پژوهشنامه ادیان
سال:1398 | دوره:13 | شماره:25 |تعداد مقالات:12

صوفیه مراحل و کیفیات مدارج سیر و سلوک خود را با عنوان حال و مقام طبقه بندی کرده اند که نشان دهندة موقعیت باطنی سالک و میزان پیشرفت و تعالی اوست. با توجه به جایگاه ارزندة امام علی(ع) در اسلام، متون متقدم تصوف نقل قول های فراوانی را از آن حضرت در بر دارند و بسیاری از مفاهیم عرفانی را که در تصوف مطرح می شود، می توان در قرآن کریم و تعلیمات و سخنان امام علی(ع) ملاحظه نمود. صوفیان به درستی تشخیص دادند که بعضی فرمایش های حضرت مستعد برداشتی عرفانی هستند. عرفا از طریق منابع روایی رسمی و از طریق سنتی شفاهی به مأثورات حضرت دسترسی داشته اند. به خصوص مضامینی که از طریق اخیر نقل شده اند حتی در متون شیعی هم مستندی نداشته و جزو منابع قابل توجه برای شناخت حضرت هستند. از نظر آماری، مأثورات امام در همة مفاهیم مربوط به مقامات و بیشتر اصطلاحات مربوط به احوالات مورد اتکا بوده اند. البته، با توجه به کثرت نظام های مطرح توسط صوفیه، در این تحقیق کتاب مرجع اللمع فی التصوف ملاک خواهد بود که می تواند سهم حضرت را در تبیین مفاهیم و قابلیت اقتباسات عرفانی از فرمایش های حضرت را نشان دهد.

در پایان قرن یازدهم، در بخش های جنوبی فرانسه، مکتبی از غزل سرایی به وجود آمد که جنبه اشرافی، شرک، و ضد مذهبی داشت. از ظواهر آن نشان نفوذ عرب پیدا بود، این سبک از پاریس به لندن رفت و مینه سنگرهای آلمانی را به وجود آورد، و در ایتالیا موجد سبک لطیف طبقه خنیاگران شاعرانه ای شد که زمینه را برای ظهور دانته فراهم ساخت. تروبادورها شاعرانی بودند که خصلتی عاشق پیشه داشتند. کل سنت تروبادوری، در سال 1209میلادی در جهاد آلبی ژن ها از بین رفت؛ آتش این جنگ را پاپ اینوسنت سوم برافروخت، که یکی از هولناک ترین جنگ های صلیبی تاریخ اروپا است. تروبادورها با بدعت مانوی آلبی ژن ها که در آن دوران متداول بود پیوند برقرار کردند، هر چند جنبش آلبی ژن ها در واقع اعتراضی علیه روحانیت قرون وسطی بود. لذا تروبادورها و تحول فکر عشق در میان آن ها، به شیوه ای بسیار پیچیده با زندگی مذهبی در آمیخت. مفاهیم و درون مایه اشعار و ترانه های تروبادوری عموماً برگرفته از مسایل روز، خصوصاً نشر عقاید کاتارها است. کاتاریسم با توجه به ارعاب و وحشت به پا شده توسط سران کلیسا برای نشر عقاید بدعت گذارانه خود، اشعار تروبادورها را برگزیدند.

در فرهنگ ها و ادیان گوناگون به صور مختلفی، بهشت و یا وضعیت زندگی نیکان پس از مرگ تبیین شده است؛ اما همة آنان بهشت را جایگاه آسایش و راحتی می دانند. سودنبرگ هم که مسیحی پروتستان است، ساختار بهشت را بر مبنای شهودات خود و در قالب دین مسیحیت ترسیم کرده است. بهشت او بر مبنای میزان عشق به پروردگار است و هر چه فردی کیفیات خیر بیشتری را از جانب پروردگار در خود و در وجه باطنیش داشته باشد، در زندگی پس از مرگ، بیشتر از نور پروردگار بهره مند می شود. ما آفریده شدیم تا فرشته شویم و پروردگار، بهشت را به خاطر کسانی که در بهشت هستند و فرشته می شوند، می آفریند و تمام نعمات ناشی از عشق و حکمت الهی را به آنان اعطا می کند. پروردگار، انسان است و بهشت تصویر اوست؛ فرشتگان هم شبیه به انسان هستند. وجه باطنی و درونی انسان به میزانی شکل بهشت می شود که دارای کیفیات عشق و ایمان باشد؛ اما تفاوت انسان ها با فرشتگان در این است که لایه های خارجی تر انسان به شکل این دنیاست و به آن اندازه که ما درگیر خیر و خوبی باشیم، دنیای درون ما نیز به شکل بهشت در می آید.

یکی از مکاتب فکری اثربخش در انسجام و انتظام تصورات کیهان شناختیِ مردم چین، مکتب «یین یانگ» است. «تسو یِن» و «تونگ-چونگ شو» به عنوان شخصیت های اصلی این مکتب، بسیاری از باورهای مردم چین باستان را اقتباس کرده و آن ها را در صورتبندی نظام مندِ کیهان شناسی خود به کار گرفته اند. یافته های پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی صورت می پذیرد، نشان می دهند که برخلاف آن چه ممکن است در نگاه نخست به نظر برسد، یین یانگ به عنوان یک مکتب، اصولاً وحدت گراست، نه ثنویت گرا. کیهان شناسی مکتب «یین یانگ» با الگوی صدور کثرات از وحدت سازگاری بیشتری دارد، چنان که بنابر آن، «تائو»، «تای چی» یا «غایت بزرگ» را صادر می کند و از «تای چی»، نیروهای متضاد و مکمّل کیهانی، «یین» و «یانگ» به وجود می آیند. پیامد هم کنشی «یین» و «یانگ» پیدایش «ووهسینگ» یا «پنج عنصر» است؛ و در نهایت کثرت های بی شمار پدیده ها، برآیند فرمول های گوناگون ترکیب «ووهسینگ» تصور می شوند. اقوال فرجام شناختی این مکتب حکایت از این دارند که در پایان جهان، کثرات به همان ترتیب صدور از «تائو»، به صورت قهقرایی به اصل خود باز می گردند.

تلقی انسان به عنوان «خلیفة اللّه فی الأرض» امروزه به عنوان آموزه ی مسلمی پذیرفته شده است؛ اما در قرآن کریم چنین اصطلاحی ذکر نشده و واژه «خلیفة» دو بار در قرآن ذکر شده است. معنای اصلی واژه «خلیفة» جانشینی و جایگزینی فرد حاضر به جای شخص غائب است و به نظر می رسد که مقصود قرآن از به کار بردن این واژه و مشتقات آن همین معنا بوده است؛ و «خلیفة اللّه» دارای معنای متناقضی است؛ زیرا خدای حاضر و حاکم بر جهان که در قرآن کریم توصیف گردیده است، غائب نمی باشد که جانشین داشته باشد. از سوی دیگر بررسی های تاریخی نشان می دهد که این اصطلاح در زمان پیامبر اسلام و اصحاب ایشان مقبولیّت نداشته است و از کاربرد آن پرهیز می کرده اند، ولی به تدریج شاید به دلایل سیاسی توسط خلفای اموی و عباسی در ادبیات سیاسی آن روزگار کاربرد و رسمیّت یافت و از حوزه سیاسی به حوزه های تفسیری، عرفانی، فلسفی و کلامی وارد گردید و انسان به عنوان خلیفه خداوند در زمین قلمداد گردید. این مقاله در پی بررسی و نقد معنای واژه «خلیفة» می باشد.

یکی از مفاهیم کلیدی در اندیشة دینی و الهیاتیِ پاسکال، به ویژه در کتاب ارزشمند او، اندیشه ها، مفهوم دل است. پاسکال در این اثر، از دل برای مقاصد مختلف الهیاتی و اخلاقی بهره برده و اهمیت توجه به آن را هم سان اهمیت توجه به سرشت انسان و نیز توجه به شناخت خداوند دانسته است. او دل را از سه زاویة متفاوت و یا به تعبیری، با سه کارکرد متفاوتِ عقلانی، ارادی و ایمانی، مورد توجه قرار می دهد و تلاش می کند تا نشان دهد که اگر چه برخی از فلاسفه برای انسان، قوای مختلف و متمایزی چون عقل و اراده در نظر گرفته اند اما اساس همة قوای انسان، دل است. در این جستار، تلاش خواهیم نمود تا با توجه به تبیین ها و آراء نسبتاً پراکندة پاسکال در اندیشه ها، نخست به کارکردهای سه گانة دل در نظر پاسکال توجه کنیم و بیان کنیم که در نظر او، اساس همة قوای شناختی انسان در دل و اصول نخستینی است که دل، آن ها را بی واسطه درک می کند. سپس نشان خواهیم داد که چگونه پاسکال، سرشت انسان و هویت او را در دل و شناخت های پیشینی ای می داند که توسط دل صورت می گیرد.

غرض از «ساحت فرهنگی دین»، دینی است که در گذر از اقوام، ملت ها و سده ها تطور یافته و با فرهنگ جوامع انسانی درآمیخته تا به شکل امروزی به ما رسیده است. تردیدی نیست که هم دینْ انسان ها را متحول می سازد و هم انسان ها بر دین تأثیر می گذارند و این تعامل، فرآورده های مختلفی را ایجاد کرده است که برخی از آن ها تا روزگار ما دوام آورده اند و برخی دچار توقف و مرگ شده اند. مذاهب، مکاتب، فِرَق، جریان های اجتماعی و سیاسی بخشی از این فرآورده ها محسوب می گردند. این تطور و تحول، بهایی است که دین برای ماندن و گسترش خود در بستر تاریخ و جغرافیا می پردازد. آیا در این تعامل فرهنگی می توان حدود یا خطوط قرمزی را برای حفظ ماهیت (درست آیینی) و کارآیی دین تعیین نمود؟ انسان تا چه میزان و در چه حوزه هایی حق دخالت (ابداع) در دین را دارد؟ عقل مستقل، اخلاق و علوم مدرن چه نسبت معرفتی و مرتبتی با دین می توانند داشته باشند؟ ما در این پژوهش قصد داریم به این گونه سؤالات از منظرهای دو جریانِ اندیشه ی دینی پاسخ دهیم. ابتدا به طرح نظرات سنت گرایان یعنی پیروان دیدگاهی که قائل به وجود یک سنت ازلی و ابدی در بطن ادیان است، می پردازیم. این جریان فکری با رویکرد متعمقانه ی گنون در ابتدای قرن بیستم آغاز شد و با تلاش های نظام بخش شوان نضج یافت. پس از آن در ادامه ی مقاله دیدگاه های نواندیشان دینی معاصر ایران از جمله سروش، ملکیان، مجتهد شبستری و کدیور را بررسی می کنیم و در پایان به مقایسه ی تطبیقی دیدگاه های دو طرف خواهیم پرداخت.

نظر به این که هیچ یک از ادیان زنده دنیا به اندازه دین هندو به بدن آدمی نمی پردازد، بررسی موضع این دین در قبال بدن ضرورت دارد. مطالعه جایگاه بدن علاوه بر این که فرصتی است برای آشنایی با منبعی غنی از مفاهیم و اعتقادات هندویی درباره اهمیت معنوی جسم، امکان شناخت ژرف تر کیهان شناسی دین هندو را نیز فراهم می کند. از سوی دیگر به نظر می رسد گاه برابر انگاشتن آموزه های دین هندو با شیوه زندگی یوگی ها و عزلت نشین ها و پیش فرض تقابل عوالم روح و ماده، باعث سوتعبیرهایی در خصوص نگاه این دین نسبت به زندگی این جهانی و مادی شده است. این پژوهش بر آن است تا با تأملی بیش تر بر موضع دین هندو در قبال بدن، تصویر جامع تری از نگاه این دین نسبت به بعد مادی انسان ارائه دهد. بررسی آموزه های کلی آیین تنتره، به سبب جایگاه خاصی که برای بدن قائل است، در نیل به این مقصود راهگشاست. آیین تنتره و به ویژه یوگا ی تنتره ای بدن را دارای حکمت خاص خود می دانند و برای رسیدن به رهایی به آن متوسل می شوند.

زمان در آیین هندو، به گونه ای متفاوت از آیین های سامی نگریسته می شود. طبق عقاید هندو، زمان از چرخه هایی تودرتو تشکیل شده که دوره های آن ها به تناوب تکرار می شود و کوتاه ترین دوره آن، از چهار مرحله پی در پی تشکیل شده که آخرین آن ها کَلی یوگه نام دارد. از این رو دوره کَلی یوگه را می توان به نحوی آخرالزّمان هندو به شمار آورد. متون هندو، کَلی یوگه را عمدتاً با ویژگی غلبه بدی ها بر نیکی ها توصیف کرده اند و به ظهور یک منجی در آن دوره اشاره می کنند که با غلبه دادن نهایی خیر بر شر، زمینه ورود بشریت به دوره ای جدید از ترقی و پیشرفت را که مرحله آغازین دوران بعدی تاریخ است، فراهم خواهد ساخت. با این حال، تحقیقات دقیق تر نشان می دهد که در این باره اندکی ناسازگاری در متون وجود دارد، و معرفی کلی یوگه با اوصاف ناخوشایند، بیشتر ناشی از شرایط خاص حاکم بر دوران نگارش متون متأخر هندو بوده است. در این مقاله، ضمن بررسی مفهوم «زمان ادواری» در تفکر هندو، و توصیف متون مقدس هندو از کَلی یوگه، نظراتی را که برای تطبیق آن بر دوره های مختلف تاریخی-به خصوص دوران معاصر-ارائه شده، بررسی خواهیم کرد.

آذرکیوان و پیروانش در قرن دهم هجری، بنیان گذار فرقه ای بودند که آن ها را «ایزدیان و یزدانیان و آبادیان و سپاسیان و هوشیان و انوشگان و آذرهوشنگیان و آذریان» نیز نامیده اند. به دلیل توجه آذرکیوانیان به حکمت اشراق و سنت ایران باستان، آذرکیوان را عارفی زرتشتی و احیاء کننده ی سنت کهن ایرانی و زبان های ایران باستان دانسته اند. هم چنین اکثر محققان بر این باورند که آذرکیوان یکی از موبدان زرتشتی فارس بود که به هند سفر کرده و در آن جا آثاری را پدید آورده است. در این مقاله به بررسی مطالبی که درباره ی زردشت و عقاید زردشتیان در متون بازمانده از آذرکیوانیان آمده است، پرداخته می شود. آن چه که آذرکیوانیان درباره ی زردشت و زردشتیان در کتب خود نقل کرده اند، از منابع اسلامی و برخی کتب فارسی زردشتی است و هیچ مطلبی را مستقیماً از متون اوستایی یا فارسی میانه نیاورده اند. از نوشته های ایشان هم چنین پیداست، با این که آذرکیوانیان تردیدی در نبوت زردشت نداشتند، اما خود را پیرو زردشت و آموزه های او نمی دانستند و خود را از زردشتیان رسمی جدا می کردند.

فصل سوم سفر پیدایش یکی از چالش آمیزترین متون برای مفسران فمینیستی است. فیلیس تریبل به عنوان نماینده مکتب تفسیری فمینیستی لیبرال و میکه بل به عنوان نماینده مکتب تفسیری فمینیستی پست مدرن به تفسیر این متن پرداخته اند که در این مقاله نقاط اشتراک و اختلاف این دو جریان، در تفسیری که از یک متن واحد ارائه می کنند، نشان داده می شود. هر دو مفسر در تلاشند تا با رویکرد طرفداری از حوا از بار مسئولیت او در گناه نخستین بکاهند. تریبل با وفاداری به متن، ضمن پذیرش اشتباه حوا در گناه نخستین، جنسیت حوا را در وقوع گناه، بی تأثیر دانسته است. او مجازات خداوند را از عواقب بی نظمی حاصل از گناه نخستین می داند؛ اما میکه بل با ارائه تفسیری خلاقانه، عمل حوا را ماموریتی در مسیر کمال بشر می داند تا ضمن شکل گیری شخصیت انسانی، نسل بشر با کسب معرفت جنسی استمرار یابد. او مجازات خداوند را از نتایج گناه و مسئولیت بخش می داند.

احساس گناه از تجربه های رایج زندگی دین دارانه است. این پژوهش با هدف پاسخ گویی به این پرسش ها انجام شده است: احساس گناه در متون عهد عتیق و جدید چگونه بازتاب یافته است؟ توصیف خاستگاه روانی احساس گناه در این متون با چه اصطلاحاتی صورت گرفته است؟ از آن جا که نخستین تحلیل روشن از این احساس در سنت روان کاوی شکل گرفت، این پرسش هم مطرح می شود که زبان و روایت این متون از احساس گناه تا چه اندازه با تبیین روان کاوی از آن هم خوان است؟ در مجموعه ی عهد عتیق مزامیر سرشار از تجربه ی احساس گناه است. در عهد جدید نیز پولس مهم ترین نقش را در توصیف و تبیین این احساس دارد. ساختار و سبک اصلی روایت احساس گناه در هر سه دوره ی عهد عتیق، عهد جدید و روان کاوی یکسان است، اما در گذر زمان با افزایش تمایز واژه های دلالت کننده بر ساحت های روان آدمی توان تبیین نویسندگان از خاستگاه روانی احساس گناه بیشتر شده و به زبان روشن تری رسیده اند.