پژوهش های ادیانی
سال:1399 | دوره:8 | شماره:15 |تعداد مقالات:12

نویسنده، مخاطب، مضمون و قالب، چهار ضلع هر اثر ادبی را شکل می دهند. مکاتب ادبی درباره این چهار ضلع دیدگاه های مختلفی مطرح کرده اند. اسلام هم به عنوان یکی از مکاتب فکری آسمانی درباره آن دیدگاه هایی دارد. نویسنده به عنوان انسانی تاثیرگذار اهمیت ویژه ای در رویکرد ادبی اسلام دارد. دین اسلام اثر ادبی را عملی می داند که می تواند صالح یا طالح باشد. اینکه «اثر ادبی» چه معنا و مفهومی را در بر بگیرد از دیدگاه اسلام شایان توجه است. در این جستار کوشیده ایم دیدگاه های اسلام درباره دو ضلع نویسنده و معنا را در اثر ادبی بسنجیم. برای درک بهتر دیدگاه اسلام، نیم نگاهی به دیدگاه دیگر مکاتب ادبی و تفاوتشان با رویکرد اسلامی داشتیم. این بررسی نشان داد که برخلاف متن محور و مخاطب محوربودن بسیاری از مکاتب ادبی، رویکرد ادبی اسلام، معناگرایانه است و جایگاه نویسنده اهمیت ویژه ای دارد.

آشنایی با چارچوب نهادهای دینی هر یک از مذاهب اسلامی، کمک شایانی به شناخت صحیح و فهم دقیق آموزه های آن مذهب می کند. مذهب اباضیه با رویکرد ویژه در کشور عمان از این قاعده مستثنا نیست. شناخت دقیق جایگاه هر یک از نهادهای علمی و مذهبی که در مجموعه حکومت پادشاهی عمان، رویکرد امامت دینی نیز برای خویش تعریف کرده اند، و تحلیل این نهادها زمینه ساز فهم صحیح جایگاه و رویکرد این مجموعه ها است. لذا در این مقاله با نگاهی توصیفی تحلیلی وزرات خانه ها و دانشگاه های مهم و کاربردی دینی و سیاسی اباضیان را تشریح می کنیم. در این میان بر رویکرد تربیت مبلغان اباضی و نقش وزارت اوقاف و امور دینی کشور عمان تمرکز بیشتری خواهیم داشت. زیرا باعث تقویت همین مذهب شده و به نوعی نقش حوزه علمیه را ایفا می کند. امید است در نهایت، این شناخت سبب تقویت همدلی، همکاری و تقریب بین مذاهب اسلامی شود و روشی ملموس و کارآمد پیش روی محققان عرصه اباضیه بگستراند.

با توجه به جهانی بودن دین و معنویت و تاثیر آن بر رفتار و سلامت، سازمان دهی و نقد تحقیقات تجربی در این حوزه اهمیت ویژه دارد. این مقاله تعاریف «معنویت» و «سلامت معنوی» را با بهره گیری از شواهد بینش قرآنی، روان شناسی، و عصب شناسی بررسی می کند و نقش فعالیت های مذهبی در ارتقای سلامت را می کاود. دانشمندان مدارهایی در مغز را شناسایی کرده اند که در درک ما از وجود خدا، احساس امنیت یا کاهش ترس/خشم نقش دارند. اعمال معنوی با فعال کردن قسمت متعالی مغز (نیوکورتکس) قسمت های مختلفی از مغز را تحت تاثیر قرار می دهد و رفتارهای اجتماعی انسان را ارتقا می بخشد. میدان های انرژی قلب (انرژی قلبی) به میدان آگاهی وصل است که اطلاعات مربوط به رویدادهای آینده را، قبل از وقوعشان، دریافت و پردازش می کنند، به طوری که قلب پیش از مغز اطلاعات شهودی را دریافت می کند. پژوهش های علمی در این حوزه نشان می دهد اعمال معنوی، از جمله زیارت کردن، ذکرگفتن و دعاکردن عملکرد نورون های مغز را تغییر می دهد و موجب ارتقای سلامت جسمی، ذهنی، اجتماعی و عاطفی فرد می شود.

اخلاق پولسی اخلاق فضیلت محور است. فضایل مد نظر پولس، یعنی ایمان، امید و محبت، فضایلی هستند که خدا به انسان داده باشد. به نظر وی، کسی که به مسیح ایمان آورد، از درون متحول خواهد شد و زندگی اش اخلاقی خواهد بود. با توجه به سرشت گناه آلود، آدمی قبل از ایمان بر حسب جسم زندگی می کند و برایش امکان تحول و تعالی نیست. طبیعت انسانی بدون فیض خدا گرفتار خواهش های نفسانی است. به عقیده پولس، شرط اخلاقی زیستن ایمان و بر حسب روح زیستن است و مانع اخلاقی زیستن بی ایمانی و بر حسب جسم زیستن است. مسیله مهمی که باید به آن توجه کرد این است که چه بسا کسی ایمان آورده باشد، اما از بند جسم رها نشده باشد و زندگی جسمانی و روحانی اش در حال تنازع باشد. در میان رذایل ناشی از زندگی بر حسب جسم، عجب مهم ترین مانع اخلاقی زیستن است، چراکه سبب می شود انسان گمان کند آنچه خدا بدو داده است، از آن خود او است و از روی استحقاق خودش آنها را به دست آورده است. کسی که دچار عجب شود خود را از فیض خدا بی نیاز می داند و دچار توهم دانایی می شود و نخواهد توانست اخلاقی زندگی کند. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، دیدگاه پولس درباره زندگی بر حسب جسم و عجب ناشی از آن به عنوان مانع اخلاقی زیستن تبیین خواهد شد.

در بخش های مختلف عهد جدید و نیز در متون پهلوی شواهد فراوانی درباره رنج وجود دارد. در خلال روایات موجود و نیز پاسخی که این ادیان برای رنج واردشده به مقدسان و مردمان عادی می دهند می توان به حکمت وجودی رنج در مسیحیت و زردشتی پی برد. این پژوهش در نظر دارد با کنار هم قراردادن شواهد متنی در باب مفهومی واحد (رنج)، با تکیه بر ادبیات پهلوی و عهد جدید، جایگاه این انگاره را در دین مسیحیت و زردشتی تبیین و با هم مقایسه کند. به نظر می رسد زردشتیان به دلیل ثنویت انگاری دلیل وجودی رنج در زندگی را مشخص کرده اند و آن را از ناحیه اهریمن می دانند و به تبع آن رویکرد باورمندان این دین نیز معلوم است، در حالی که در مسیحیت رنج در زندگی لازمه مومن شدن است و ما با مفهوم «رنج مقدس» یا همان رنج واردشده از طرف خدا مواجهیم.

مجموعه اوضاع و احوال خاص اجتماعی فرهنگ غرب در دوران مدرن، گسست میان امر دینی و امر غیردینی را عمیق تر کرد و تعریف جدیدی از دین پیش کشید. نظریه پردازان غربی در واکنش به این اوضاع و احوال اجتماعی، به طور خاص مسیحیت را در برابر امر غیردینی، دین تصویر کردند و این روند خاص جدایی را سکولاریزاسیون نامیدند. اما در نتیجه دگرگونی های اجتماعی عصر حاضر، نظریه های پساسکولار کوشیده اند با گذر از ایده های سکولار، امر دینی و امر غیردینی را پیوند دهند. این مقاله برای بررسی روند چنین تحولاتی با استفاده از نظریه های مختلف، تحول آگاهی و معرفت دینی در جامعه را شرح می دهد. در نهایت و پس از تحلیل انتقادی تحولات مذکور، به منظور برقراری پیوند دین و غیردین در عصر حاضر، تجدیدنظر در عقلانیت به عنوان راه حل پیشنهاد شده است.

پیش گویی های پایان جهان در دین زردشت، بیشتر در زند وهومن یسن، پیش گویی جاماسپ در یادگار جاماسپ و برآمدن شابهرام ورجاوند نمود یافته اند؛ در آثار یادشده، که نمونه هایی از پیش گویی های اسطوره ای پایان جهان به شمار می آیند، یکی از مولفه های اصلی، ظهور و تغییری گسترده و مثبت، به صورت ناگهانی در فرجام جهان است. در پژوهش پیش رو، که با تکیه بر منابع کتاب خانه ای و با روش تحلیلی توصیفی انجام می شود، با اتکا بر دیدگاه های اسطوره شناختی پدیدارشناس دینی، میرچا الیاده، متون یادشده را واکاوی خواهیم کرد. بر اساس دیدگاه الیاده، این پیش گویی ها گرچه در ظاهر، آینده جهان را به تصویر می کشند، در باطن به سبب درون مایه اساطیری شان، نشان از میل بازگشت جاودانه بشر به لحظه ازلی دارند و به همین روی تمام الگوهای بازگشت اسطوره ای را در خود دارند و در بستر روایتی اسطوره ای، زمینه را برای عبور مخاطب از زمان خطی به زمان قدسی فراهم می کنند.

رنج، مسیله محوری فلسفه های بودایی است. از سخنان بودا و تحلیل های سنت های بودایی می توان دریافت که رنج از دو ساحت متفاوت برخوردار است: یکی رنج روان شناختی و دیگری وجودشناختی. بنابراین، رنج محدوده وسیعی از زندگی انسان، از فشارهای شدید روحی و جسمی گرفته تا تجربه های محدود و گذرنده زندگی، به آرزو نرسیدن، و نیز گرفتاری در چرخ وجود را در بر می گیرد. مدعای بودایی این است که رهایی از هر دو سطح امکان پذیر است. این جستار با نگاه مفصل به نظریه های فلسفی مکتب های بودایی، رنج را در ساحت اول بررسی می کند. همه سنت های بودایی خود را درمانگر می دانند؛ نخست علت را می یابند و سپس روش درمان را پیشنهاد می دهند. اینان مدعی اند فنونی که برای درمان رنج به کار می برند نادانی و تشنگی را در هر دو سطح از میان می برد. اما تحلیل های روان شناختی از نظریه های فلسفی بودایی نشان می دهد که کارآمدی آموزه بودایی محدود به سطح اول است.

پیدایش و گسترش شتابان کیش نوظهور مانوی در سده سوم میلادی با استفاده از ابزارهای متعدد و متنوع تبلیغ دینی که حاصل نبوغ پدیدآورنده اش بود، نه تنها قلمرو شاهنشاهی ساسانی بلکه بخش هایی از سرزمین های امپراتوری روم در شرق و در مجاورت مرزهای ایران شهر و قسمت هایی از آسیای میانه، چین و شبه جزیره عرب را نیز در بر گرفت. یکی از شیوه های اثرگذار تبلیغی مانی و جانشینانش بهره گرفتن از باورهای شایع و رایج توده مردم و یکسان انگاری با آنها بود. باورهای آیین زروانی در قالب آموزه های دینی زردشتی، در اغلب نواحی فلات ایران، با اقبال در بین مردم مواجه شده بود. مانی با فراست از این ظرفیت برای باورپذیرکردن آموزه های کیش خود استفاده کرد. مبانی زروان باوری را می توان مشخصا در اصل دوبنی یا ثنویت و نیز اعتقاد به سه دور زمانی در کیش مانوی جست وجو کرد. همین طور پاره ای از پایه های اخلاقی محل توجه مانویان از باورهای زروانی متاثر بوده است. از سوی دیگر، نفوذ باورهای زروانی در کیش مانوی به شکلی حتی به تقسیمات سازمان دینی آن نیز راه یافته بود، اگرچه تعابیری در برخی متون متاخر مانوی هست که به نظر می رسد پیروان این کیش بعدها از اعتقادات زروانی اسلاف خود، نظیر باور به هم ریشه بودن اصل خیر و شر (اهورمزدا و اهریمن)، توبه کرده اند.

هدف از این پژوهش بررسی نقش راهبان بودایی سغدی تبار در گسترش و پراکندن آیین بودا در جنوب چین است. سغدیان به سبب چیرگی شان به زبان چینی و هندی، و از سوی دیگر همچون بازرگانانی که فقط انتقال دهندگان کالا نبودند، بلکه ناقلان کیش هایی چون مانویت، زرتشتی، مسیحیت و آیین بودا نیز به شمار می رفتند، نقش مهمی در ترویج آیین بودا داشتند. این پژوهش بر پایه بن مایه های (منابع) موجود، مانند شرح حال راهبان سغدی، سنگ نوشته های مقبره ها و دست نوشته های سغدی بودایی در تورفان و دون هوانگ، نشان می دهد که اینان در نقش پیام رسانان دینی چگونه آیین بودا را در جنوب چین در درازنای سده های هفتم تا دهم میلادی گسترش دادند.

بلخ همواره در کانون توجه محققان، و از مراکز سیاسی، تجاری و اقتصادی و توقفگاهی مهم در جاده ابریشم بوده است. زبان بلخی از زبان های ایرانی میانه شرقی است و اسناد به دست آمده به این زبان حاوی اطلاعات دقیق از اوضاع و احوال دینی، اجتماعی، و اقتصادی مردمان این ناحیه است. در این مقاله، که بر اساس اسناد حقوقی و اقتصادی نوشته شده، بر آنیم تا به نظام دینی و یادکردهای ایزدان این ناحیه بپردازیم و مشخص کنیم که این ایزدان چه رابطه ای با یکدیگر داشته اند. همچنین، می کوشیم نشان دهیم که آیا نظام باوری و اعتقادی آنها تاثیری بر نظام اقتصادی و حقوقی شان داشته است یا خیر؛ و آیا ایزدان پرستش شده در این اسناد با باورهای راست کیشانه زرتشتی مطابقت دارد یا خیر. روش این مقاله توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد حقوقی و اقتصادی بلخی (از سده چهارم تا هشتم میلادی) است.

شیوه تدفین زرتشتیان، شیوه ای خاص و متفاوت با دیگر مذاهب است که از نظر راهبردی و هدف در بیشتر ادوار و مکان های مختلف جغرافیایی رعایت شده، اما در شیوه اجرا تفاوت هایی در آن حاصل شده است. این تفاوت ها، انعکاس دهنده تحولات محیطی، فرهنگی و اجتماعی زرتشتیان در طول این سده ها است. از این رو بررسی روند این تغییرات می تواند به درک بهتری از جوامع زرتشتی در طول دوره اسلامی منجر شود. شیوه استفاده شده در پژوهش حاضر از لحاظ هدف، بنیادی و از نظر روش میدانی بوده و نحوه گردآوری داده ها نیز اسنادی و کتاب خانه ای است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که برای زرتشتیان ایرانی و پارسیان هند، نیالودن عناصر طبیعی و در معرض خورشید قراردادن جسد مهم ترین اصل آیینی محسوب می شده و برای حفظ این آیین، در موقعیت های مختلف فرهنگی، اجتماعی، زمانی، محیطی و. . . بناهایی متناسب با آیین خود برپا داشته اند. اما با شروع مدرنیسم و وضعیت پیچیده نظام های کلان شهری در اواخر سده بیستم میلادی، جامعه زرتشتی، به خصوص زرتشتیان ایران، با این موج همراه شدند و مناسبات اجتماعی را به اجرای سنت های کهن، از جمله شیوه تدفین، ترجیح دادند.