طب سنتی اسلام و ایران
سال:1399 | دوره:11 | شماره:4 |تعداد مقالات:8

سابقه و هدف: داروشناسی بومی از دیرباز، یکی از منابع مهم کشف دارو است که شامل جمع آوری فهرستی از گیاهان یک گروه بومی و توضیح در مورد کاربرد این گیاهان می باشد. منطقه باشت و گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قلمرو ایل باوی است که مردم آن از گونه های گیاهی فراوانی برای اهداف درمانی خود بهره می برند. مواد و روش ها: در این پژوهش جمع آوری اطلاعات از 11 خبره محلی در قالب مصاحبه و پرسشنامه انجام شد. سپس گیاهان و نمونه های عطاری مورداشاره افراد خبره محلی در منطقه موردسکونت ایل باوی جمع آوری شد و موردشناسایی قرار گرفت. نتایج مربوط به مفردات دارویی به صورت جداولی براساس کاربرد در بیماری های مختلف مرتب شد و درصد استفاده از خانواده های گیاهی، درصد روش مصرف، درصد اندام مورداستفاده و دسته های بیماری براساس نظام دسته بندی بیماری های 2019 نوشته شد. درنهایت نیز ضریب اجماع مطلعین تحلیل شد. یافته ها: براساس این مطالعه، در ایل باوی در مجموع از 56 مفرده گیاهی استفاده می شود. بیشتر بیماری های موردتوجه این ایل، بیماری های دستگاه گوارشی با فراوانی 50 مورد مفرده بود. همچنین پرکاربردترین خانواده مورداستفاده، خانواده نعنا Lamiaceae با 7 گونه گیاهی شناخته شد. عمده اندام های گیاهی مورداستفاده در این ایل، اندام های هوایی هستند. پرکاربردترین شکل دارویی در این ایل نیز جوشانده با فراوانی 72 موردمصرف بود. بیشترین اجماع در گونه های گیاهی مورداستفاده مربوط به بیماری های پوستی با مقدار 35/0 و بیشترین اجماع در خانواده های گیاهی در دسته بیماری های بارداری و زایمان با مقدار 75/0 بود. نتیجه گیری: با توجه به گستردگی دانش بومی دارویی این ایل، حفاظت از دانش های بومی آن و بهره گیری از این دانش ها به نفع عموم مردم جامعه و حفظ حقوق مالکیت معنوی این دانش برای مردم این منطقه، ضروری به نظر می رسد. در این راستا لازم است اقدامات فرهنگ سازی، قانونی و نظارتی متناسب به منظور حفظ و گسترش دانش های بومی دارویی بیشتر موردتوجه قرار گیرد.

سابقه و هدف: رابطه بین حفظ سلامتی قلب، کبد و مغز و تغذیه امری انکارناپذیر است. طب ایرانی یکی از مکاتب طبی کل نگر است که با تکیه بر تجربیات چندین هزارساله، به نقش تغذیه در حفظ سلامتی مغز، قلب و کبد پرداخته است. هدف از این پژوهش، تبیین نقش خوردنی ها و آشامیدنی ها در حفظ سلامتی این اعضا از منظر طب سنتی ایرانی است. مواد و روش ها: مواد موردمطالعه، حدود 20 کتاب مرجع در طب سنتی ایرانی در قرون مختلف (از قرن اول تا قرن 14 ه. ق) است که برخی از آن ها از طریق نرم افزار نور استخراج شد. همچنین از آثار پژوهشی معتبر جدید در پایگاه های معتبر بین المللی (به زبان انگلیسی) در بازه زمانی 1999 تا 2020 بهره گرفته شد. جست وجو براساس کلیدواژه های مرتبط صورت گرفت و داده های موردنیاز به روش تحلیلی-اسنادی جمع آوری، بررسی و تحلیل شد. یافته ها: در طب سنتی برای حفظ سلامت قلب به مصرف غذاهای لطیف، لذیذ و غیرخشکی افزا و رعایت آداب و اصول آشامیدن سفارش شده است. برای حفظ سلامت کبد، به خوردنی هایی اشاره شده که موجب برهم زدن تعادل اخلاط و ایجاد انواع سوء مزاج ها نشود. در حفظ سلامت مغز نیز به مصرف غذاها و نوشیدنی های لطیف و پرهیز از مبخرات و قرار نگرفتن در معرض بوهای بد و پرخوری سفارش شده است. مشابه این یافته ها درباره برخی مواد غذایی نظیر زعفران و انجیر، و اصول خوردن و آشامیدن در طب مدرن نیز مشاهده شد. نتیجه گیری: این مطالعه حاکی از اهمیت زیاد تغذیه در بهبود عملکرد کبد، قلب و مغز و پیشگیری از ابتلای آن اعضا به بیماری هاست. به نظر می رسد انجام پژوهش های بیشتر با تمرکز بر تاثیر انواع مختلف خوراکی ها و آشامیدنی ها بر حفظ سلامتی این اعضا ضروری است.

سابقه و هدف: دوران بارداری با وجود تغییرات فیزیولوژیک متعدد، به عنوان مرحله ای حساس همواره مورد توجه بوده است و در طب سنتی ایران به منظور حفظ سلامتی وکاهش عوارض، فصل مجزایی به مراقبت های دوران بارداری اختصاص دارد. در این میان ورزش به عنوان یکی از اصول حفظ سلامتی اهمیت ویژه ای دارد. در این مطالعه قصد داریم اثر ورزش در بارداری را در متون طب سنتی ایران بررسی کنیم. مواد و روش ها: در این مطالعه مروری، اطلاعات براساس نمونه گیری هدفمند و با استفاده از کتاب های معتبر طب سنتی نظیر قانون فی الطب، ذخیره خوارزمشاهی، الحاوی، کامل الصناعه، خلاصه الحکمه، طب اکبری، مفرح القلوب جمع آوری شد و براساس یافته های مقالات جدید پایگاه های Scopus Google Scholar, PubMed, Magiran, Iran medex, Science Direct, SID طی سالهای 2005 تا 2021 دسته بندی و مقایسه شد. یافته ها: در تدابیر بارداری، حفظ سلامتی مادر و جنین و پاکسازی بدن از مواد زاید، اهمیت دارد. فعالیت بدنی و ورزش، یکی از روش های پاکسازی این فضولات شمرده می شود و طبقه بندی مختلف و منافع متعددی برای آن ذکر شده است. فواید ورزش و نوع مناسب و نامناسب آن در طی بارداری در رفع عوارض بارداری در این مطالعه مورد بحث قرار گرفته است. نتیجه گیری: فعالیت بدنی و ورزش مناسب و متوسط در بارداری، به بهبود سلامتی مادر و جنین منجر شده و از بسیاری عوارض طی بارداری پیشگیری می کند. همچنین رعایت موارد احتیاط برای انجام ورزش در طی بارداری و فردی سازی فعالیت بدنی، بسته به عادات قبل از بارداری، توصیه می شود.

سابقه و هدف: سیستم ایمنی به منظور حفاظت بدن انسان در مقابل عوامل بیماری زا به وجود آمده و به طور عمده از دو بخش ایمنی سلولی و ایمنی هومورال (تولید آنتی بادی) تشکیل شده است. این تحقیق در جست و جوی مفاهیم روشنی است که وقوف به وجود سیستم ایمنی بدن را در متون تاریخی طب ایرانی به اثبات رساند. مواد و روش ها: این پژوهش به روش مطالعه توصیفی و کتابخانه ای با استفاده از منابع طب ایرانی از جمله الحاوی فی الطب، کامل الصناعه الطبیه، القانون فی الطب، قانونچه در طب، الموجز فی الطب، خلاصه التجارب، مفرح القلوب، ذخیره خوارزمشاهی، خلاصه الحکمه و منابع طب رایج انجام شده است. یافته ها: در کتب دانشمندان طب ایرانی، نظیر محمدبن زکریای رازی، ابوعلی سینا، سیداسماعیل جرجانی، عقیلی خراسانی و غیره با مباحث و دیدگاه هایی مواجه می شویم که نشانه های بارزی از وقوف به سیستم ایمنی بدن انسان است به طوری که مطابقت زیادی بین بخشی از مفهوم «طبیعت مدبره» در منابع طب ایرانی و مفاهیم «سیستم ایمنی» و «هموستاز» در طب رایج وجود دارد. نتیجه گیری: با توجه به نگاه کلی نگر و دقت نظر دانشمندان طب ایرانی، چه بسا با مطالعات دقیق تر در این آثار، بتوان نظریه های جدیدی جهت تشخیص و درمان بیماری ها ارایه کرد.

سابقه و هدف: کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی یکی از دانش های کمکی در حوزه علوم پزشکی است که در سال های اخیر با گسترش و توسعه چشمگیری روبه رو بوده است. تولید روزافزون اطلاعات در قالب های گوناگون چالش بزرگی است که وجه دیگر آن روی آوردن کاربران متعدد به پایگاه های اطلاعاتی است. از این رو، نظام های ذخیره و بازیابی اطلاعات با به کارگیری ابزارهایی همچون اصطلاح نامه ها به دنبال پاسخ دادن به این دو نیاز هستند. از سوی دیگر، از میان سرچشمه های سه گانه پزشکی ایرانی، تا کنون پزشکی مردمی ایران چندان موردتوجه نبوده، بنابراین تدوین اصطلاح نامه ای برای آن ضرورت دارد. پژوهش حاضر به دنبال تبیین این ضرورت است. مواد و روش ها: این پژوهش، براساس روش توصیفی-تحلیلی می کوشد ضمن مرتب سازی اصطلاح نامه های موجود براساس نظام رده بندی و علوم، توجه نخبگان را به این دانش بشری جلب کند و ضرورت تدوین اصطلاح نامه پزشکی مردمی ایران را نشان دهد. همچنین با جست وجو در متون مرجع اصطلاح نامه نویسی، مبانی نظری تدوین اصطلاح نامه هایی با موضوعات بسیار خاص و روایی این تلاش، تبیین می شود. یافته ها: در زبان فارسی پیکره نسبتا مناسبی از اصطلاح نامه ها در رده های مختلف علوم و فنون (به خصوص اصطلاح نامه هایی در رده های فرعی علوم پزشکی، تاریخ پزشکی، ارتقای بهداشت، کمک های اولیه) تهیه و تدوین شده و امکانات و زیرساخت های نرم افزاری و سخت افزاری برای این کار کمابیش فراهم است. با وجود این در زمینه فرهنگ مردم، مردم شناسی و پزشکی قومی نبود اصطلاح نامه ای مدون بسیار محسوس است. نتیجه گیری: با توجه به اینکه تدوین اصطلاح نامه هایی با موضوعاتی بسیار خاص در متون مرجع و توصیه نامه های اصطلاح نامه نویسی پیش بینی شده و با توجه به حجم روزافزون اطلاعات تولیدشده به زبان فارسی در حوزه پزشکی مردمی و مهیابودن زیرساخت های مختلف و متعدد، تهیه و تدوین اصطلاح نامه پزشکی مردمی ایران ضروری است.

سابقه و هدف: مسمومیت خوراکی یکی از انواع شایع مسمومیت بوده که در اثر تناول مواد غذایی، داروها و مواد سمی از راه دهان ایجاد می شود. با توجه به ذخایر ارزنده طب ایرانی، هدف از این مطالعه تعیین طبقه بندی، تشخیص و درمان مسمومیت های خوراکی در قرون سوم تا هفتم هجری در متون تاریخی پزشکی ایران اسلامی است. مواد و روش ها: این پژوهش یک مطالعه مروری است. در این مطالعه لغات کلیدی به زبان فارسی، عربی و انگلیسی در کتاب های فردوس الحکمه فی الطب، القانون فی الطب، الحاوی فی الطب و ذخیره خوارزمشاهی و پایگاه های علمی داخلی و بین المللی جست و جو شدند و مطالب موردنظر فیش برداری و سپس مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در انتهای امر نتایج استخراج شده با استفاده از یک تیم دو نفره از تخصص های طب ایرانی و تاریخ علوم پزشکی جمع بندی و در نهایت نتایج گزارش شد. یافته ها: نتایج اصلی این مطالعه نشان داد که اطبای طب ایرانی مسمومیت های خوراکی را براساس مزاج، نوع مفرده سمی (گیاهی، حیوانی و معدنی)، کشنده بودن ماده سمی و گوهر درونی ماده طبقه بندی می کردند. روش های تشخیصی شامل معاینه و بررسی دقیق بیمار، استشمام بدن بیمار، بررسی ماده قی شده و به کارگیری جانوران و پرندگان خانگی بوده است. در درمان مسمومیت از درمان های عمومی مانند اقدام سریع، قی کردن، خوردن شیر، حقنه کردن و درمان های اختصاصی متناسب با نوع و جنس سم و نیز اقدامات دارویی و غیردارویی استفاده می کردند. نتیجه گیری: یافته های این مطالعه نشان می دهد که الگوهای معرفی شده در متون طبی تاریخی ایران در مورد طبقه بندی، تشخیص و درمان مسمومیت های خوراکی با شرایط عصر حاضر مشترکات زیادی دارد. بنابراین می توان با بازنگری متون و تحقیق و کارآزمایی های بالینی درباره خواص داروها و مفردات طب سنتی، به سرنخ های تازه ای برای روش های جدیدتر، آسان تر، در دسترس تر و کم عارضه تر در درمان مسمومیت های خوراکی یا ارتقای روش های فعلی دست یافت.

سابقه و هدف: گیاه علف مورچه با نام علمی Cressa cretica L. یکی از گیاهان شورپسند است که علاوه بر خواص دارویی متعدد ارزش اقتصادی فراوانی نیز دارد. این مطالعه با هدف معرفی و مروری بر ویژگی های فیتوشیمیایی و خواص دارویی این گیاه انجام شده است. مواد و روش ها: این تحقیق یک مطالعه مروری است که با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و اطلاعات موجود در Irandoc Science Direct, PubMed, SID, Google Scholar Research Gate, و نرم افزار جامع طب نور نسخه 5/1 انجام شد. سپس داده ها جمع آوری، بررسی و بر حسب موضوع طبقه بندی شدند. یافته ها: عمده مطالعاتی که در مورد گیاه علف مورچه صورت گرفته است شامل مطالعات فیتوشیمیایی و بررسی خواص دارویی آن می باشد. این گیاه ترکیبات باارزشی مانند کومارین ها، فلاونوییدها، گلیکوزیدها، تانن ها، استرول ها و غیره دارد همچنین دارای خواص ضدباکتریایی، ویروسی و قارچی می باشد. از این گیاه برای درمان سل، درد مفاصل، جذام، آسم، سوءهاضمه، کرم روده، نفخ شکم، برونشیت، قولنج، مشکلات پوستی و تب خال استفاده می شود. همچنین خلط آور، مسهل، اشتها آور، مقوی معده، ضدیبوست، مقوی باه و خون ساز است. علاوه بر این به عنوان محافظت کننده کبد، ضدسرطان، ضد احتقان، ضدالتهاب، ضددیابت، تب بر و ضددرد نیز گزارش شده است. در ماداگاسکار از این گیاه برای ساخت خمیردندان استفاده می شود. نتیجه گیری: گیاه علف مورچه با داشتن ترکیبات باارزش و متعدد می تواند به عنوان منبع بالقوه ای برای تهیه بسیاری از داروهای گیاهی استفاده شود. علاوه بر این، از این گیاه دارویی در موارد دیگری مانند احیا نمودن خاک های شور و مراتع ازدست رفته، تامین علوفه دام، صنعت روغن کشی و تولید سوخت زیستی نیز می توان بهره گرفت. از آنجایی که نتایج حاصل از بررسی منابع به پتانسیل های بالقوه این گیاه در محیط زیست، داروسازی و صنعت اشاره می کند پیشنهاد می شود مطالعات تکمیلی و آزمایش های بالینی بیشتری بر روی خواص دارویی این گیاه انجام شود.

سابقه و هدف: نخستین آثار علمی در زمینه های پزشکی و داروسازی با ترجمه متون یونانی و مصری و سریانی به عربی پدید آمد. پس از آن در دوران عباسی دانشمندان به تالیف و تدوین آثار مستقل گرایش یافتند. دامنه این تحرک علمی تا دورترین نقاط امپراتوری اسلامی فرارفت. از آن جمله، ابوالمنی داوودبن ابی نصر الاسراییلی الهارونی معروف به کوهین العطار، داروساز یهودی ساکن مصر، در سال 658 هجری کتابی درباره داروسازی عملی نگاشت و آن را منهاج الدکان و دستور الاعیان فی اعمال و تراکیب الادویه النافعه للابدان نامید که ترجمه فارسی کتاب با عنوان «شربتکده عطار هارونی» چاپ شده است. مواد و روش ها: مطالعه حاضر براساس روش کتابخانه ای صورت گرفته است. نخست به منظور مروری بر تاریخچه طب و داروسازی، منابع کهن بررسی شد. سپس برای یافتن اطلاعاتی مربوط به زندگی و آثار کوهین عطار، کلیدواژه های منابع فارسی و عربی از طریق پایگاه های علمی SID Magiran, Irandoc, و پایگاه های بین المللی نظیر Scopus و Google Scholar جست و جو شد و مطالب لازم استخراج و در نگارش مقاله استفاده شد. یافته ها: این مطالعه نشان می دهد که هدف کوهین عطار از نگارش کتاب «منهاج الدکان» نگارش متنی جامع در داروسازی بوده است که خواننده را از مراجعه به سایر آثار بی نیاز کند. از این رو کتاب به شیوه کتب تعلیمی و به صورتی بسیار روشمند فراهم آمده است. از میان بیست و پنج باب کتاب، گسترده ترین بخش، باب دوم است که شیوه ساخت 142 شربت را با ذکر جزییات بیان کرده است. نتیجه گیری: نویسنده نزدیک به صد نکته سودمند اخلاقی را در کتاب درج کرده است که بیانیه اخلاقی داروسازان حرفه ای به حساب می آید. اطلاعات تخصصی در زمینه داروشناسی و ابزار و وسایل داروسازی درج شده در کتاب افزون بر متخصصان داروسازی، برای ادیبان، جامعه شناسان و مورخان تاریخ علم نیز قابل توجه است.