پژوهش های معماری اسلامی
سال:1398 | دوره:7 | شماره:4 (پیاپی 25) |تعداد مقالات:7

با توجه به تحولات صورت گرفته در قرون اخیر، تغییرات فراوانی در نما و عناصر آن به وجود آمده که موجب آشفتگی در سیمای بصری ساختمان ها شده است. این در حالی است که در طول تاریخ تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول، سبک های معماری ادامه دهنده و تکمیل کننده سبک های پیشین بوده اند. در اواخر قاجار این روند تکمیلی و تدریجی گسسته شده و ساختار نماهای این دوران و پس از آن از ویژگی های دیگری برخوردار می باشد؛ این پژوهش به دنبال مقایسه تطبیقی نماهای سه شیوه دوره قاجار با اصول معماری اسلامی است. روش انجام تحقیق به صورت ترکیبی (کمی و کیفی) و نوع پژوهش تفسیری– تاریخی و پیمایشی است. ابزار جمع آوری داده ها، مطالعات کتابخانه ای، اسنادی و مشاهدات میدانی است. به همین منظور به بررسی نمای سبک ها و شیوه-های هر دوره و مقایسه معیارها و شاخص های ساختار کالبدی معماری اسلامی در نماهای شهری و واحدهای عملکردی در دو ساحت کتابخانه ای و میدانی پرداخته می شود. بعد از دستیابی به چارچوب نظری در این خصوص، هفت شاخصه هندسه، تناسبات، تقارن، هماهنگی، سلسله مراتب، نظم و ریتم و وحدت در کثرت به عنوان شاخصه های معماری اسلامی به دست آمدند. در ادامه به صورت تصادفی ساده از هر سه شیوه در دوره قاجار، 3 بنا انتخاب و به صورت گرافیکی شاخصه های معماری اسلامی در آن ها پیاده شد؛ سپس به منظور انتخاب شاخصه های حائزاهمیت در هر دوره، 42 نفر از دانشجویان و 9 نفر از اساتید معماری و شهرسازی، پرسشنامه پژوهشگرساخته را تکمیل کردند. توجه به شاخصه های دارای اهمیت در هر بنا، گویای آن است که تغییر کالبدی معماری، با توجه به ساختار فکری معماری دوران خود، قابل تفسیر می باشد؛ و صرفاً تغییر فیزیکی نمی تواند در نهایت به تغییر ساختاری سبکی بینجامد.

سازه های قوسی شکل به ویژه تاق ها، به عنوان یکی از پرکاربردترین عناصر سازه ای در معماری سنتی، از اهمیت ویژه ای در منظر سکونتگاه های تاریخی برخوردارند. این در حالی است که بیشتر پژوهش های انجام شده در این حوزه به مباحث تاریخی و فنی اختصاص یافته و کارکردهای بصری این عنصر در ورای نقش سازه ای آن پنهان مانده است. غفلت از کارکرد فراسازه ای عناصر تاقی، سبب گردیده تا با ابداع شیوه های نوین ساخت و از دست رفتن نقش سازه ای این احجام، کارکردهای بصری این عناصر در منظر شهری، علی رغم نقش بارز هویتی به فراموشی سپرده شود. در این نوشتار تلاش می شود با دریافت و تبیین نحوه ی کارکرد سازه های تاقی در ساماندهی منظر میدان های شهری طراحی شده ی تاریخی، راهکارهایی متناسب با نیازهای معاصر برای طراحی و ساماندهی میدان ها ارائه شود. روند این پژوهش با مطالعات کتابخانه ای شروع گردید؛ و با برداشت نمونه ها از طریق مطالعات میدانی ادامه یافت. در این راستا ابتدا میادین هشت گانه ی موردمطالعه بر اساس نوع کارکرد سازه های تاقی در جداره ی آن ها به سه گونه ی دارای «رواق»، «حجره و حجره تاق نما» و «تاق نما» تقسیم شدند. سپس نقش این عناصر در پوشش جداره ها در دو راستای عمودی و افقی و در دو مقیاس خرد و کلان، بررسی و تحلیل شد. در مقیاس خرد نحوه ی ایجاد ریتم، اتصال جداره ها به ابنیه ی پیرامونی و سردرب میدان و اتصال جداره ها با یکدیگر در بدنه ی میدان ها بررسی گردید. نتایج تحقیق مبین بهره گیری از سه شیوه ی مبتنی بر «تاق کامل»، «ابنیه و ورودی ها» و «ترکیب تاق کامل با نیم تاق» جهت ایجاد ریتم در جداره ها است. بهره گیری از «ترکیب تاق کامل با نیم تاق» در جداره ی میادین، علاوه بر ایجاد ریتم، برای اتصال جداره ی میدان به ابنیه ی پیرامون نیز استفاده شده است. تحلیل های صورت گرفته همچنین چهار شیوه ی به کاررفته در پیوند جداره های میدان ها با یکدیگر شامل «تاق کامل»، «نیم تاق»، «مورب با زاویه 45 درجه» و «بدون ارتباط» را آشکار می کند. در ادامه نحوه ی استقرار دو اشکوب میدان بر روی یکدیگر در راستای عمودی، موردمطالعه قرار گرفت. در اینجا با بررسی ساختار کلی طبقه ی فوقانی به ریشه یابی ایجاد راهروی بیرونی در طبقه ی اول میدان ها به عنوان عرصه ای برای دسترسی و نظاره ی میانه ی میدان پرداخته شده است. سپس با بررسی نقش عناصر تاقی در مقیاس کلیت میدان، الگویی سه گانه از نحوه ی ترکیب این عناصر در جداره ها شامل «خلق محصوریت»، «زمینه سازی جهت تأکید بصری» و «تأکید بصری» احصا و به عنوان نتیجه ی دیگر این پژوهش ارائه گردید. درنهایت با توجه به اینکه تزیینات یکی از شاخصه های مهم معماری ایرانی-اسلامی است؛ شیوه های مختلف تزئین شامل «آجرکاری»، «کاربندی»، «کاشی کاری»، «نقاشی دیواری» و «ستون» و محل کاربست آن ها بر سطح سازه های تاقی احصا؛ و جهت تبیین پیشینه ای محکم جهت بهسازی و طراحی های معاصر به عنوان رهیافت دیگری از این پژوهش معرفی شد.

تعارض زیبایی-والایی از موضوعات پرتنش در اندیشه و مظاهر زندگی انسان، از جمله در ساخت معابد در طول تاریخ بوده است. در دوره مدرن، دو جریان فرم گرا و کارکردگرا معماری مدرن در پاسخ به مکتب نظری امانوئل کانت فیلسوف آلمانی ظهور کرد. بعدها معماران دیکانستراکتیویستی همچون آیزنمن ریشه ناهنجارگرایی خود را در فرمول اکتشافی خود برای ترکیب این دو، عنوان کردند. این جریان های فکری در دنیای اسلام، و خصوصاً ساخت مساجد رسوخ کرد؛ و کمتر به الگوهای مفهومی منحصر به فرد اسلامی در جمع بین زیبایی-والایی و تلاش برای احیای آن در عصر جدید فکر شد. در نگاه اسلامی جامعیتی از جمال-جلال توصیه شده است که اسلام مدعی، در ادیان قبلی نبوده است و با ظهور اسلام این تعادل رخ نموده است. با تمام اهمیت این تعادل، بر اساس نیاز می تواند در هر نمونه تا حدودی به سمت یکی از طرفین طیف سوق پیدا کند. در این پژوهش اصول فلسفی و معیارهای معماری برخاسته از هر دو وجه، با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به گونه شناسی مفهومی مساجد تاریخی پرداخته شد و در نهایت دو نمونه از مساجد طراحی شده با الگوی جامعیت غربی و سنتی در بروز تقابل والا-زیبا، مبنا قرار گرفت. شاخص بندی هایی برای بررسی هر اثر معاصر بر میزان جمال-جلال اسلامی و یا زیبایی-والایی غربی صورت گرفت. نتیجه پژوهش حاکی از تکامل معماری مساجد چهار دوره ایران، سیری از والاگرایی یا زیبایی گرایی محض به سوی حالات فراگیر والایی-زیبایی (حالت جامع گرایانه) داشته است؛ و در مقایسه، مساجد معاصر با الگوی غربی گاه به سمت زیبایی و والایی مادی و غیراصیل پیش رفتند. البته در موارد الگوبرداری از گذشته نیز در عین ارزش های دنبال شده، گاه برداشت ها سطحی و روبنایی است. جریان های زیبایی گرایی، اصالت را به فرم ظاهری-و در مقابل، والایی گرایی، اصالت را به فضا داده اند و در الگوی غیرقدسی هر دو بعد تحریف تاریخ و صرفاً، به جذابیت و کارکرد تنزل یافته اند؛ در حالیکه نگاه جامع گرای قدسی نگاهی توأمان و البته با اصالت به روح و رشد روحانی دارد.

آب انبارها بناهایی بودند که اکثراً در مناطق گرم و خشک کشور برای خنک نگه داشتن آب در طول سال مورد استفاده مردم قرار می-گرفتند. یکی از اصلی ترین عنصر آب انبارها پوشش مخزن می باشد که از طاق های آجری گوناگونی مانند آهنگ، کلنبو با خیز و فرم های متفاوت در ساخت آنها استفاده شده است. هدف از این پژوهش شناخت میزان دریافت تابش خورشید و سایه اندازی در گنبد آب انبارهای یزد می باشد که منجر به شناخت بهینه ترین پوشش مخزن آب انبار در بین نمونه های مطالعه شده می گردد. برای انجام این تحقیق پنج نمونه از آب انبارها با ساختار متفاوت گنبد در شهر یزد انتخاب گردید و میزان دریافت تابش سالیانه آن ها در گرم-ترین روز سال، در ساعات 14، 16و 18 با استفاده از تحلیل انرژی پلاس نرم افزار راینو تحت پلاگین های هانی بی و لیدی باگ انجام گرفت. نتایج آنالیزها نشان می دهد؛ با افزایش سطوح گنبدها میزان جذب حرارت در محدوده در معرض تابش و در محدوده سایه بیشتر می شود. در هنگام طلوع و غروب خورشید مقدار دریافت تابش تقریباً در تمام گنبدها شبیه هم است، ولی هنگام ظهر؛ جذب حرارت گنبدهای با خیز بلند و سطح تماس کم نسبت به تابش خورشید؛ کمتر از گنبدهای با خیز کم و سطح تماس زیاد است؛ که علت اصلی آن ایجاد سایه بیشتر و جذب حرارت کمتر در این نوع گنبدها می باشد. بیشترین دریافت حرارت در ساعت 14 مربوط به گنبد برسویه تفت (kwh/m2 128187) با خیز کم و کمترین دریافت حرارت در حاج قاضی یزد با خیز بلند و سطح تماس کم (kwh/m2 80753) است. رابطه ی بین خیز طاق گنبد با میزان دریافت تابش خورشید تقریباً مستقیم است؛ لذا استفاده از گنبد با خیز طاق و ارتفاع زیاد و سطح تماس کم با توجه به شرایط اقلیمی یزد در آب انبارها عملکرد حرارتی مناسب تری داشته است.

«اسلامی» بودن معماری، نه یک امر تاریخی، بلکه یک هدف معاصر برای معماری ایران است که از بدو تأسیس درس «معماری اسلامی» در دوره پس از انقلاب اسلامی، مطرح بوده است. این درس، بنابر ماهیت خود، دارای وجه تاریخی قوی است و همین امر آن را مستعدّ خروج از حوزه فعالیت های طرّاحانه دانشجویان معماری قرار داده است. در این نوشتار، پس از مروری بر ادبیات موضوع «پیشینه ها» در آموزش معماری و طرّاحی پژوهی، دو دسته از نظریات (تئوری های مبتنی بر مسایل درون نهادی معماری و نظریات مبتنی بر مسایل برون نهادی معماری) شناسایی و بحث شده اند؛ سپس محتوای سرفصل های مرتبط با معماری اسلامی با مرور نظرات صاحب نظران، مورد بررسی قرار گرفته است. سپس با مدل سازی و تحلیل تفسیری ادبیات موجود، ضمن شناسایی سه دسته اصلی (تجربه گرایی، تداوم گرایی و اصول گرایی) در تلاش های انجام شده برای عملیاتی کردن آموزه های معماری اسلامی در عمل طرّاحانه و اثبات گرایش به تاریخ زدایی از بحث در ذیل آنها، راه حلّ پیشنهادی در این نوشتار، ذیل عنوان «نگرش انتقادی اسلامی»، ارائه شده که راهکاری را مبتنی بر تداوم ساختارمند ارزش های اسلامی به عنوان محور بحث کلاسی پیشنهاد می کند؛ محور این درس نظری، بررسی تطوّرات تاریخی در ارتباط با این محور ثابت با نگرشی نقّادانه است که ضمن مثالی عملیاتی، بررسی و نتیجه گیری شده است. در این رویه پیشنهادی، اصالت به کالبد تاریخی داده نمی شود؛ بلکه در «مظروف» اسلامی قرار داده می شود و کالبد در قبال این مظروف بصورت انتقادی مورد بررسی قرار می گیرد. در صورتی که داشتن محیط کالبدی اسلامی، یک هدف در دروس طرّاحی معماری باشد؛ ذهنیت ها و دانش های تولیدی از این مباحث، به صورت مستقیم قابلیت کاربرد در آن کارگاه ها را خواهد داشت.

در سال های اخیر به دلیل فاصله گرفتن آشکار معماری و شهرسازی معاصر کشورهای مسلمان از مهم ترین انگاره فرهنگی این کشورها یعنی آموزه های اسلام، بحث بر روی مفهوم و ویژگی های معماری اسلامی، در دانشکده های معماری و شهرسازی، به یک جریان در حال رشد مبدل گردیده است. خانه به عنوان مهم ترین عنصر متصل کننده سبک زندگی و معماری، نقشی کلیدی در این گسست داشته است. در ادبیات عامه و حتی در ادبیات آکادمیک، پیوندی ناگسستنی میان معماری سنتی کشورهای مسلمان و معماری اسلامی تصور می گردد که بر مبنای شناخت کلی افراد از دو موضوع اسلام و سنت معماری شکل گرفته است. اما برای اثبات یا رد این گزاره، دقت بالاتری نیاز است. بر این اساس، این پژوهش با هدف صحت سنجی این گزاره حداقل در خانه های نمونه مورد بررسی-که خانه های سنتی دوران قاجار و پهلوی شهر قم را شامل می شود-به انجام رسیده است. برای استخراج شاخص های مسکن اسلامی، از اجماع متخصصان معماری معاصر که دغدغه پژوهشی آنان از دید نگارندگان این پژوهش در زمینه «معماری مسکن اسلامی»، احراز گردد، بهره گیری شد. به کارگیری پسوند «اسلامی» در عنوان یا محتوای کتب و مقالات این معماران معیار لازم و کافی برای ملحوظ گردیدن در این لیست قرار گرفت. بدین ترتیب چکیده نظرات دوازده معمار معاصر شامل محمدکریم پیرنیا (غلامحسین معماریان)، مهدی حمزه نژاد، محمد منان رئیسی، مسعود ناری قمی، بسیم سلیم حکیم، علی محمد رنجبر کرمانی، عبدالحمید نقره کار، سپاهیک اومر، کامبیز نوایی و حاجی قاسمی، هشام مرتضی، محمد نقی زاده و محمدرضا بمانیان در قالب شاخص های کلیدی ساخت مسکن اسلامی استخراج گردید. این شاخص ها با احتساب تعداد تکرار و یکدست شده در جدول دیگری مرتب گردید و شاخص های با تکرار در آثار بیش از نیمی از جامعه آماری اندیشمندان، برای تطبیق با خانه های قم انتخاب گردید. یازده شاخص با شرایط ذکر شده استخراج گردید که از این میان تنها هفت شاخص قابلیت ارزیابی با اطلاعات موجود را دارا بود. این شاخص ها بر چهارده خانه انتخابی تطبیق داده شد و خانه ها بر اساس میزان انطباق با معیارها نمره دهی شدند. بر این اساس، این خانه ها از مجموع 98 مورد در 82 مورد با شاخص ها (83. 6 درصد) مطابقت داشتند. خانه های آیت اله بروجردی، آیت اله حائری، رهبری، حلاج زاده، و سلامتی بیشترین، و خانه محمد زند کمترین مطابقت را با شاخص های مورد بررسی داشتند. بنابر پژوهش حاضر، خانه های سنتی قم را می توان در تا حد زیادی مطابق با نظرات معماران در خصوص شاخص های مسکن اسلامی تلقی نمود و تصور ذکر شده در ابتدای پژوهش را اثبات می کند.

انسان معاصر درک صحیحی از مفهوم خالی نداشته و به همین دلیل در حوزه های مختلف ازجمله معماری و شهرسازی دچار مشکلات زیادی شده است؛ گویی طراحان دنیای معاصر در توهم طراحی فضای خالی به سر می برند. در پی ادراک محدود انسان از مفهوم خالی، امروزه فضای خالی واجد اصالت و ارزش نیست و فضای تهی و پوچ جایگزین آن شده است. تحقیق پیش رو، با نگاهی تازه سعی در تمرکز روی خالی ها در مقابل پر ها دارد و باهدف استمرار ارزش های معماری بومی، درصدد درک مفهوم خالی و چیستی آن در این معماری است و به جستجوی مصادیق این مفهوم در معماری بومی ایران می پردازد. لذا مشخصاً به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که فضای خالی در معماری بومی ایران و به طور خاص خانه های تاریخی یزد چه نقشی در بعد معنایی دارد؟ به دنبال اثبات این فرضیه است که خالی ها به واسطه دیالکتیک ازواج متضاد، در خانه های تاریخی یزد، نقش محوری و اصلی دارند. در مسیر تحقیق پس از کنکاش پیرامون چیستی مفهوم خالی، بر اساس یافته های حاصل از مبانی نظری سه رکن 1. ازواج تضاد (همبود دو عنصر متضاد )، 2. تعامل ازواج متضاد، 3. یگانگی و وحدت ازواج متضاد، به عنوان ارکان اصلی تجلی مفهوم خالی تدوین می شود و سپس کیفیت تحقق این ارکان در معماری بومی یزد در بعد معنایی بررسی می گردد. ازاین رو، ترکیب فرآیند سه رکن تدوین شده مذکور در پنج خانه تاریخی شهر یزد، مورد آزمون و تحلیل قرار می گیرد. رویکرد تحقیق کیفی است و پس از تبیین ارکان مفهوم خالی و تدوین چارچوب نظری، خالی را در نمونه ها جستجو می کند و نقش آن ها را می کاود. در مسیر تحقیق به منظور جستار مفهوم خالی، معماری خانه-های بومی با روشی تجربی و فنومنولوژیک (پدیدارشناسانه) موردبررسی قرار می گیرد. ابزار گرداوری داده ها، مشاهدات عینی و مطالعه منابع مکتوب می باشد. نتایج مطالعات حاکی از آن است که مفهوم خالی به عنوان مفهومی تعالی بخش ماحصل سیر معنایی وجود ازواج متضاد، تعامل آن ها و تکوین وحدت فضایی این ازواج است. معماران بومی با ادراک ضرورت هم نشینی زوج های متضاد و دیالکتیک آن ها به عنوان رکن الزامی تجلی مفهوم خالی، کیفیات متضادی از قبیل تاریکی و روشنایی، بیرون و درون، مذکر و مؤنث را موردتوجه قرار داده است. در پی همزیستی کیفیت های متضاد و دوقطبی مذکور و تعامل صحیح آن ها با یکدیگر، جمع آن ها به یگانگی و وحدت رسیده است و به تبع آن مفهوم خالی به عنوان مفهومی تعالی بخش و تأثیرگذار متبلور شده است به نحوی که در معماری بومی اصالت و محوریت با خالی هاست.