اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1399 | دوره:8 | شماره:1 (پیاپی 29) |تعداد مقالات:7

این پژوهش با هدف بررسی تأثیر شرایط ادافیکی بر عملکرد شیرابه گیاه آنغوزه تلخ در دو رویشگاه استان کرمان (ارتفاع 2600 متر) در سال 1397 انجام شد. نمونه برداری با روش کاملاً تصادفی از خاک و گیاهان آنغوزه صورت گرفت. پس از بهره برداری و اسانس-گیری از شیرابه به روش تقطیر با آب، ترکیبات اسانس با دستگاه GC-MS تعیین گردید. نتایج آزمون T-test نشان داد که درصد رطوبت، سیلت، مواد آلی، فسفر (01/0>p) و نیتروژن (05/0>p) در رویشگاه پا سیب و درصد شن، میزان آهک و پتاسیم در رویشگاه سردر به طور معنی داری بیشتر بود (01/0>p). میزان شیرابه کل و بازده اسانس در رویشگاه پا سیب (86/66 گرم و 6 درصد) به ترتیب افزایش و کاهش معنی داری نسبت به رویشگاه سردر (37/56 گرم و 8 درصد) داشت (01/0>p). درصد ترکیبات اصلی اسانس از قبیل ای-یک-پروپنیل سکندری بوتیل دی سولفید (48/51 درصد)، آلفا-پینن (92/6 درصد)، بتا-پینن (34/9 درصد) و سیس-اوسیمن (65/7 درصد) در منطقه سردر بیشتر از رویشگاه پاسیب (به ترتیب 75/49، 22/3، 87/5 و 64/7 درصد) بود. در هر دو رویشگاه بیشترین شیرابه تولیدی در برش 10 مشاهده شد. طبق نتایج آنالیز همبستگی، بین عملکرد شیرابه با رطوبت، سیلت، ماده آلی، نیتروژن و فسفر همبستگی مثبت و معنی دار وجود داشت. بین پارامترهای بازده اسانس، ترکیبات گوگردی، آلفا-پینن، بتا-پینن و لیمونن با رطوبت همبستگی منفی و با آهک همبستگی مثبت مشاهده گر د ید (01/0p<). نتایج مشخص نمود که تفاوت در میزان شیرابه، کمیت و کیفیت اسانس می تواند به دلیل شرایط ادافیکی یا تغییرات ژنتیکی باشد. به منظور حفظ و بهره برداری پایدار از این گیاه، برداشت طی 10 مرحله تیغ زنی پیشنهاد می شود.

با توجه به اثرات نامطلوب آنتی بیوتیک ها، آنتی اکسیدان ها و داروهای ضدسرطان مصنوعی بر سلامتی انسان و افزایش مقاومت پاتوژن ها نسبت به آنتی بیوتیک ها، لازم است منابع ایمن و جایگزین برای این ترکیب ها شناسایی شوند. بدین منظور برای اولین بار گیاه بادرنجبویه از شهرستان مریوان واقع در استان کردستان جمع آوری شد و فعالیت زیستی گیاه بررسی گردید. اندام های هوایی گیاه خودرو بادرنجبویه در مرحله گلدهی در تابستان سال 1395 ازمریوان در ارتفاع 1320 متری از سطح دریای آزاد برداشت و اسانس آن ها با امواج میکرویو و بدون استفاده از حلال استخراج شد. ترکیبات تشکیل دهنده اسانس با دستگاه کروماتوگرافی گازی-طیف سنج جرمی شناسایی شدند. فعالیت آنتی اکسیدانی اسانس با روش بی رنگ شدن بتاکاروتن، سمیت سلولی آن با آزمون کشندگی میگوی آب شور و فعالیت ضدمیکروبی آن علیه انواعی از سویه های میکروبی استاندارد و بالینی با روش انتشار در آگار و تعیین کمترین غلظت مهارکننده رشد بررسی گردید. بازده استخراج اسانس بادرنجبویه 18/1 درصد و اجزای اصلی آن ژرانیول (39/30 درصد) و ژرانیال (19/26 درصد) بودند. بر اساس نتایج آزمون بی رنگ شدن بتاکاروتن، مهار اکسیداسیون لینولئیک اسید توسط اسانس بادرنجبویه و استاندارد بوتیل هیدروکسی تولوئن به ترتیب 48/72 و 48/96 درصد و براساس نتایج آزمون کشندگی میگوی آب شور، مقدار LC50 اسانس بادرنجبویه و داروی ضدسرطان وین کریستین سولفات به ترتیب 76/62 و 751/0 میکروگرم بر میلی لیتر به دست آمد. اسانس بادرنجبویه فعالیت ضدمیکروبی خوبی علیه سویه های میکروبی بررسی شده به ویژه باکتری های گرم مثبت داشت. اسانس بادرنجبویه دارای فعالیت آنتی اکسیدانی، ضدمیکروبی و ضدسرطانی خوبی است و می توان آن را به عنوان جایگزینی برای آنتی اکسیدان ها، آنتی بیوتیک ها و مواد ضد سرطان مصنوعی معرفی نمود.

پژوهش حاضر باهدف مطالعه دانش اتنوبوتانی مردم بومی هفت شهرستان جنوبی استان کرمان به مساحت 50 هزار هکتار که به منطقه جنوب کرمان معروف است، طی سال های 1398-1396 انجام شد. بدین صورت که دانش قوم گیاه شناسی 129 آگاه محلی (سن 80-25 سال) شامل گیاه درمان های محلی، بهره برداران از منابع طبیعی و افراد محلی با تحصیلات مرتبط با گیاهان دارویی با استفاده از پیمایش صحرایی و به صورت مصاحبه حضوری و روش بارش افکار مورد مطالعه قرار گرفت. اطلاعات شامل نام محلی، نام علمی، نوع کاربرد ومصرف محلی، روش مصرف، اندام مورداستفاده برای هرگونه گیاهی ثبت شد. درمجموع، 251گونهگیاه دارویی متعلق به63 خانواده گیاهی و 206 جنس در این منطقه شناسایی گردید. کاربرد اتنوبوتانیکی 103 گونه گیاهی برای اولین بار در این منطقه شناسایی و ثبت گردید. بیشترین گزارش کاربرد گیاهان این منطقه به ترتیب مربوط به یماری های گوارشی، پوستی، عمومی و تنفسی بود. خانواده های Asteraceae، Apiaceae و Lamiaceae و جنس های Ferula، Artemisia و Nepeta به ترتیب بیشترین گیاهان دارویی این منطقه را شامل شدند. در زمینه گیاهان با گزارش استفاده بالا، Rhazya stricta، Calotropis procera، Artemisia spp.، Zataria multiflora وBerberis integerrima به ترتیب بیشترین گزارش استفاده در درمان زخم، اگزما، معده درد، اختلالات تنفسی و دیابت را شامل شدند. برگ و گل، اندام رایج و جوشانده و ضماد شکل معمول استفاده از گیاهان دارویی در درمان بیماری ها بودند. یافته های این تحقیق نشان می دهد که اطلاعات اتنوبوتانیکی درون خرده فرهنگ های مردم این منطقه می تواند سرآغاز مناسبی برای تحقیقات کاربردی در صنایع دارویی و بهداشتی باشد.

گیاهان دارویی منبع بسیار غنی از ترکیبات آنتی اکسیدانی هستند، قارچ های اندوفیت گیاهان دارویی درنتیجه همزیستی طولانی مدت با این گیاهان می توانند برخی خصوصیات زیستی گیاه میزبان خود و توانایی تولید متابولیت های ثانویه گیاهی را به دست آورده اند. ازاین رو در این پژوهش خاصیت آنتی اکسیدانی قارچ های اندوفیت همزیست با هفت گیاه دارویی از تیره Asteraceae شامل Matricaria chamomilla, Anthemis triumfetii, Anthemis parthenium, Anthemis altissima var. altissima, Achillea millefolium, Achillea filipendulina, Cichorium intybus موردبررسی قرار گرفت. نمونه برداری از گیاهان سالم و عاری از هرگونه علائم بیماری از بیشتر مناطق رویشگاه این گیاهان از ارتفاعات استان گلستان در بهار 1395انجام شد. پس از جداسازی قارچ ها و بررسی های ریخت شناسی و شناسایی مولکولی به روش چندژنی خاصیت آنتی اکسیدانی 37 گونه قارچ اندوفیت به روش تخریب رادیکال های آزاد DPPH موردبررسی قرار گرفت. بر اساس نتایج به دست آمده اختلاف معنی دار در سطح 99 درصد بین خواص آنتی اکسیدانی قارچ های اندوفیت مشاهده گردید و دامنه فعالیت آنتی اکسیدانی بین 11/32 تا 83/98 درصد متغیر بود. کمترین فعالیت آنتی اکسیدانی مربوط به قارچ Stemphylium amaranthiکه از بافت برگ گونهAnthemis triumfetiiجدا شده بود و بیشترین میزان فعالیت آنتی اکسیدانی مربوط به قارچ Trametes versicolor جدا شده از بافت ساقه گونه بومادران زرد (Achillea filipendulina) بود. همچنین از نظر فعالیت انتی اکسیدانی گونه قارچ گوش ماهی Schizophyllum communeبا میزان 8/98درصددر یک گروه با قارچT. versicolor از بازیدیومیست هاقرار گرفت. گونه هایی از جنس Cladioporium sp. شامل Cladosporium cladosporioides و Cladosporium ramotenellum میزان فعالیت آنتی اکسیدانی بالایی را حدود 97 درصد از خود نشان دادند. با توجه به زمان تولید کوتاه مدت و نرخ رشد بالای قارچ ها و عدم نیاز به تخریب اکوسیستم نسبت به حفظ ذخایر گیاهان دارویی می تواند اندوفیتها را به انتخاب خوبی برای تولید مواد آنتی اکسیدانی تبدیل کند.

شنبلیله (Trigonella foenum-graecum L. ) یکی از گیاهان دارویی مهم محسوب می شود و استفاده از نهاده های آلی به عنوان یک عامل مهم برای دستیابی به حداکثر عملکرد این گیاه می باشد. به منظور بررسی اثر اسید هیومیک و تراکم کاشت بر فعالیت آنتی اکسیدانی و خصوصیات بیوشیمیایی(ترکیبات فنلی، فلاونوئیدی، آنتوسیانین، قند و رنگیزه های فتوسنتزی) شنبلیله، آزمایشی در سال زراعی 1396 به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه بیرجند اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل سه سطح اسید هیومیک (0، 5 و 10 کیلوگرم در هکتار) و دو سطح تراکم کاشت (25 و 50 بوته در مترمربع) بودند. بعد از اعمال تیمارها و در مرحله گلدهی کامل و قبل از مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی گیاه، نمونه هایی از برگهای گیاه شنبلیله تهیه و صفات بیوشیمایی آن اندازه گیری شدند. نتایج آزمایش نشان داد که اسیدهیومیک بر اکثر صفات بیوشیمیایی شنبلیله (فعالیت آنتی اکسیدانی، میزان فنل کل، فلاونوئید کل و میزان کربوهیدرات) معنی دار شد، بطوریکه بیشترین فعالیت آنتی اکسیدانی (6/64 درصد) و میزان کربوهیدرات (73/6 میلی گرم برگرم) برگ گیاه از تیمار 10 کیلوگرم بر هکتار اسیدهیومیک و کمترین فعالیت آنتی اکسیدانی (0/50 درصد) و میزان کربوهیدرات (45/3 میلی گرم برگرم) از تیمار شاهد حاصل گردید. همچنین کاربرد اسید هیومیک سبب افزایش معنی دار رنگیزه های فتوسنتزی (کلروفیل کل، a، b و کارتنوئید) شد، بطوریکه بیشترین میزان کلروفیل کل در تیمار 10 کیلوگرم بر هکتار اسید هیومیک (با 51/4 میلی گرم بر گرم) و کمترین میزان آن (18/3 میلی گرم بر گرم) از تیمار شاهد بدست آمد. با توجه به نتایج، بیشترین میزان فلاونوئید با 43/6 میلی گرم بر گرم در تراکم 25 بوته در مترمربع و کمترین میزان فلاونوئید با 46/5 میلی گرم بر گرم در تراکم کاشت 50 بوته در مترمربع مشاهده گردید. اثر متقابل اسید هیومیک و تراکم کاشت هم بر میزان فنول و فلاونویید گیاه معنی دار شد، بطوری که بیشترین میزان فنول (07/42 میلی گرم بر گرم) در تیمار 10 کیلوگرم بر هکتار اسید هیومیک با تراکم کاشت 25 بوته در مترمربع و کمترین میزان فنول (86/41 میلی گرم بر گرم) در تیمار شاهد با تراکم کاشت 25 بوته در مترمربع بدست آمد. بر اساس نتایج این آزمایش، استفاده از 10 کیلوگرم در هکتار اسید هیومیک و تراکم کاشت 25 بوته در مترمربع، نقش موثری در افزایش فعالیت آنتی اکسیدانی و صفات بیوشیمایی (میزان فنل کل، فلاونوئید، آنتوسیانین، قند) شنبلیله داشت، هرچند تیمارهای آزمایش، نتوانست آنتوسیانین را تحت تاثیر خود قرار دهد.

رشد و تولید گیاهان در اکوسیستم ها و رویشگاه های طبیعی مختلف، تحت تاثیر عوامل مختلف قراردارد. پژوهش حاضر به منظور ارزیابی و مقایسه فیتوشیمیایی و آنتی اکسیدانی 3 گونه دارویی پر مصرف شامل: آویشن شیرازی (Zataria multifolia Boiss)، بومادران شیرازی (Achillea eriophora DC) و بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla L) در پنج رویشگاه طبیعی (فسا، فیروزآباد، کازرون، فراشبند و دهرم) واقع در استان فارس انجام شد. پس از جمع آوری اندام های هوایی گیاهان در مرحله گلدهی و تهیه عصاره متانولی به روش خیساندن، محتوای فنولی و فلاونوئیدی به ترتیب با روش های معرففولین-سیوکالتیو و رنگ سنجی کلرید آلومینیوم، فعالیت آنتی اکسیدانی با روش DPPH سنجیده شده است. نتایج نشان داد که عملاً یک رابطه و همبستگی مثبت میان ترکیبات ثانوی گیاه با عملکرد آنتی اکسیدانی آنها وجود دارد و این رابطه برای هر سه نمونه گیاهی کاملا معنی دار بود، به طوری که به ترتیب گونه های آویشن شیرازی و بومادران در رویشگاه های دهرم و فراشبند از بیشترین میزان ترکیبات فنلی و فلاونوییدی برخوردار بودند و به فراخور آن عملکرد آنتی اکسیدانی بیشتری نیز از خود نشان دادند به نظر می رسد تفاوت در میزان ترکیبات ثانوی و فعالیت آنتی اکسیدانی نشان دهنده اثر ارتفاع رویشگاه بر کمیت و کیفیت مواد موثره گونه ها می باشد و با توجه به اهمیت اثر شرایط متنوع اکولوژیکی بر ترکیبات دارویی گونه ها پیشنهاد می شود در تحقیقات آتی اثر هر یک از دیگر عوامل از جمله خاک رویشگاه ها نیز مورد ارزیابی قرار گیرد.

گیاه ریحان (Ocimum basillicum L. ) یکی از مهم ترین گیاهان متعلق به خانواده نعناء است، پیکر رویشی آن حاوی اسانس (5/0 تا 5/1 درصد) است و در صنایع غذایی و عطرسازی مورداستفاده قرارگرفته است. این آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در سال زراعی 1393 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد انجام شد. فاکتورها شامل دو توده محلی ریحان (ورامین و قائن) و مقادیر مختلف عناصر کم مصرف و پرمصرف در 9 سطح انجام شد. صفات اندازه گیری شده شامل ارتفاع بوته، طول و عرض برگ، تعداد برگ، تعداد ساقه های جانبی، وزن خشک گیاه، محتوی کلروفیل و کاروتنوئید و میزان اسانس بود. استخراج اسانس به روش تقطیر با آب و توسط دستگاه کلونجر انجام شد. کلروفیل و کارتنوئید به صورت اسپکتروفتومتری آنالیز گردید. نتایج نشان داد که اکثر صفات مورد ارزیابی در این پژوهش تحت تأثیر تیمارهای آزمایش قرار گرفت. بیشترین میزان وزن خشک (66/77 گرم در مترمربع) متعلق به توده ورامین به همراه مصرف نانو کلات روی به مقدار (5/1 کیلوگرم در هکتار) بود. بیشترین میزان کلروفیل a (5/6 میلی گرم در گرم وزن تر) به توده محلی قائن همراه با کاربرد 60 کیلوگرم در هکتار اوره بود. توده محلی ورامین با 93/0 درصد اسانس برتری قابل توجهی نسبت به توده محلی قائن داشت. بین تیمارها و غلظت های به کار رفته، در صفات مورد اندازه گیری مشاهده گردید. همچنین به نظر می رسد کاربرد کودهای نانو و کود زیستی نیتروکسین می تواند گام مؤثری در جهت بهبود عملکرد و کیفیت محصول و جایگزینی مناسب برای کاهش مصرف کودهای شیمیایی باشند.