حکمت سینوی
سال:1390 | دوره:15 | شماره:45 |تعداد مقالات:13

چکیده فارسی:علم تفصیلی خدای تعالی به جهان هستی، یکی از مسائل فلسفی است که با بحث ها و چالش های بسیاری روبرو بوده است. در این میان، اندیشمندان اسلامی به تبیین این مساله پرداخته، تلاش کردند تا بر چالش های مطرح شده نیز فائق آیند، در یکی از این بحث ها سازگاری مفاهیم به کار رفته در آموزه «خدای دگرگون ناپذیر، عالم به غیر است» مورد بررسی قرار می گیرد.یک راه برای نشان دادن توفیق یا عدم توفیق هر یک از این اندیشمندان، ارزیابی دلایل، پیش فرض ها و لوازم سخن ایشان در مورد علم به خداست. ابن سینا علم تفصیلی واجب تعالی را «لازم ذات» می داند که هیچ گونه وجود منحازی ندارد تا ذات واجب برای عالم شدن ناگزیر از پیداکردن وضع، نسبت به آن باشد و از این رو در دیدگاه او چنین علمی موجب دگرگونی ذات الهی نمی شود. ابن سینا معتقد است این نظریه از سازگاری درونی برخوردار است، اما تحلیل سخن او نشان می دهد که این دیدگاه در بردارنده پیش فرض هایی است که برخی از آن ها مورد اعتراض صدرالمتالهین است. وی بر آن است که ابن سینا میان دو گونه «لازم ذات» خلط کرده است و به این جهت از تبیین سازگاری یاد شده ناتوان است.   چکیده عربی:یعتبر علم الله التفصیلی من عالم الکون من القضایا الفلسفیة التی واجهت الکثیر من البحوث و التحدیات و قد اهتم العلماء المسلمون بتبیین هذه القضیة أثناء محاولتهم للتفوق علی التحدیات المقدمة فی هذا المجال. تناقش فی احد هذه البحوث دراسة تلائم المعانی و المضامین المستخدمة فی عبارة «إن الواحد الثابتهو العالم بما سواه». من الطرق الموضحة لتبیین تفوق کل عالم أو فشله هو تقییم براهینه و مفروضاته و مستلزمات کلامه فی مجال معرفة الله. یری ابن سیناء علم الله الواجب التفصیلی «لازم الذات» الذی لیس له وجود مستقل فلا تضطر ذات الواجبأن یحصل له وضع خاص إزاء الشیء للعلم به. و علی هذا الاساس فلا یستوجب حصول هذا العلم لله تعالی تغییرا فی ذاته.یعتقد ابن سیناء بتلائم ذاتی بین أجزاء هذه النظریة غیر أن تحلیل کلامه فی هذاالمجال یوضح أن هذه النظریة تتضمن مفروضات إعترض علی بعضها صدرالمتالهین حیث رأی أن ابن سیناء مزج بین النوعین من لازم الذات فقصر عن تبیین التلائم المذکور.

چکیده فارسی:در انتساب برخی از آثار منتشر نشده ابن سینا به او تردید وجود دارد. شناخت نظام معرفتی و تحول اندیشه منطقی ابن سینا در گرو داوری در مورد صحت انتساب این آثار به او است. بررسی ساختار و سبک نگارش و تحلیل محتوایی و اسناد مربوط می تواند در این راستا گره گشا باشد.اثر منطقی مفاتیح الخزائن از جمله آثار یاد شده است. تطبیق آن با سایر آثار شیخ و گذر از موارد شباهت و تفاوت ظاهری و رسیدن به مواضع خلاف و وفاق واقعی برای مشخص شدن صحت انتساب رساله به شیخ الرئیس ضروری است.تحلیل محتوایی و مقایسه تطبیقی مفاتیح الخزائن با متون منطقی شیخ الرئیس تفاوت ها و نوآوری هایی را در این رساله نسبت به آثار ابن سینا تایید می کند. در نوشتار حاضر با مقایسه متن مفاتیح الخزائن با آثار مسلم ابن سینا از لحاظ ساختار و محتوا، انتساب این اثر به ابن سینا بررسی خواهد شد.این اثر شباهت بسیاری به اشارات ابن سینا دارد و اگر صحت انتساب به وی اثبات شود باید گفت رساله یاد شده از آثاری است که شیخ الرئیس آن را در اواخر عمر نگاشته است.   چکیده عربی:معرفة النظام المعرفی و التطور المنطقی لابن سیناء یعتمد علی صحة تقییم نسبة هذه الآثار إلیه. دراسة البنیة و منهج الکتابة و تحلیل المضمون و الوثائق المرتبطة یمکننا من حل الغموض فی هذا المجال و رسالة مفاتیح الخزائن من جملة هذه الآثار المذکورة. فمن الضروری فی تبیین صحة نسبة الرسالة إلی شیخ الرئیس مقارنتها بسائر آثاره مرورا من القواسم المشترکة و الفوارق البارزة للوصول إلی المواقف المتعارضة و تحقق الإنسجام الواقعی. تحلیل و مقارنة المضمون التطبیقی لمفاتیح الخزائن مع نصوص المنطق لشیخ الرئیس یؤکد وجود اختلافات و إبداعات فی هذه الرسالة قیاسا إلی سائر آثاره. یتابع فی هذا المقال دراسة مقارنة من أجل توجیه صحة نسبة هذه الرسالة إلیه من حیث الشکل و المضمون مع سائر آثار ابن سیناء المحتومة. هذه الرسالة تشبه بکتاب إشارات لابن سیناء إلی حد ما و إذا تحققت صحة نسبته إلیه یمکن القول إن هذه الرسالة تعتبر من المؤلفات التی قام شیخ الرئیس بإعدادها فی أواخر عمره.

چکیده فارسی:هر چند که نظام فلسفی ابن سینا نظام عقلانی محضی است که بسیاری از اصول زیربنایی آن را اصول فلسفه ارسطویی تشکیل می دهد و فلسفه او فلسفه مشائی خوانده می شود، ولی با این وجود، ابن سینا هرگز خود را ملزم به حفظ تمامی مبانی فلسفه ارسطویی نمی داند و در بسیاری از موارد به نقد آن ها نیز می پردازد. ابن سینا با پذیرش برخی مبانی ارسطویی و ارائه اصول خاص فلسفی خود، موسس نظام فلسفه مشاء اسلامی به شمار می رود که فلسفه ای بر محور موجود است. او موضوع مابعدالطبیعه خود را موجود بما هو موجود می داند و اصول مابعدالطبیعی خود را بر مبنای آن بنا می کند. در طول تاریخ فلسفه، علاوه بر ابن سینا بسیاری از فیلسوفان پس از او نیز در عالم اسلام و در مغرب زمین، موضوع مابعدالطبیعه را موجود بما هو موجود می دانند، اما این هرگز بدین معنا نیست که همه این فلاسفه دارای ساختار مابعدالطبیعی واحدی هستند، در فلسفه ابن سینا موجود، مفهومی مشترک معنوی است که به تشکیک بر مصادیقش صدق می کند. معنای موجود بما هو موجود به قدری عام و فراگیر است که تمام موجودات عالم، محکی و مصداق آن قرار می گیرند. دامنه وسیع موجود بما هو موجود، همه موجودات را شامل می شود، از خداوند تبارک و تعالی گرفته تا ممکنات مجرد و سپس ممکنات مادی و در نهایت در پایین ترین مرتبه وجود، هیولای اولی. در میان این موجودات خداوند وجود محض مستغنی داشته، به هیچ موجود دیگری وابسته نیست و در مقابل، ممکنات وجود ربطی و تعلقی به واجب الوجود داشته و در حدوث و بقاء نیازمند وجود واجب اند.   چکیده عربی:علی الرغم من اتصاف نظام فلسفة ابن سیناء بالعقلانیة البحتة و التی تشکل أصول فلسفة ارسطو الکثیر من مبادئه الفلسفیة، حیث تدعی فلسفته بفلسفة المشائیة إلا أنه لایلتزم بجمیع أصول فلسفة أرسطو فیتناول نقدها فی کثیر من الأحیان. إن ابن سیناء بقبوله بعض مبادئ فلسفة ارسطو و عرضه لأصوله الخاصة فی الفلسفة الإسلامیة یعتبر مؤسس نظام فلسفة المشاء الإسلامیة، و التی ترتکز فلسفته علی محور الموجود. إنه یری موضوع ماوراءالطبیعة لدیه موجود بما هو موجود فیبنی علی أساس هذه الرؤیة مبادئ فکرته فی هذامجال. طوال مدة تاریخ الفلسفة اعتبر الکثیر من الفلاسفة غیره فی حدود العالم الإسلامی و فی العالم الغربی موضوع ماوراءالطبیعة موجودا بما هو موجود، إلا أن هذا الأمر لا یوحی بتوحد نظام مابعدالطبیعة لدی جمیع هؤلاء الفلاسفة. یعد الموجود مشترکا معنویا فی فلسفة ابن سیناء بحیث یصدق علی مصادیقه علی سبیل التشکیک و إن نطاق معنی الموجود بما هو موجود واسع و شامل بحیث یأتی جمیع الکائنات فی العالم محکیه و مصداقا له. إن رحاب النطاق الواسع للموجود بما هو موجود یشمل جمیع الکائنات من الله تبارک و تعالی إلی الممکنات المجردة و من ثم الممکنات المادیة و فی نهایة المطاف یصل الأمر إلی الهیولا الأولی فی أدنی مراتب الوجود. إن الله تعالی یتمیز من بین هذه الکائنات باتصافه بوجود بحت مستغن لا ینتمی إلی غیره و عکس ذلک ما نجده لدی الممکنات حیث تتعلق و ترتبط بواجب الوجود فی الوجود و تحتاج إلیه فی بقاءها.

چکیده فارسی:عقل فعال، موجودی برتر از عالم طبیعت، عاری از ماده و احکام آن، قائم به نفس، غیر ذی وضع، و فعلیت صرف است. این عقل، حلقه ارتباط بین مجردات و مادیات و مبدا صدور کثرات جهان مادی است و در کنار تمام افعال مرتبط با تدبیر عالم ماده، نقش برجسته ای در ارتباط با انسان یافته است. از منظر شیخ الرئیس در تمام مراحل حیات آدمی نقش بی واسطه و با واسطه عقل فعال مشهود است. در ناحیه حدوث انسان عقل فعال با عهده دار شدن نقش با واسطه در ایجاد مزاج و نقش بی واسطه در افاضه نفس به مزاج مستعد، خودنمایی می کند. همچنین در استکمال قوای نفس به ویژه قوه عاقله و به فعلیت رساندن عقل نظری و عملی دخالت تام دارد. عقل فعال تنظیم کننده ارتباط نفس ناطقه با عالم غیب، در خواب و در بیداری به شمار می رود و در مساله نبوت هم به عنوان ملک وحی جلوه گر می شود. نحوه بقای نفوس پس از مرگ به چگونگی ارتباط نفس با عقل فعال وابسته است و نفوسی که به سبب شدت اتصال به کمال علمی و عملی رسیده اند، با مرگ و مفارقت از بدن به مرحله اتصال تام می رسند و باقی به بقای عقل فعال خواهند بود، اما نفوس ناقص که فاقد معقولات بالفعل اند، ارتباطی با عقل فعال ندارند، بلکه با تعلق به نفوس فلکی به مراحلی از کمال دست خواهند یافت.   چکیده عربی:إن العقل الفعال کائن فوق عالم الطبیعة و خال من المادة و أحکامها و قائم بالذات و غیر ذی وضع و هو الفعلیة البحتة. یعد هذا العقل حلقة وصل بین المجردات و المادیات کما یعتبر منشأ تکثر عالم المادة و له دور ممیز إزاء أفعاله المرتبطة بتدبیر العالم المادی. یعتقد شیخ الرئیس بدور مباشر و غیرمباشر للعقل الفعال فی جمیع أطوار حیاة الإنسانیة. یترائی العقل الفعال فی قضیة حدوث الإنسان بتبنی الدور غیرالمباشر فی تکوین الطبع و الدور المباشر فی إفاضة النفس للطبع المستعد، کما یتدخل فی استکمال القوی النفسیة لاسیما القوة العاقلة و تفعیل العقل النظری و العملی بشکل تام. یعد العقل الفعال عملا فی تنظیم علاقة النفس الناطقة بعالم الغیب فی النوم و الیقظة کما نجده یظهر بصفة ملک الوحی فی قضیة النبوة. إن کیفیة بقاء النفوس بعد الموت یتعلق بکیفیة علاقة النفس بالعقل الفعال حیث تبلغ النفوس التی اجتازت مرحلة الکمال العقلی و العلمی بدافع شدة العلاقة، مرحلة العلاقة التامة بعد الموت و مفارقة الجسم، فهی باقیة ببقاء العقل الفعال، بینما لاتتصل النفوس الناقصة المفتقدة للمعقولات الفاعلة بالعقل الفعال بل تبلغ بعض مراحل الکمال إثر التعلق بالنفوس الفلکیة.

چکیده فارسی:یادگیری، علاوه بر آن که در روان شناسی از جایگاه مهمی برخوردار است، در بحث های نظری و کاربردهای عملی در تعلیم و تربیت نیز دلالت های برجسته ای دارد. ابن سینا در این باره آرایی را طرح می نماید که هم با فرهنگ اسلامی سازگار است و هم می تواند در تدوین نظریه تربیتی بومی در دوران معاصر کآرامد باشد. وی یادگیری را آموختن مطلبی می داند که برای یادگیرنده نادانسته بوده است و برای آن سه قسم را مطرح می کند: یادگیری مستقیم و بی واسطه، یادگیری با واسطه عقلی و یادگیری با واسطه وهمی. از میان این سه نوع، آنچه می تواند در بومی کردن روان شناسی یادگیری نقش مهمی ایفا کند، قسم نخست یادگیری است که در روان شناسی یادگیری معاصر نادیده گرفته شده است. ابن سینا در تبیین فرآیند یادگیری نیز معتقد است، فعالیت های تعلیم و تعلم تنها زمینه ساز یادگیری می باشد و علت اصلی یادگیری، افاضه علوم از عقل فعال است. وی علاوه بر استعداد از عوامل موثری چون اشتغال و دلبستگی نفس و نیز قدرت و شرافت آن نام می برد که در روان شناسی معاصر مورد غفلت واقع شده است. توجه به این نکات می تواند بر غنی سازی تحقیقات معاصر درباره یادگیری بیفزاید.   چکیده عربی:للتعلم دور هام فی علم النفس المختص به إضافة إلی دلالات واضحة فی البحوث النظریة و الجوانب التوظیفیة فی مجال التربیة و التعلیم. قدم ابن سیناء آراء فی مجال التعلم تنسجم مع الثقافة الإسلامیة و فی نفس الوقت یمکن أن توظف فی تکوین نظریة تربویة أهلیة فی العصر الراهن. و یعتبر التعلم إدراک المتعلم لما کان یجهله و اقترح ثلاثة مناهج للتعلم: الأول التعلم المباشر و بلاوسیط، و الثانی التعلم بواسطة العقل، و الثالث بمساعدة الخیال. فالمنهج الأول من التعلم و الذی یمکن أن یلعب دورا مهما فی تأهیل علم النفس التعلمی من المواضیع الهامة التی لم تهتم بها فی هذا العلم الحدیث.إنه یعتقد الموهبة و الممارسات و المیول و الشرف و الطاقة النفس من العوامل المؤثرة.

چکیده فارسی:معرفت انسان به واجب الوجود و توجه به محدودیت های این معرفت، از موضوعاتی است که ابن سینا در فلسفه خود به آن توجه ویژه ای داشته است. از نظر بوعلی با آن که انسان دچار محدودیت های معرفتی بسیاری است، اما باب معرفت الهی به کلی مسدود نمی باشد. از نظر او انسان توانایی نیل به ذات و حقیقت موجودات را ندارد و آن ها را از طریق لوازم و خواص آن ها می شناسد. در باب حق تعالی نیز شناخت از طریق همین لوازم که اوصاف او را تشکیل می دهد، صورت می گیرد. مهم ترین لازم باری تعالی، وجوب وجود است. دیگر اوصاف باری تعالی با وساطت وجوب وجود درک می شود. در باب تصدیق وجود حق تعالی، ابن سینا به شیوه های مختلف ناشی از اختلاف سطح معرفتی انسان ها توجه داشته است. او سطح متوسط تصدیق را ناشی از براهین طبیعی و از سوی عامه مردم دانسته است که از موجودات دیگر بر خداوند استدلال می کنند و سطح عالی تصدیق را ناشی از براهین فلسفی و از سوی صدیقین دانسته است. علاوه بر برهان، شیخ به مشاهده عقلی واجب تعالی نیز توجه داشته است.   چکیده عربی:أثار اهتمام ابن سیناء فی الفلسفة بشکل بالغ معرفة الله بواجب الوجوب و مضائق هذه المعرفة. علی الرغم من أن ابن سیناء یری الإنسان محاطا بکثیر من العوائق المعرفیة إلا أنه لایعتقد بأن باب معرفة الله قد أغلق کاملا. برأیه أن الإنسان لیس قادرا علی إدراک الذات و حقیقة الکائنات بل یدرکها عن طریق لوازمها و خصائصها. کما هو الأمر بالنسبة إلی الله تعالی فإن معرفته تتحقق عن طریق هذه اللوازم التی تنعکس فی صفاته. فأهم لازم لذاته تعالی وجوب وجوده. فإن سائر الصفات لاتدرک إلا بواسطته. ففی مجال تصدیق الذات اعتمد ابن سیناء عدة مناهج منبعثة من المستوی المعرفی للبشر. فاعتبر المستوی المتوسط للتصدیق متخذا من البراهین الطبیعیة لعامة الناس و التی یستدلون بالمخلوق علی الله تعالی. و اعتبر المستوی العالی للتصدیق متخذا من البراهین الفلسفیة و المقدمة من قبل الصدیقین. فإنه إضافة إلی البرهان إعتنی الشهود العقلی للواجب تعالی.

ماهیت دارای دو معنای مشهور است: «ما به الشی هو هو» یا وجود و «ما یقال فی جواب ما هو» یا مفهوم کلی شی. ملاصدرا نخستین کسی است که به این دو معنا، و مدلول هر یک تصریح داشته است. این دیدگاه، با اصالت و وحدت وجود به عنوان مهم ترین مبانی نظام صدرایی سازگار و حتی ملازم است. در عین حال با توجه به این که این دو اصل نزد فیلسوفان پیش از صدرا و به طور خاص ابن سینا مطرح نبوده اند حتی اگر بتوان دو معنای یاد شده را از برخی عبارات شیخ برداشت کرد، به دلیل اختلافات بنیادی نظام سینوی و صدرایی نمی توان نسبت میان آن ها را در این دو نظام فلسفی یکسان دانست. در فلسفه ابن سینا ماهیت چیزی نیست جز «ما به الشی هو هو» که عینا همان حقیقت و ذات شی و متمایز از وجود است. اگر «ما به الشی هو هو» یا ماهیت شی، مجهول باشد، از آن به ما هو سوال می شود و پاسخ یا همان «ما یقال فی جواب ما هو»، مفهومی است که دلالت تام بر «ما به الشی هو هو» دارد. بنابراین، این دو معنای ماهیت بر خلاف آنچه در فلسفه صدرا ملاحظه می شود، نسبت دال و مدلول به یک دیگر دارند و از جهتی می توان گفت دو مرتبه یا دو مقام از یک امرند. با این تفسیر، دیگر تاویلاتی که صدرا و پیروان او از منظر حکمت متعالیه از برخی عبارات شیخ دارند، لازم نمی آید.

چکیده فارسی:در این نوشتار، افکار و آراء دنس اسکوتوس درباره اثبات وجود خدا بررسی و تبیین می شود و تاثیر افکار ابن سینا بر آن از زاویه ای واقع بینانه و مستند روشن می گردد. اسکوتوس در بحث از اثبات وجود خدا، به لحاظ پیش انگاره ها یا مقدمات و مبانی و حتی به لحاظ ساختار استدلال کاملا تحت تاثیر ابن سینا قرار دارد. اسکوتوس به تبع ابن سینا برهان ارسطویی محرک اول را در اثبات وجود خدا نامعتبر می داند. او استدلال خود را با «موجود به طور کلی» آغاز می کند، مفهوم موجود را مشترک معنوی می داند، امکان را به معنای امکان خاص لحاظ می کند، خدا را علت فاعلی به معنای حقیقی و معطی الوجود و به مثابه علت تامه، موجده و مبقیه می داند، و در استدلال خود از برهان وسط و طرف استفاده می کند. گذشته از موارد تاثیرپذیری اسکوتوس از ابن سینا شباهت ها و تفاوت هایی نیز میان آراء این دو متفکر وجود دارد. نتیجه استدلال های هر دو متفکر، خدایی است با ویژگی های یکسان به لحاظ فلسفی، اما متفاوت به لحاظ دینی. در شیوه استدلال بر وجود خدا نیز ابن سینا و اسکوتوس همانند یکدیگرند، جز این که در فلسفه ابن سینا با این شیوه علت فاعلی اول اثبات می شود، اما در تفکر اسکوتوس با همین شیوه تفوق سه وجهی خدا به صورت یک جا اثبات می شود.   چکیده عربی:یتم تبیین آراء و افکار اسکوتوس فی هذه المقالة حول موضوع إثبات وجود الخالق، کما یتضح تأثیر افکار إبن سیناء علی ذلک من منظار واقعی و موثق. إن دنیس اسکوتوس فی حدیثه عن إثبات وجود الخالق قد تأثر بابن سیناء من حیث المفروضات و المقدمات و الأصول و حتی من حیث بنیة الإستدلال تأثرا تاما، فعلی سبیل المثال یتبعه فی رد اعتبار استدلال أرسطو فی قضیة إثبات وجود الخالق المسمی بالمحرک الأول کما یستهل استدلاله فی هذا المجال بموضوع الموجود الکلی و یعتبر مفهوم الوجود مشترکا معنویا و الإمکان فی معناه الخاص و یری الخالق العلة الفاعلیة فی معناها الحقیقی و بمعنی معطی الجود و یراه العلة التامة الموجدة المبقیة و یستعین فی استدلاله ببرهان الوسط و الطرف، هناک قواسم مشترکة و فوارق بین آراء هذین المفکرین و ذلک بغض النظر عن مواقف تأثر ایسکوتوس بابن سیناء و منها أن استدلالات کلا المفکرین تنتهی إلی إثبات وجود خالق یتصف بصفات متشابهة من حیث النظرة الفلسفیة و صفات مختلفة من حیث النظرة الدینیة. و ذلک لأن ابن سیناء کانت فکرته عن الخالق فی بیئة و فی ثقافة اسلامیة، بینما کان اسکوتوس یری وصف الرب فی الفکر المسیحی. إنهما متشابهان فی منهج الإستدلال علی وجود الخالق إلا أن هذا النمط لدی فلسفة ابن سیناء ینتهی إلی إثبات العلة الفاعلیة الأولی بینما ینتهی الآخر إلی إثبات التقدم الثلاثی للفاعل و الغایة الأولی فی دفعة واحدة.