سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1399 | دوره:13 | شماره:10 (پیاپی 56) |تعداد مقالات:13

جم، نخستین انسان در اسطوره آفرینش ایرانی و سلیمان، سومین پادشاه سامی در میان قوم بنی اسراییل است. آشنایی ایرانیان با سلیمان از طریق قرآن مجید و مفسران، نخست، سبب مطرح شدن همسانی جم و سلیمان در متون تاریخی گردید و سپس به شعر فارسی راه یافت. هدف از این پژوهش، افزون بر یافتن ارتباط میان این دو شخصیت یاد شده، شناختی نوین از اسطوره جم در آینه سلیمان است. نتایج این پژوهش کیفی-کمی با روش توصیفی-تحلیلی بدین قرار است: الف. عمده ترین علت در همسانی و درآمیختن جم با سلیمان، افزون بر ورود و گسترش اسلام در این سرزمین، شباهاتی چند در این دو شخصیت است. ب. در شعر سبک خراسانی گرچه سلیمان از نظر فراوانی بر جم پیشی میگیرد، اما، سلیمان با اکتساب عناصر و همجواران جم تاثیرپذیرنده و جم به سبب قدمت، اهمیت موضوع، گستردگی عناصر، تنوع فرهنگی اقوام ایرانی و انعطاف پذیری ذاتی اساطیر نقش تاثیرگذار را داراست.

کتاب فرج بعد الشده، اثری داستانی به زبان عربی، تالیف ابوعلی محسن بن علی تنوخی در قرن چهارم است. این اثر مجموعه حکایاتی است در چهارده باب با موضوعات مختلف که همه حکایتها بر محور فرج بعد از شدت(گشایش کار بعد از سختی) نگاشته شده است. از این کتاب دو ترجمه صورت گرفته است، یکی به دست عوفی که تنها نامی از آن باقی مانده و دیگری ترجمه حسین بن اسعد دهستانی در قرن هفتم است که در سیزده باب صورت گرفته است. این اثر از نظر موضوع، اثری تعلیمی-حکمی محسوب میشود اما از نظر تعیین نوع نثر آن، بین ادبا اختلاف وجود دارد. عواملی مانند نگاشته شدن اثر در قرن هفتم (دوره رواج نثر فنی) و تاثیر نوع نثر رایج دوره بر اثر و وجود حکایات مشابه این اثر با کتب داستانی دیگر باعث این اختلاف نظر شده است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای صورت گرفته است در پی فهم نوع نثر این ترجمه هستیم. نتایج تحقیق نشان میدهد که مترجم، در تمامیت اثر، بنای کار خود را بر سادگی متن و ذکر مطالب صرفا داستانی-تاریخی نهاده، اما از آنجا که در قرن هفتم، دورهرواج نثر فنی زندگی میکند و خود نیز شاعر و مترجم است، گاهی-خصوصا در بخش توصیفات-تحت تاثیر شیوه مترسلان نثر فنی قرار گرفته است و ویژگیهایی را در اثرش داخل ساخته که اثر را به کتب نثر فنی نزدیک میسازد؛ ویژگیهایی مانند درج آیات و احادیث، سجع پردازی، و. . .

این مقاله تحلیلی است که به بررسی معنایی اجتماعی و ایدیولوژیک نشاندار در متن مراسلات عتبه الکتبه، بخصوص در قالب نامه هایی که نویسنده متناسب با موقعیت اجتماعی و سیاسی خود نوشته، پرداخته است. مبنای نظری این پژوهش بررسی سطح فکری مکتوبات منتجب جوینی در کتاب او است. برای انجام این منظور تمام مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر را که یک دیباچه و یکصد و پنج نامه است را در سه مقوله موضوع، مخاطب و افراد واسطه بررسی و به این پرسشها پاسخ داده ایم: 1. آیا میتوان از خلال مکتوبات عتبه الکتبه به رابطه قدرت در زمانه منتجب جوینی پی برد؟ 2. مراودات منتجب جوینی با افراد برجسته زمانه اش و نیز مردم عادی چگونه بوده است؟ 3. موضوع عمده مکاتیب و ترسلات جوینی چیست؟ 4. مخاطبان جوینی چه کسانی هستند و روابط جوینی با چه کسانی پررنگتر است؟ 5. روابط قدرت چه تاثیری بر گزینش زبانی خاص جوینی بجا گذاشته است؟ 6. اصلیترین هدف جوینی در نامه هایش چیست و برای نیل به اهداف خود چه شگردهایی در پیش گرفته است؟ بیشترین نامه ها بترتیب، تقلید و تفویض ولایات مختلف از جمله: گرگان، سرخس، شحنگی مازندران و منشورهای گوناگون است که برای ولایات مختلف نوشته شده اند. باید افزود این مقاله بر اساس الگوی تحقیقی آقای دکتر مسعود روحانی و خانم دکتر زهرا تقی زاده تنظیم شده است.

حسین پژمان بختیاری از شاعران سنتگرای معاصر است که اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی را درک کرده است. وی بطور کامل قایل به تغییر در فرم و شکل و قالب شعر نبوده به همین خاطر از جهت قالب و موسیقی پیرو پیشینیان است. او مخلوطی از اصطلاحات کهن و نو را در شعر خود آورده است. از نظر زبانی سادگی و روانی کلام در غزلش موج میزند و از واژگان مهجور و متروک استفاده نکرده است. بیشتر از ردیفهای بلنداستفاده کرده است و تکرار قافیه در بیشتر اشعارش به چشم میخورد. وی در ساختن ترکیبات نغز و تشبیهات زیبا، تواناست و عنصر تخیل در آثار او جایگاهی شایسته دارد برخی از ترکیبات که در شعر خود به کار بسته، عبارت است از: آهنین جگر، شاهمرد، تملق گر، شیرین بوی، عشق آور، شکر بوسه، ترور، ستمبر، یاوه درا، دورنشین، یاری گستر، کامور. از تشبیهات: گیسوی بلوطی رنگ، بلورین شانه، آسمانی جلوه. . . اشعار وی سرشار از مضامین نو و تعابیر بدیع است. هنر تصویرگری شاعر بیشتر استفاده از آرایه های بیانی، استعاره، تشبیه و کنایه است. این استفاده در حد متوسط و رایج است بطوری که کلام را پیچیده و معنا را غیر قابل دسترس نمیکند. این پژوهش برآنست تا ویژگیهای سبکی غزلیات شاعر را در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بر مبنای آمارهای دقیق تحلیل کند.

درک و شناخت پدیده های هستی با حواس پنجگانه امکان پذیر است و هر یک از پدیده ها با یکی از حواس قابل درک است. شاعر در جهت القای بهتر ذهنیات خود به مخاطب از آرایه حس آمیزی استفاده مینماید که در آن مرزهای حواس در هم میشکند به صورتی که دیدنیها شنیدنی، شنیدنیها بویایی و بویاییها بساوایی میشوند. حس آمیزی از شگردهای بلاغی است که به ادای مفاهیم خیالی در شعر شاعر با در هم نوردیدن مرز حواس گوناگون کمک شایانی میکند. در این مقاله که به شیوه توصیفی، تحلیلی و کتابخانه ای نگارش شده است، به بررسی موارد گوناگون حس آمیزی در اشعار پروین اعتصامی پرداخته و هرکدام را به ترتیب بسامد و تلفیق حواس دسته بندی شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که بسامد استفاده از حس آمیزی از نوع انتزاعی به حسی در اشعار پروین اعتصامی، بیشتر از بسامد استفاده از حس آمیزی از نوع حسی به حسی است و بویایی در اشعار وی کمترین بسامد و بینایی بیشترین بسامد استفاده را در ساخت ترکیبات حس آمیز داشته است.

در شرح تعرف مستملی بخاری 269 حکایت آمده است. در تحلیل جایگاه حکایت در این اثر میتوان فراوانی، تنوع و نحوه بکارگیری حکایتها را به عنوان ویژگی سبکی بارز آن دانست که از آن به عنوان ابزاری کارآمد در تبیین، انتقال و اثربخشی مفاهیم و مطالب استفاده شده است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی عناصر روایی این حکایات، چون: شخصیت پردازی، ایجاز، زبان، درونمایه، پیرنگ، زاویه دید، زمان و مکان، به سبک حکایت پردازی مستملی بخاری پرداخته و میزان و چگونگی عملکرد این عناصر را در اثرگذاری حکایت پردازی در شرح تعرف دریابد. بررسی عناصر روایی حکایتها گویای آن است که نویسنده قصد حکایت پردازی نداشته و از حکایت تنها به عنوان ابزاری در خدمت محتوا استفاده کرده است. لذا حکایتها از همه عناصر داستان پردازی برخوردار نیستند اما با این حال در انتقال و اثربخشی مفاهیم موفق عمل کرده اند.

طنز بعنوان یکی از متفرعات ادبیات انتقادی، از دیرباز در جهت اعتراض به مشکلات و در جهت جلوه دادن زشتیها، معایب و نواقص پدیده ها و روابط حاکم در حیات اجتماعی، با هدف تذکر، اصلاح و رفع نواقص و نابسامانیها توسط شاعران و نویسندگانی که وجدان بیدار و ضمیر آگاه دارند، خلق شده و به سبب اختناق و استبداد حاکم بر جامعه در لفافه شگردهای مختلف بیان میشود. اوج این نوع ادبی، در آثار شاعران و نویسندگان قرون هفتم تا نهم که دوره تسلط مغولان و تیموریان است، مشهود میباشد؛ از اینرو، در پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی، به یاری شواهدی از متن و با تاکید بر شگردهای بیانی مختلف از جمله تشبیه، تمثیل، پارادوکس، کنایه و. .، به بررسی این نوع ادبی در اشعار عبدالرحمن جامی که از برجسته ترین شاعران دوره تیموری است میپردازیم. یافته ها نشان میدهد که تکنیکهای زبانی از نظر کاربرد، سهم بسیار مهمی در خلق آثار این شاعر داشته است. از میان تکنیکهای محتوایی موجود در اشعار او نیز تناقض، تحامق و آوردن استدلالهای ظریف و خنده دار بیش از دیگر تکنیکها جلب توجه مینماید.

در نقد شعر معاصر توجه به جنبه زیبایی شناسی اشعار جهت بازشناخت عناصر و مولفه های ژرف ساخت و روساخت شعر حایز اهمیت است. در این میان بویژه شاعران سپیدسرا با استفاده از ذوق و استعداد ذاتی خویش و با تکیه بر شگردهای هنجارگریزانه و بکارگیری تکنیکهای متفاوت، به زبانی زنده و پویا رسیده اند. در این نوشته به بررسی عناصر برجسته موسیقایی، زبانی، و تصویرساز در شعر ده تن از شاعران سپیدسرای دهه های هفتاد و هشتاد شمسی در ادبیات فارسی و چگونگی ارتباط و پیوند آنها با عاطفه شعری پرداخته شده است؛ عناصری که با ایجاد هنجارگریزی و آشنایی زدایی موجب زیبایی شعر شده اند. این پژوهش از حیث ماهیت توصیفی تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات بر اساس فیش برداری و با استناد به منابع کتابخانه ای است. یافته های این پژوهش مبین آن است که نوآوریها و هنجارگریزیهای این شاعران در بخشهای موسیقایی، زبانی و صور خیال دارای بسامد زیادی است. این شاعران بخوبی توانسته اند عاطفه و اندیشه شعری را ازطریق این سه بخش به خواننده القا کنند؛ بنابراین ارتباط مناسبی بین عاطفه شعری و بخشهای موسیقایی، زبانی و تصاویر شعری ایشان دیده میشود.

منظومه «حسن و ناز» اثر «نامی ترمذی» از شاعران قرن دهم است. این مثنوی که به تقلید از خسرو وشیرین نظامی سروده شده است، دارای اصالتی بلوچی است و در شبه قاره به داستان «سسی و پنون» مشهور است. تنها نسخه این منظومه در کتابخانه گنج بخش به دست آمد، که تصحیح آن پایان یافته و آماده انتشار است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای نگاشته شده است، ضمن معرفی این اثر ناشناخته، ویژگیهای سبکی نسخه در سه لایه زبانی، ادبی و فکری مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که در سطح زبانی، استفاده از کلمات کهن و. . .، شاعر را ادامه دهنده سبک کهن شاعران قبل از مکتب وقوع و سبک هندی قرار داده است. در سطح ادبی، مهمترین ویژگی نسخه، پیوستگی تصاویر در دو محور افقی و عمودی است و در سطح فکری، صرف نظر از مضامین عاشقانه، برخی مضامین عارفانه نیز در اثر جلوه گری میکند.

سبک شناسی تکوینی در پی شناسایی خاستگاه فردی و اجتماعی سبک شخصی است، چون درونمایه، هم یک ویژگی سبکی است و هم بر دیگر عناصر سبک ساز تاثیر دارد، شناسایی آن در فیلمنامه های تاریخی بیضایی، برای شناخت و تحلیل سبک شخصی موثر است. در پاسخ این سوال که فکر مسلط بر فیلمنامه های تاریخی بیضایی چیست و خاستگاه آن کدام است؟ باید گفت: درونمایه »زندگی، شامیران است«، اندیشه مسلط بر سطح فکری بیضایی است که با موتیف های ناتوانی یا مرگ پادشاه، تجاوز به عنف، آوارگی زن و کودک، قتل، کابوس، بازگشت مردگان، نمایش آیینی شامیران و تداوم آشفتگی در یک زمینه تاریخی نابه سامان و آشفته، بیان میشود. خاستگاه این اندیشه، ریشه در دو علت دارد. علت اول توجه بیضایی به ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه است چرا که بیضایی از نخستین پژوهندگان حوزه ادبیات نمایشی و آیینهای نمایشی ایران است. او واژه شامیران را از فرهنگ عامه گرفته و در آثار پژوهشی خود، معادل کایوس به کار برده است. علت دوم، توجه به تاریخ است؛ شکست ایران در برابر روسیه باعث شد که ایرانیان، توجه به تاریخ را به عنوان راهی برای نجات کشور و توسعه آن در نظر داشته باشند و به این علت، ترجمه، تالیف، بازنویسی و بازآفرینی تاریخ و تولید نمایشنامه ها و رمانهای تاریخی گسترش یافت. این جریان بر بیضایی تاثیر گذاشت تا این که او در مطالعه تاریخ با شکستهای ایران از دیرباز تاکنون آشنا شود و با بررسی مصایب مردم در آشفتگیها و شکستها، گزاره »زندگی، شامیران است« در سطح فکری آثار تاریخی او تکوین یابد.

درهم بافتگی هنری سویه های سبکی در متنهایی که سبک متعالی دارند، ویژگی بنیادین به شمار میآید. در شاهنامه فردوسی که در نوع ادبی حماسی، شاهکاری جهانی است همه سویه های سبک ساز دست به دست هم داده تا توانسته سبک حماسی را بنمایانند. آن چه در پایه های این سبک حماسی حضور دارد، اندیشه اسطوره ای-حماسی با رویکردی ایرانی است. این اندیشه اسطوره ای-حماسی، زمان و مکان اعصار ابتدایی زندگی، تا دوره های تمدن بشری را نشان میدهد. در این مقاله تلاش شده است، در سویه های گوناگون سبک شناسی، یعنی در سویه های اسطوره ای، حماسی، تاویل پذیری، زبانی و تصویری، زیرساختهای مفهومی داستان رستم و سهراب آشکار شود. باری، سویه های سبکی داستان رستم و سهراب، نمایشی از اسطوره حماسی شده آفرینش به دست میدهند که در پیکر رستم و تهمینه و سهراب به ستیزی دست مییازند تا مهرورزی و باروری تقدیس شده را یادآوری کنند.

از میان شاعران شیوه «خیال بندان» یا «طرز خیال» در سبک هندی، محمد بن اسحاق بخارایی متخلص به «شوکت» با وجود شهرت بسیار در سرزمین عثمانی، در ادبیات ایران نام گمنامی است. وی از شاعران قرن یازدهم هجری است که دیوانی از خود به یادگار گذاشته است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای نوشته شده است، پس از معرفی شوکت بخارایی، به بررسی اشعار وی از منظر سبک شناسی و با تاکید به ویژگیهای خاص سبک هندی در اشعار وی پرداخته ایم. نتایج تحقیق نشان میدهد که از منظر ادبی، تشبیه و انواع آن و استفاده فراوان از تمثیل به شعرش برجستگی خاصی بخشیده است. ویژگی اصلی شعر او، نازک خیالی و خیال بندی است و تشخیص، پارادوکس و حس امیزی از انواع مهم پربسامد بدیع در اشعار او به شمار میرود. بسامد بالای برخی لغات خاص مانند: رنگ، لاله و. . . و ساخت مضامین بدیع با آنها ویژگی دیگر اشعار اوست و خلق معانی پیچیده، خیال پردازیهای بدیع، گاه اشعار وی را دیریاب کرده است. مقیاسهای شاعرانه، ترکیبات جدید و لغات عامیانه از ویژگیهای زبانی اشعار شوکت هستند. از منظر فکری، توصیف عشق، ناامیدی و غم گرایی، دو موضوع اصلی اشعار وی خصوصا غزلیات اوست.

شاعران جوان در روزگار ما کمتر با فرهنگ و ادب کلاسیک ایران آشنایی دارند. ناآگاهی بعضی از شاعران جوان نسبت به میراث بزرگ فرهنگی و ادبی ما سبب شد تا شعرهای آنها کم مایه و کم فروغ جلوه کند. آنها متاسفانه به این موضوع کمتر عنایت دارند اگر شاعران برجسته معاصر نظیر نیما و اخوان و شفیعی کدکنی به درجه ای از اهمیت و اعتبار رسیدند پیشتر با شعر و فرهنگ و ادب کلاسیک ایران آشنایی پیدا کردند؛ آنها را خوب خواندند و فهمیدند. بخاطر اهمیت موضوع، اشعار قیصر امین پور(1386-1338) را مورد پژوهش قرار دادیم تا انعکاس فرهنگ و ادب کلاسیک ایران را در اشعار او نشان دهیم. قیصر امین پور دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی و استاد دانشگاه تهران بود و در زمینه های شعر و نثر ادبی و همچنین در حوزه پژوهشهای ادبی فعالیت می کرد. روش پژوهش حاضر به طریق کتابخانه ای صورت گرفته است و پرسشهای اساسی آن عبارت است از: 1-آیا قیصر امین پور در اشعارش از ادب و فرهنگ کلاسیک ایران و میراث گذشتگان ما بهره گرفته است؟ 2-این تاثیرپذیری از فرهنگ و ادب کلاسیک ایران چگونه خودش را در اشعار قیصر نشان داده است؟ 3-قیصر امین پور به کدام دوره یا سبک ادبی، بیشتر علاقه مند بود و از آن بهره گرفته است؟ در این پژوهش واژه به واژه اشعار او را خواندیم و تاثیرپذیریهای گوناگون را از جنبه های مضمون، تصویر، ترکیب و تعبیر و. . . از فرهنگ و ادب کلاسیک ایران نشان دادیم.