مجله جامعه شناسی ایران
سال:1398 | دوره:20 | شماره:2 |تعداد مقالات:6

منظور از تدوین این نوشتار، فراهم نمودن بستری است برای بهره گیری از آموزه های ماکس وبر در مطالعات بومی جامعه شناسی تاریخی-تطبیقی جامعه ایرانی. موضوع اصلی مقاله، به کارگیری برخی مفاهیم و رهنمودهای جامعه شناختی وبر در تحقیقات جامعه شناسی تاریخی ایران است. در این نوشتار، نخست به بازاندیشی گزینشی و گذرا در دستگاه نظری ماکس وبر پرداخته شده است. هرچند کوشش در معرفت شناسی مدرنیته و عقلانیت به مثابه بستر اصلی جامعه شناسی وبر شناخته شده است، اما در نظام فکری او موضوع هایی مانند سنخ بندی کنش های اجتماعی، فهم تفسیری کنش و واقعیات اجتماعی در چارچوب نمونه های مثالی و توسعه جامعه شناسی تفسیری به حوزه جامعه شناسی تاریخی از محورهای اصلی جامعه شناسی وبر شناسایی شده است. روش پژوهش در این موضوع، مطالعه انتقادی آثار وبر و مقایسه دستاوردهای این تلاش با آگاهی های قبلی نویسنده در زمینه تاریخ تحولات اجتماعی در ایران است که بیش از دو دهه موضوع تدریس پژوهشگر در دانشگاه بوده است. در مطالعه حاضر کوشش شده با تمرکز بیشتر بر آموزه مشهور وبر با عنوان نمونه های مثالی و رهنمودهای او در تحلیل و تفسیر مباحث جامعه شناسی تاریخی، راهی متناسب با مقتضیات جامعه ایرانی در محمل تاریخ کشورمان و انجام مطالعه ای نظام مند دراین باره بیابیم.

ماکس وبر و کارل پوپر هر دو باره منطق و روش شناسی علوم اجتماعی سخن گفته اند. شماری از محققان غربی به مقایسه میان دیدگاه های این دو متفکر در باره روش شناسی علوم اجتماعی پرداخته اند. هدف مقاله کنونی ارایه تحلیلی نقادانه از میزان کارآیی دو مدلی است که به وسیله وبر و پوپر برای بهره گیری از علوم اجتماعی پیشنهاد شده است. شواهدی وجود دارد که نشان می هد پوپر از دیدگاه وبر درباره علوم اجتماعی مطلع بوده است و بنابراین می توان حدس زد که او مدل خود را با توجه به کاستی های مدل وبر به گونه ای تکمیل کرده است که از آن نقایص عاری باشد. استدلال مقاله آن است که مدل پوپر در قیاس با مدل پیشنهادی وبر ابزاری به مراتب کارآمدتر در اختیار محققان در حوزه علوم اجتماعی قرار می دهد.

این مقاله کوتاه در شرح این مطلب می کوشد که مهم ترین اصطلاح تخصصی وبر در جستار روش شناسی، یعنی سنخ آرمانی، در شرح و تفصیل شارحین دچار ابهام های فراوانی گردیده است، به گونه ای که نه فقط سنخ های آرمانی وبر تنها به دو سنخ آرمانی محدود شده (سنخ آرمانی تاریخی و جامعه شناختی)، به استثنای دست کم سه منبع، بلکه نام یا عنوان هر دو یا سه سنخ، برخلاف متن کتاب روش شناسی وبر و زیر تاثیرات معرفت شناختی شارحین متن وبر برسازی دو اصطلاح یاد شد] سنخ های آرمانی تاریخی و جامعه شناختی دچار سلیقه سازی شارحین شده است.

ماکس وبر از جمله بنیان گذاران عمده در جامعه شناسی تاریخی است. او نه تنها دغدغه بررسی “ تاریخی" مسایل اجتماعی را داشت، بلکه این امر را به جد به صورت "تطبیقی" پیگیری می نمود و آثار خود را با محوریت سرمایه داری غربی و با تاکید بر فرایند عقلانی شدن پی می گرفت. نکته اساسی که در این میان مطرح است، این است که وبر در تمام پروژه خود سعی نمود بین تفسیرگرایی در نظریه و کار تطبیقی در پژوهش، بین تفسیر و تبیین، بین خاص بودگی و امر عام آشتی برقرار کند، برای او عینیت در علوم انسانی بسیار مهم بود. به عبارتی دیگر وبر سعی می نمود با ایجاد یک تعریف مشخص-به شکل نوع های مثالی-نگاه ژنریک خود از پدیده مورد نظر را به دست دهد، در این نوشته سعی می شود: نخست؛ با نگاه به مقالات روشی وبر، کار فکری و تلاش وی در زمینه توصیف، تبیین، تطبیق و تعمیم در جامعه شناسی تاریخی بحث شود، دوم؛ با بررسی ریشه های گفتمان شرق شناسی، تفاوت های اساسی نگاه وبر با گفتمان شرق شناسی مورد بررسی قرار گیرد و سوم؛ با اشاره به وضعیت فعلی جامعه شناسی تاریخی ایران، بحث خواهد شد که: برخلاف نظریه گفتمان می توان با بازگشت به ایده نوع های مثالی وبر که در جامعه شناسی تاریخی ارایه داد ه است، هم نظریه عام و هم نظریه خاص در مطالعات تاریخی را لحاظ کرد، امر "تطبیق"، "نقد" و "عینیت" را نیز همچنان مد نظر قرار داد تا کلیت تجدد غربی به "برساخت" فرو کاسته نشود.

وبر تلاش نمود که ضمن تاکید سنت ایده آلیستی آلمانی بر ذهن، آن را به رویکرد اثباتی و پوزیتویستی نیز پیوند زند. روش شناسی وبر، به شیوه تفهمی و تفسیری به رفتار انسان می پردازد و چه بسا از نظر وبر، کردار، زمانی رفتار انسانی محسوب می شود که دارای ویژگی و مشخصه عقلانیت باشد. در روش شناسی وی ویژگی های رفتار انسانی زمانی قابل بررسی و ادراک است که قابل تفسیر نیز باشند. هدف این مقاله بررسی روش شناسی وبر به منظور استخراج مهمترین ویژگی های آن بود تا با استفاده از آن ها به گونه ای بهتر بتوان به شناخت و تحلیل مسایل اجتماعی پرداخت. روش مورد استفاده در این تحقیق اسنادی می باشد و تلاش گردید تا با کندوکاو هرچه بیشتر بتوان به شناخت بیشتر ویژگی های روش شناسی وی پی برد. در نهایت ویژگی هایی چون تفکیک پدیده اجتماعی و طبیعی از حیث ماهیت و روش خاص مطالعه، چند بعدی دیدن پدیده ها، توجه به بحث احتمال در روابط بین پدیده ها، حرکت بین سطوح خرد و کلان پدیده ها، تاکید همزمان بر روش های کمی و کیفی، ساخت ابزار مفهومی و نمونه های مثالی، توجه به موضوع ارزش در تحقیقات، اتخاذ رویکرد بینارشته ای در تحلیل ها و در نظر گرفتن بسترهای پنهان اما موثر و تاثیرگذار در بروز پدیده های اجتماعی و متعهد بودن به فهم مساله، شناخت علل و پیامدهای آن از نکات ارزشمند قابل استفاده در بررسی مسایل جامعه ایرانی است.

آیا می توان سخن از خوانش شریعتی از ماکس وبر به میان آورد؟ بسیاری معتقدند که شریعتی نه تنها جامعه شناس نبود بل آثارش به صورت بنیادین بر رشد تخیل جامعه شناختی در ایران تاثیر سلبی گذاشت و یکی از موانع عمده در بسط علوم اجتماعی بوده است. پرداختن شریعتی به وبر را به دو گونه می توان مورد بررسی قرار داد: یکی به این صورت که شریعتی تا چه پایه تحت تاثیر وبر بوده است و آیا می توان او را یک جامعه شناس وبری قلمداد کرد؟ صورت دوم از پرداختن به شریعتی و نسبتش با ماکس وبر می تواند این گونه باشد که شریعتی خوانشی "شریعتی وارانه" از وبر داشت که با خوانش های یوروسنتریک همخوانی ندارد؟ . آیا فهم شریعتی از وبر منطبق بر متن بوده است یا وبری که شریعتی برساخته است وبر شریعتی است؟ پرسش هایی از این دست که ناظر بر هرمنوتیک است نیاز به واکاوی دارد.