مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان
سال:1382 | دوره:15 | شماره:2-1 (ویژه نامه جغرافیا) |تعداد مقالات:8

کنکاش پیرامون علل توسعه نیافتگی کشورهای پیرامونی (توسعه نیافته) از سالهای 1946 میلادی توجه جغرافیدانان را به نقش ساختار مرکز - پیرامونی اقتصاد جهانی در شکل گیری و تغییر ساختار مکانی - فضایی آنها جلب نموده است. اکثر بررسی های جغرافیایی که در قالب تحلیل مکانی - فضایی از مسایل توسعه این کشورها در این زمینه صورت گرفته، بیشتر به اثرات سرمایه داری صنعتی تأکید داشته، در حالی که ریشه توسعه نیافتگی این کشورها اغلب به عصر مرکانتالیسم (از 1500 تا 1800 میلادی) که اساس ساختار مرکز - پیرامونی اقتصاد جهانی از آن است بر می گردد. این مقاله تحلیلی است بر چگونگی تأثیر فرآیند مرکانتالیسم در شکل گیری و دگرگونی ساختار مکانی - فضایی اقتصادهای توسعه نیافته با استفاده از مدلهای کاملا جغرافیایی ونس Vance و کلی Kelley. هدف عمده مقاله ارایه تجربی در راستای برخوردی علمی و واقعی در درک چگونگی سازمان یابی فضا جهت اجرای فعالیت های مرکانتالیستی است. در واقع در پی پاسخ به این سوال است که چگونه فعالیت های مرکانتالیستی منجر به شکل گیری و تغییر در ساختار مکانی - فضایی کشورهای توسعه نیافته شده است.

دیدگاه های تکاملی چه در علوم اجتماعی و چه در علوم دیگر همواره سعی نموده اند، سیر تکوین خاصی را برای بروز پدیده ها ترسیم نمایند. در مقابل، کاتاستروفیست ها همواره بر نوعی تغییر تاکید دارند که به جای ترسیم یک سیر تکوینی، نوعی تناوب و تکرار را در بروز پدیده ها حاکم میدانند (رژه کک 1370). انتخاب این دیدگاه ها توسط یک محقق، در نحوه تفسیر واقعیت ها تاثیر فراوان دارد.از چندی پیش باستان شناسان بخوبی در یافتند که بررسی های اقلیم شناسی دیرینه و ژئومرفولوژی محیط های طبیعی می توانند در برداشتی واقع بینانه تر از وقایع گذشته، آنها را یاری دهد و همین احساس سبب شده است که رشته جدیدی بنام زمین باستان شناسی (Geoarcheology) در دهه های اخیر، پایه گذاری شود.اطلاعات مربوط به بستر های زیستی، مدنیت ها وتاثیراتی که تغییرات اقلیمی وطبیعی در نـوع معیشت، نحوه زندگی، جابجایی و مهاجرت ها، انقطاع یا ظهور حیاتی گونه ها داشته، نه تنها بسیاری از واقعیت های مورد توجه باستان شناسان را توضیح داده است که گاه، پارهای ازانگاشته های قطعی در مورد سیر تکوین جوامع رانیز، به تجدیدنظر جدی طلبیده است.اطلاعات زمین باستان شناسی، به خوبی بر این واقعیت تاکید دارد که بستر ظهور مدنیت ها در همه نقاط یکسان نبوده است وبر اساس عوامل محیطی، تبلور این کانون ها از پدیده های خاص طبیعی تبعیت نموده است. برای مثال در بسیاری از نقاط، رود خانه ها بستر بروز مدنیت و در پاره ای از مناطق، سواحل و در بعضی موارد عملکرد یخچالها و در ایران بصورت عام دریاچه های دوران چهارم چنین نقشی را دررشد وتبلورکانونهای جمعیتی ومدنی بعهده داشته اند.در این مقاله، به استناد شواهد ژئومرفیک وتکیه بر شواهد تاریخی وباستـان شناسی، سعی شده نقشی را که بستر دریاچه های دوران چهارم در تبلور کانونهای جمعیتی ایران و رشد آنها داشته روشن سازد وگستره ایران را بر اساس اهمیتی که شاخص ها و مولفه های طبیعی در ایجاد انعقاد نطفه یا گسترش این کانونهای مدنی داشته، طبقه بندی نماید.

آموزش و سواد، دو مقوله اساسی در توسعه فرهنگی و زمینه ساز دستیابی به توسعه پایدار انسانی به شمار می رود. سواد و آموزش بالاتر، زمینه دستیابی به شغل بهتر، شرایط بهتر زندگی و انسانی تر کردن زندگی را فراهم می سازد. و اجتماعی معقول تر و فضایی متعادل تر را به ارمغان می آورد. توزیع بهتر مراکز عملکردی و شاخص های آموزشی زمینه دستیابی به سلامت، اسایش و زیبایی شهری (که مقدمات توسعه پایدار شهری هستند) را فراهم می آورد. نابسامانی در توزیع مناسب شاخصهای آموزشی و فقدان یک منطقه بندی مناسب در توزیع این امکانات، باعث دوری سکونتگاهها از عدالت اجتماعی خواهد شد. در این پژوهش ضمن به تصویر کشیدن عدم تعادل در توزیع فضایی شاخصهای آموزشی شهر اصفهان (نظیر: جمعیت لازم التعلیم، در حال تحصیل و فارغ التحصیل، میزان باسوادی و ...)، راهکارهای دستیابی به وضع مطلوب و توزیع بهینه شاخصها و زمینه های مناسب محرومیت زدایی را مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد. در این مقاله از روش های تحقیق پیمایشی و تحلیلی و استقرایی، بهره جسته ایم. هدف کلی نمایاندن عدم تعادل در توزیع خدمات و امکانات و هدف ویژه، ارائه راهکارهای مناسب برای دستیابی به وضع مطلوب است. جامعه آماری این تحقیق شهر اصفهان و واحد آماری آن را «مناطق ده گانه شهر اصفهان» تشکیل می دهد.

سه دهه اخیر را باید دهه های تجدید نظر در مبانی معرفت شناسی علمی تلقی کرد. انتشار نظریة عمومی سیستم ها در سال 1972 یعنی یکسال بعد از مرگ لودیگ فون برتالنفی، طرح منطق فازی توسط زاده و تبیین نظریه Chaos در سال 1986 توسط هریسون و بیسواس، پایه های خدشه ناپذیر بودن تفکر علمی را فرو ریخت. بدون تردید غایت گرائی و عدم الزام علیت در نظریه سیستم ها، مردود دانستن منطق علمی (Scientific logic) در تبیین بسیاری از پدیده های چند ارزشی در منطق فازی(Fuzzy Logic)  و پیروی نکردن بسیاری از رفتارها و رخدادها از نظم علمی در نظریه Chaos بیان یک واقعیت از جهان مارا بر ملا کرد و آن عدم کارآیی معرفت شناسی علمی در تحلیل رفتار و مکانیسم همه پدیده هاست. (رامشت 1376 و 1378) مروری گذرا بر سیر تاریخی نظریه های فوق نشان می دهد، مخالفت ها و تمسخرهای علمی مابانه با این گونه عقاید، مانع از گسترش و نظریه پردازی در این مقولات نگردیده زیرا پیچیدگی سیستم های محیطی و انسانی امروز و نیاز انسان به حل مشکلات و معضلات، تمسک به چنین نظریه پردازی هائی را احساس کرده است. تلاش محققین در معرفت شناسی علمی برای نظم بخشیدن به رخدادها بیشتر بدان خاطر صورت گرفته که تب پیش بینی بشر در حدوث وقایع و رفتارها را فرونشاند و تئوریChaos  دقیقا به این نکته اشاره دارد که این تلاش اگرچه در بسیاری از موارد نتیجه بخش بوده است ولی همه رخدادها و رفتارها وقوعشان تابع نظم علمی نیست و اگرچه می توان به پیش بینی آن ها نیز مبادرت کرد ولی پیش بینی های خطی نمی تواند راه حل مناسبی در این موارد به شمار آید. مفهوم کیاس (Chaos) در ژئومرفولوژی بیشتر در دیدگاه سیستمی و مقوله Disequilibrium مطرح است و در تحلیل بسیاری از رخدادها و پدیده های ژئومرفولوژی از این دست بدون به کار بردن تکنیک های غیر خطی (Non- linear) به ویژه در مقیاس زمانی بلندمدت قادر به درک و تبیین مکانیسم آن ها نخواهیم بود. این مقاله که نتیجه بررسی های نظری طرح پژوهشی آثار یخچالی در دامنه های غربی زفره و مقایسه آن با دامنه های نسار شرقی این منطقه است به تبیین مبانی تئوری Chaos و تطبیق آن در ژئومرفولوژی می پردازند و حوزه کاربردی آن، در این بخش از علوم جغرافیایی را دنبال کرده است و از این رو برای دست یابی به چنین منظوری ضمن تشریح پاره ای مفاهیم، با ارایه مدل ساده ای از عملکرد سیستم های آبی منطقه در پاراگلیشیال نمونه های زئومرفیک موجود در منطقه هنجن و نسرا نطنز که شواهد بارز Chaos در چشم انداز عمومی منطقه به شمار می آیند را معرفی و با مواردی که پدیده در آن قابل مشاهده نیست.

پیش از آنکه بتوان از اقلیم زایشی (Genetic Climatology) ایران سخن گفت باید ساختار زمانی و مکانی عناصر اقلیمی در قلمرو ایران زمین روشن شده باشد. کوشش این مقاله آن است تا با بهره گیری از اصول سیستمهای اطلاعات جغرافیایی و بکارگیری روشهای چگال سازی و میانیابی پرتویی روشنگر بر ساختار دمای ماهانه ایران بیاندازد و نقش ارتفاع، عرض و طول جغرافیایی را در ساختار مکانی دما آشکار سازد. اینگونه مدلها از این سودمندی نیز برخوردارند که هم امکان برآورد دمای ماهانه هر نقطه دلخواه کشور را فراهم می آورند و هم راه را برای تحلیل حساسیت باز می کنند. برای نمونه این بررسی روشن ساخت که با هر یک درجه افزایش دمای میانگین ایران زمین ارتفاع همدمای صفر درجه حدود 160 متر بالاتر خواهد رفت و از توان انباشت برف و یخ در کوهستان ها کاسته خواهد شد.

مسکن بزرگترین سرمایه و دارایی طول عمر بسیاری از خانوارها است و مالکیت آن منجر به افزایش کمیت واحدهای مسکونی، تسریع رشد اقتصادی، ایجاد امنیت و هویت خانوادگی، افزایش خوشبختی و رفاه خانوادگی، انباشت ثروت و تحرک عمودی خانوارها، بهبود مشارکت خانوارها در فعالیت های اجتماعی و سیاسی و مانند آن می شود. عوامل متعددی در انتخاب خانوارها برای خرید و یا اجاره واحدهای مسکونی موثر هستند. شناسایی این عوامل و میزان تاثیر گذاری آنها می تواند به سیاستگذاری ها و برنامه ریزیهای مسکن و امور رفاهی و اقتصادی جامعه کمک نماید. محدودیت های تابع هدانیک قیمت در برآورد تقاضا برای مسکن و دو ارزشه بودن متغیر وابسته در مطالعات انواع تصرف مسکن سبب شده تا استفاده از مدل لاجیت در تحلیل بازار مسکن به ویژه در تعیین عوامل موثر بر نوع تصرف مسکن طی دو دهه گذشته رایج شود. در این مطالعه که با استفاده از این مدل و بر رویداده های نمونه ای مربوط به بودجه خانوارهای شهری ایران در سال 1379 انجام شده، اثر عوامل مختلف اجتماعی و اقتصادی خانوارها و متغیرهای بازار بر نوع تصرف مسکن توسط خانوارها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصله از مطالعه نشان می دهند که در مناطق شهری ایران درآمد جاری، درآمد دایمی، سن و داشتن درآمد بدون کار سرپرست خانوار و نیز بار تکلف، تعداد افراد و برخورداری خانوار از اتومبیل، احتمال مالکیت را افزایش داده و متغیرهائی مانند درآمد موقتی، مرد بودن و اشتغال به تحصیل سرپرست، تعداد افراد عضو تعاونی مسکن، بی همسری سرپرست در اثر فوت و یا طلاق همسر احتمال اجاره نشینی را افزایش می دهند.

محدودیت منابع تجدید ناپذیر انرژی و مسئله حفظ محیط زیست از جمله موضوعاتی هستند که توجه سیاستگذاران بخش انرژی را به ضرورت بهره برداری بهینه از منابع انرژی معطوف می دارند. بدیهی است برنامه ریزی تصمیم گیری در این خصوص مستلزم شناخت وضعیت مصرف نهایی حاملهای انرژی از نقطه نظر کارآیی می باشد. کارآیی انرژی به میزان محصول (ستاده) حاصله به ازای هر واحد انرژی مصرفی توسط بخش های مصرف کننده انرژی اشاره دارد. از میان شاخصهای متعددی که جهت محاسبه کارآیی انرژی وجود دارد، شاخصهای فیزیکی، اقتصادی به لحاظ تناسب با بررسی های سطح کلان انتخاب و استفاده شده است. با توجه به این که در فرایند تغییر مصرف نهائی انرژی عواملی از قبیل سطح فعالیت، ساختار و ترکیب فعالیتهای اقتصادی و شدت بهره برداری از انرژی سهیم می باشند، تجزیه و تغییرات مصرف و تفکیک اثرات عوامل مزبور توسط روش مجزاسازی (Decomposition) از جمله موضوعات مهم این تحقیق است که روی داده های مصرف و شدت انرژی پیاده شده است. نتایج نشان می دهد که عدم کارآیی انرژی در اقتصاد ایران در دوره مطالعه (78-1358) ناشی از بالا بودن اثر شدت خالص انرژی بوده و اثر ساختاری پایین ترین سهم را در توضیح رشد مصرف کل و شدت انرژی داشته است.

یکی از موارد مهم فرآیند شهرنشینی در ایران، رشد فیزیکی مادر شهرهای آن می باشد. شاخص ترین ویژگی شهرهای متروپل در کشور را می توان در ساختار پیچیده، مرکب و تعامل گسترده و شکل گیری اندام های متنوع، پیوسته و گسسته آن دید، چرا که نظام ساختی نامتعادل و ناهماهنگ، مادرشهرها را از نظر عملکرد ناتوان ساخته و ساختار کالبدی آنها را مختل نموده است. آنچه در این مقاله به آن پرداخته شده، شناخت مسایلی است که چهرة ناپایدار به مناطق مختلف شهر داده است. بررسی وضعیت مناطق شهری بر مبنای آمار استخراج شده از مناطق نمونه از طریق تکمیل پرسشنامه در سطح مناطق شهری و مطالعه شده در مادر شهر تبریز و در ارتباط با نماگرهای فضایی کالبدی توسعه قرار دارد. از بررسی نتایج همبستگی بین متغیرها و در جمع رتبه هر یک از مناطق، از نماگرهای مورد آزمون، مناطق به ترتیب ذیل از نظر میزان پایداری طبقه بندی شده اند: منطقه 2، منطقه 8، منطقه 4، منطقه 7، منطقه 3 و منطقه 1. در واقع ناهمگونی های سیمای متروپلیتن های ایران، نتیجه عملکرد عوامل اقتصادی سیاسی و اجرایی در چشم انداز شهر می باشد. این امر در بافت شبکه های شهری انعکاس یافته و فضاهای ناهمسانی را ایجاد نموده است. در پایان نتیجه گیری و پیشنهادات نیز آمده است.