار است لیکن تبیین این موضوع در موارد تسلسل علل و اسباب با صعوبت بیشتری مواجه است. این نوشتار با بررسی ماهوی رابطه استناد، آن را در ارتباط با عنصر مادی جرم و به تبع آن دارای ماهیتی مادی و علمی دانسته و در پی اثبات این مهم است که رابطه استناد، به عنوان یک مجرا، جهت سریان تاثیر مادی افعال، دخیل در اضرار محسوب می شود. با فقدان عناصر موثر در این رابطه-یعنی علل و اسباب عدوانی و نتیجه-بحث انتفای رابطه استناد و در نهایت عدم مسئولیت مرتکب مطرح می گردد. در بعد شکلی و اثباتی نیز بایستی اذعان نمود که این رابطه از طریق مادی و علمی اثبات می شود و در آن ارتکازات ذهنی یا عرفی که مبتنی بر تسامح اند، جایی نداشته و فقط این موارد در خصوص رابطه استناد در حدی قابل اعتناست که منطبق با واقعیات موجود و برگرفته از طرق علمی و عقلی باشد.

با توجه به قوانین و دیدگاه های متفاوت در خصوص معادن، تنقیح و بیان مبانی دیدگاه های متفاوت در این زمینه نیاز است. محور مباحث در خصوص نحوه تعلق حق به معادن واقع در زمین های شخصی است. قانونگذار در روند تصویب قوانین سه دیدگاه را برگزیده است: انفال بودن (در اصل 45 ق. ا)، شخصی بودن (در ماده 161 ق. م)، و در تبصره 2 ماده 22 قانون معادن مصوب 1377، نظریه تفصیل را پذیرفته و تنها سنگ لاشه ساختمانی و تزئینی و نما را در صورت وقوع آن در عمق عرفی زمین شخصی، ملحق به آن دانسته و نسبت به دیگر مصادیق معادن سکوت کرده است. از آنجایی که قانونگذار برای وضع قانون در خصوص معادن به آراء فقهای امامیه استناد نموده است در این مکتوب سعی شده است به ادله و مستندات هرکدام از دیدگاه های متفاوت اشاره و نقد های وارده را نیز مطرح ساخته تا بتوان با توجه به ادله و مستندات، نظر و دیدگاه واحدی را استنباط کرد. آن چه در نهایت به دست آمد این است که باید میان معادن تفاوت گذاشته و معادن کوچک و ظاهری را در ملکیت، تابع زمین دانسته، و معادن بزرگ و باطنی را از آنجایی که عرفا از توابع و لواحق زمین نیست از مصادیق انفال، یا مشترکات عمومی دانست.

خشونت به ویژه در بعد پنهان آن، هنوز از پیچیده ترین معضلات زندگی خصوصی و اجتماعی زنان است که علی رغم بالا رفتن سطح تعلیمات دانشگاهی، افزایش افراد تحصیل کرده و پیشرفت تمدن و تکنولوژی نه تنها از میزان آن کاسته نشده است، بلکه با اشکال نوین بروز می کند. سوال این است که آیا تساهل در مواجهه با این پدیده، ریشه درتاییدات فقهی و دینی داشته و یا برداشت های عرفی که ارتباطی با اصل دین ندارند، قرن ها بر تعالیم اصلی دینی سایه گسترده اند؟ زنان چه در حوزه های خصوصی و چه در اجتماع، در معرض انواع خشونت هستند و شاید همین احساس ترس و عدم امنیت، نه تنها یک فشار روانی، بلکه زمینه ساز عدم پیشرفت واقعی زنان در فعالیت های اجتماعی آنان است. در سطوح مختلف اجتماعی با رویکرد توجیهی نسبت به برخی از انواع خشونت روبرو می شویم که ناشی از نفوذ فرهنگی بوده، و با تمسک به فقه به تضییع حقوق زنان می پردازد و در نتیجه، در قوانین نیز به تبعیت از فقه، اقدام موثر پیشگیرانه صورت نگرفته است؛ حال آن که با فقه پویا و اجتهاد متناسب در زمان می توان از چنین برداشت هایی برحذر ماند.

امروزه یکی از مواردی که در همسایگی ها مورد توجه قرار گرفته، بهره مندی از حق کیفیت زندگی است. فعالیت های مختلف در املاک مجاور می تواند کیفیت زندگی همسایگان را مختل نماید. برخی از این فعالیت ها توام با تقصیرند، اما برخی در زمره فعالیت های قانونمند قرار می گیرند. وابستگی اغلب سیستم های مسئولیت مدنی به مقوله تقصیر، مانع از ارائه راهکار کارآمد در خصوص فعالیت های قانونمند منجر به اختلال در کیفیت زندگی در مجاورت هاست. از اینرو در نظام حقوقی فرانسه در مورد مجاورت های غیر متعارف، نظریه جدیدی تحت عنوان «مجاورت غیر متعارف» مطرح گردیده است. در این نظریه سعی شده است که معیار مناسبی برای جبران این نوع خسارت های ارائه شود. به نظر می رسد سیستم کثرت گرای ضمان قهری شرعی می تواند با تمسک به قاعده نفع-مخاطره، راهکار مناسبی را در خصوص مجاورت های غیر متعارف فراهم آورد.

وکالت در فقه امامیه، صور مختلفی دارد؛ گاهی شخص، وکیل در اجرای صیغه عقد است و در مواردی وکالت در اجرای عقد نیز داده می شود، لیکن در قسم سوم، وکالت به صورت مفوض است به طوری که وکیل، نماینده تام الاختیار موکل بوده، و علاوه بر استقلال در امر معامله، امور بعد از عقد مانند قبض، اقباض و فسخ را نیز در اختیار دارد و معامله از جانب او در حکم معامله مالک است. فقه امامیه، وکیل مفوض را اصیل معامله شناخته است. نظر به این که چنین مفهومی در قوانین و حتی در ادبیات حقوقی، منعکس نشده است این پرسش به ذهن متبادر می شود که وکیل مفوض چگونه وکیلی است؟ با مقایسه این نهاد با سایر نهاد های نمایندگی؛ در مورد ماهیت وکالت تفویضی می توان گفت که وکیل مفوض، وکیلی خاص است که دارای اختیارات وسیعی است و این اختیارات می تواند منشا آثار متفاوتی مانند مقبولیت اقرار وی، تفویض در طرفیت دعوا و. . . شود.

امروزه در فرآیند جرم انگاری، با تکیه بر منافع و مصالح موردنظر قانونگذار، بر لزوم گزینشی تاکید می شود که می تواند در حیطه جرائم مختلف، جرم انگاری های حداقلی یا حداکثری را فراهم سازد. نکته مهم در این زمینه آن است که امروزه در راستای تحقق هر کدام از اقسام جرم انگاری ها، تنها بر ظرفیت درونی حقوق کیفری تکیه می شود. از اینرو در این مقاله، با تکیه بر ارکان مجرمانه سه گانه: قانونی (قانونگذاری ابهام زا، جرم انگاری های نوین و کاهش قیود تقنینی)، مادی (توسعه در موضوع، بزه دیده و بزهکار جرم، جرم انگاری مطلق و اعمال مقدماتی و نیز جرم انگاری مستقل معاونت) و روانی (جرم انگاری با اکتفا به سوء نیت عام و جرم انگاری اندیشه مجرمانه)، راهکار های جرم انگاری حداکثری، با ارائه مثال های مختلف در حقوق ایران ارائه شده است. راهکار هایی که نشانگر شکل گیری سیاست سرکوبگرانه و امنیت مدار قانونگذار ایران در قبال جرائم خطرآفرین علیه امنیت عمومی و حاکمیت سیاسی می باشد. با این وجود، سیاست کیفری ایران در زمینه استفاده از برخی از راهکار ها به مانند جرم انگاری مستقل معاونت، بکارگیری قیود حداقلی در متون قانونی و جرم انگاری با اکتفا به سوء نیت عام، چندان تمایلی از خود نشان نداده است.

تقیه که به معنای در امان قرار دادن خویشتن به وسیله موافق نشان دادن خود با اهل خلاف می باشد، برخلاف نفاق که به منظور جلب منفعت، تظاهر به همانندی با دیگران می شود برای حفظ دین انجام می گیرد، به گونه ای که گاهی شخص در اثر اکراه، عمل به تقیه می کند و گاهی برای حفظ حتی امت اسلامی؛ در حالی که در همه مذاهب اسلامی به مشروعیت تقیه تصریح شده است. بزرگان فقه مذاهب اربعه اهل سنت، مشروعیت آن را مسلم تلقی کرده اند تا جایی که حتی تقیه مسلمان نسبت به مسلمان دیگر تجویز شده است. نمونه هایی از تقیه صحابه در آثار فقهی، حدیثی و تفسیری صاحبنظران در مذاهب اسلامی ارائه شده است؛ البته در مذاهب اربعه اهل سنت، تحمل اکراه و صبر بر جفاء و قتل ظالمانه را از تقیه کردن افضل دانسته اند که در فقه امامیه نیز به افضلیت فی الجمله تصریح گردیده است؛ ولی در بعضی موارد، تقیه را واجب و در بعضی موارد تقیه را حرام دانسته اند به ویژه در مواردی که اساس اسلام در خطر قرار گیرد، تصریح به حرمت تقیه شده است؛ لذا اختلاف مذاهب فقهی امامیه و اهل سنت در فروعات احکام تقیه است اما نسبت به مشروعیت اصل تقیه، اتفاق نظر دارند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.