نامه مفید
سال:1383 | دوره:10 | شماره:41 (فلسفه) |تعداد مقالات:8

عقل فعال به عنوان مرتبه ای از نفس انسان برای اولین بار در آثار ارسطو مطرح شد. عقل در بین شارحان مشائی ارسطو، مانند: کندی و ابن رشد و توماس آکویناس، همان جایگاه ارسطویی را داشت. اسکندر افرودیسی از آن به عنوان موجود مجرد تام، مستقل از انسان (محرک نامتحرک ارسطویی) نام برد. برجسته ترین نظریة مشایی در مورد عقل فعال در فلسفه ابن سینا و فارابی به عنوان آخرین عقل از سلسله عقول طولیه، ممکن الوجود، مجرد تام و مستقل از انسان ارائه شد. عقل فعال سینوی کار کردی کانونی و گسترده در وجودشناسی مشایی دارد. این عقل به عنوان حلقة ارتباط بین مجردات (عقول طولیه) و مادیات، مبدا صدور کثرات جهان مادی و کدخدای عالم تحت القمر است. ایجاد هیولی، عناصر اربعه، مرکبات و نفوس ( غیر فلکی) وابسته به افاضه صور وجودی از عقل فعال با معاونت حرکات و اوضاع فلکی می باشد. عقل فعال سینوی در حیطه معرفت شناسی نیز جایگاهی برجسته دارد. معرفت انسانی ( ادراک حصولی) در تمام مراتب خود وابسته به افاضه صور کلی و معقولات توسط این عقل بر نفس ناطقه و خروج آن از قوه به فعلیت است. علم واجب الوجود به جزئیات متغیر نیز با کمک عقل فعال صورت می گیرد. بدین ترتیب عقل فعال در تمام مراتب وجودی و معرفتی مشایی در حیطة مادیات، نقشی عالی و کارکردی گسترده دارد و از ارکان فلسفه مشایی به حساب می آید.  

تصویر کوهن از سیر تحول یک علم را می توان به وسیله طرح بی پایان زیر خلاصه کرد: پیش علم - علم عادی - بحران - انقلاب - علم عادی جدید - بحران جدیدویژگی عمده نظریه وی تاکیدی است که بر ممیزه انقلابی تحولات علمی دارد؛ به طوری که طبق آن، انقلاب متضمن طرد و رد یک ساختار نظری و جانشینی ساختار ناسازگاری دیگر است. ویژگی مهم دیگر، نقش پراهمیتی است که ممیزات جامعه شناختی جوامع علمی در نظریه کوهن ایفا می کند. از زمان انتشار کتاب ساختار انقلابهای علمی همواره این پرسش مطرح بوده که آیا تصویر کوهن از تاریخ علوم طبیعی در مورد ریاضیات نیز به کار بردنی است. به نظر می رسد پاسخ منفی باشد؛ زیرا واضح است که طبیعت ریاضیات از مهم ترین ویژگی تصویر کوهن از توسعه یک علم، یعنی " انقلاب" پیروی نمی نماید. در این مقاله سعی شده تا نشان داده شود که گذر از هندسه اقلیدسی به هندسی نااقلیدسی انقلابی کوهنی در ریاضیات است. البته این بدان معنا نیست که تمامی مقومات تصویر کوهن عیناً در حوزه ریاضیات صادق است؛ بلکه دو ویژگی مهم آن، یعنی ممیزه انقلابی تحول علمی و ممیزه جامعه شناختی علم، در حوزه معرفت ریاضی نیز صدق می نماید. به عبارت دیگر، انقلاب کوهنی در ریاضیات واقعا امکان پذیر است، هر گاه ما با یک پارادایم کوهنی در ریاضیات سرو کار داشته باشیم که مورد پذیرش جامعه علمی قرار گرفته باشد. تغییر این پارادایم، انقلاب کوهنی را در پی خواهد داشت.  

"تاویل" یکی از اصلی ترین فرایندهای تفکر انسان است. فیلون در سنت یهودی، اوریگنس و اگوستین در سنت مسیحی و ابن عربی و ملاصدرا در سنت اسلامی از جمله نمایندگان برجسته تفکر تاویلی اند.در این مقاله سعی شده است دیدگاه ملاصدرا درباره "تاویل" و اعتبار معرفتی آن با ارائه شواهدی گویا از آثار او دقیقا تحلیل شود. ملاصدرا "تاویل" را به عنوان "کلیدی" برای کشف افقهای پنهان در اختیار قرار داده است. وی معتقد است، گشوده بودن راه "تاویل" برای فهم حقایق آن سویی، تصریح آیات قرآن کریم است.تلقی خاص ملاصدرا نسبت به انسان و قرآن و عالم، در نوع نگرش او به "حقیقت" و فهم آن، تاثیر بسزائی داشته است. ملاصدرا با به کار گرفتن "روش تاویل" و بیان اعتبار معرفتی آن، فهم از " حقیقت" را در قالب های معینی محدود نکرده، بلکه با اصالت بخشیدن به باطن امور، زمینه پویش و آفرینندگی را فراهم ساخته است.وی با طرد قشری گری، که بر پذیرش منطق تک گفتاری تاکید دارد، فهم های مختلف را - با بیان احکام و شرایط آن - از طریق رخنه در باطن امور رسمیت بخشیده است.  

پارادکسها از جمله موضوعات مهم و مساله برانگیز در فلسفه و منطق به شمار می روند. دسته ای از پارادکسها، پارادکسهای عمل عقلانی هستند: مسائلی که در آنها معمولا دو حق انتخاب پیش روی ما قرار دارد که با یکدیگر ناسازگارند و برای هر یک، دلایل عقلانی قانع کننده ای وجود دارد. به این ترتیب، با تکافوی ادله، که وضعیتی پارادکسیکال است، روبه رو می شویم. از جمله مهم ترین این پارادکسها می توان از پارادکس نیوکوم یاد کرد. هدف از مطالعه پارادکسها و تلاش برای حل آنها دفاع از عقلانیت است. در پارادکس نیوکوم با یک پیش گو سرو کار داریم که تصمیم فاعلی مساله را پیش گویی می کند. ضمنا بخشی از شرایط صورت مساله به پیش گویی فرد پیش گو بستگی دارد. در این مساله، با یک تعارض ظاهری بین دو اصل مهم تصمیم گیری، یعنی اصل رجحان و اصل مطلوبیت انتظاری، روبه رو می شویم؛ زیرا به نظر می رسد که تصمیم فاعل مساله و پیش گویی فرد پیش گو هر چند از نظر علی مستقل از یکدیگرند از نظر معرفتی به هم بستگی دارند. برای حل این پارادکس، ابتدا مکانیزمهای ممکن برای پیش گویی آینده را بررسی می کنیم و در هر حالت به حل مساله می پردازیم. نشان می دهیم که قرائت علیت وارونه منطقا ناممکن است و تنها قرائت ممکن، قرائت علت مشترک می باشد. سپس پارادکس نیوکوم را به دو حالت تفکیک می کنیم: 1- مساله علت مشترک با پیش گوی خطاناپذیر و 2- مساله علت مشترک با پیش گوی خطا پذیر. نشان می دهیم که در حالت نخست، هیچ تصمیم عقلانی وجود ندارد و در حالت دوم، تعارضی بین اصل مطلوبیت انتظاری و اصل رجحان وجود ندارد و تصمیم به انتخاب دو جعبه، تصمیم عقلانی می باشد.  

سول کریپکی (Saul Kripke) برای ارائه معناشناسی صوری منطق موجهات، از مفهوم جهانهای ممکن استفاده کرد، اما امروزه کاربرد مفهوم جهانهای ممکن در معناشناسی موجهات خلاصه نمی شود، بلکه این مفهوم در پاره ای نظریه های مربوط به حوزه فلسفه زبان یا فلسفه منطق - مانند برخی نظریه ها درباره ماهیت گزاره - نیز مورد استفاه قرار گرفته است. با توجه به اهمیت روزافزون مفهوم جهانهای ممکن، مقاله حاضر به بررسی فشرده دیدگاه پاره ای از فیلسوفان تحلیلی معاصر درباره هویت این جهانها و ویژگیهای آنها می پردازد. برای این منظور، ابتدا توضیح فشرده ای از دیدگاههای متافیزیکی کریپکی درباره هویت جهانهای ممکن ارائه می شود و سپس دو رویکرد عمده به مساله جهانهای ممکن تحت عنوان "محقق گرایی" و "انتزاع گرایی" طرح می گردد. برای تامین این هدف، دیدگاه دیوید لوئیس (David Levis) به عنوان نافذترین نماینده محقق گرایی و دیدگاه الوین پلنتینگا (Alvin Plantinga) به عنوان یکی از نمایندگان شاخص انتزاع گرایی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.  

فیلسوفان مسلمان نظریه مطابقت صدق را بر تحلیل سازمان جمله استوار نموده، جمله را به عنوان "حامل صدق" (truth bearer) و واقع یا نفس الامر را به عنوان "سازنده صدق"(truth - maker) تلقی کرده اند. در این مقاله، پس از بحث در باره موارد کاربرد این نظریه در فلسفه اسلامی و شناسایی اصول و مبانی آن، توانایی این نظریه را در مقایسه با نظر منطق جدید در تحلیل سازمان قضیه ارزیابی نموده، با عنایت به مغایرت واقعیت با اندیشه، به شناسایی عناصر اصلی تئوری مطابقت می پردازیم. براساس این تحلیل، جمله "حامل صدق" و "صدق" محمولی تک موضعی است که احراز آن تابعی از احراز نسبت "مطابقت" است. اما "مطابقت" محمولی دو موضعی است که از نسبت بین وضعیت ترسیم شده توسط آن جمله و وضعیتی که در واقع و نفس الامر، بلکه نسبت مذکور است. به علاوه، احراز مطابقت تابع احراز دست رسی به واقع یا نفس الامر می باشد.  

اسپیونوزا در آثارش تعریفهای متفاوتی را از اراده ذکر می کند. این تعریفهای به طور مشخص عبارت اند از: هر عمل درونی و نفسانی، اعم از تصور، میل و خواهش؛ هر نوع تصدیق و انکار، تصدیق و انکار حق و باطل یا تصور حق و باطل یا عقل؛ خواهش و میل با کوشش نفسانی برای حفظ ذات. در جمع میان این موارد، احتمالاتی مطرح است. از جمله این که اسپینوزا در این تعریفها گاه به اصطلاح عام اراده نظر دارد و گاه به اصطلاح خاص اراده و گاه به معنای عرفی و لغوی آن.  

"هرمنوتیک فلسفی" با نام هانس گئورگ گادامر گره خورده است. هر چند نظریه هرمنوتیک، پیش از او نیز جایگاهی ویژه داشت، این گادامر بود که آن را از نظریه ای ادبی و متن شناختی به نظریه ای فلسفی و هستی شناختی ارتقا داد. وی این کار را با وام گیری از اندیشه های هایدگر انجام داد و نشان داد که هستی ما انسانها هستی ای مشروط و مقید است و لاجرم شناخت ما نیز چنین است. اما این محدودیت شناختی ما صرفا ریشه در وضع فعلی ما یا کمیت دانش ما ندارد که بتوان در آینده به رفع آن امیدوار بود. ذات و سرشت انسانی ما چنین است و راهی برای برون شدن از آن وجود ندارد . بدین ترتیب، عوامل محدودساز دانش و شناخت ما از نظر گادامر، تاریخ و زبان است و ما همواره اسیر این دوایم. از این رو دانش و شناخت ما همواره نسبی و محدود است و هرگز نمی توانیم ادعای دانستن مطلق یا در اختیار داشتن حقیقت بکنیم. پرسشی که در اینجا پیش می آید و اتهامی که غالبا به گادامر زده می شود، آن است که در صورتی که نتوان تقریر مطلقی از حقیقت به دست داد، همه تقریرها برابر خواهند بود و نمی توان تقریری را برتر از دیگر تقریرها دانست. متقابلا تبیین دقیق مبانی فلسفی گادامر در صدد نفی چنین برداشتی است.