خردنامه صدرا
سال:1389 | دوره:- | شماره:60 |تعداد مقالات:7

مکتب شیراز به دلایل بسیاری قابل اهتمام و پژوهش است. این مکتب هم حلقه پیوند مکتب مراغه – به تعبیر برخی مکتب تبریز – و مکتب اصفهان است و هم احیاکننده سنت اشراقی و هویت ایرانی – اسلامی. برخلاف باور بسیاری از مستشرقان که ابن رشد را پایان حیات فلسفه اسلامی می پندارند، مکتب شیراز توانست سنت فلسفی را استمرار بخشیده و فیلسوفان برجسته ای را در حیات عقلی ایران عرضه نماید.یکی از ویژگیهای برجسته که کمتر مورد تحقیق و مطالعه واقع شده است، گرایشهای اشراقی فیلسوفان مهمی چون جلال الدین دوانی و غیاث الدین دشتکی است. هر دو فیلسوف نسبت به کتاب پراهمیت هیاکل النور واکنش نشان داده و با دو رویکرد مختلف بر آن شرح نوشتند. این اثر یکی از نوشته های مهم سهروردی در سنت ایرانی – اشراقی است که وی را با دیدگاه شیعی – اسماعیلی پیوند می دهد. در دوران انحطاط پس از سده ششم، علامه دوانی و خانواده دشتکی به این اثر به مثابه احیاکننده هویت و فکر ایرانی – اشراقی توجه نشان داده و آرا مهم سهروردی در سه حوزه تفکر اشراقی، نظریه امامت و هویت ایرانی را بسط دادند.این نوشتار درصدد مطالعه اثر هیاکل النور سهروردی و شرح آن توسط علامه دوانی است.

قاعده الواحد، یکی از قواعد کلی و ثمربخش فلسفه اسلامی است که نقشی اساسی در تفسیر مساله پیدایش منظم موجودات از همدیگر، به ویژه پیدایش نخستین معلول بر عهده دارد. فیلسوفان اسلامی با تحلیل و اثبات این قاعده، آفرینش نخستین معلول به واسطه واجب تعالی را اصلی ترین مصداق این قاعده معرفی می کنند و معتقدند که بر اساس این قاعده از واجب الوجود بسیط تنها یک معلول به نحو بی واسطه صادر می شود.گرچه قاعده مذکور از لحاظ محتوا و ادله، متین و استثناناپذیر است، لکن تامل در مفاد و ادله آن و تدبر در اصول و مبانی فیلسوفان جهان اسلام، نشان می دهد که سخن و نظر آنها در زمینه جریان این قاعده در مساله آفرینش نخستین با نظر و مبانی آنها درباره استمرار فیض باری تعالی و نیازمندی معلولها به علت در بقا و انطوای حقایق همه معلولها در ذات علت نخستین به نحو اشرف وابسط، و قاعده بسیط الحقیقه سازگار به نظر نمی رسد.

با وجود اینکه ملاصدرا، در بحث زمان، وامدار اندیشه های کلامی و فلسفی پیش از خود است، اما تلاش می کند میان هستی و زمان ارتباط تنگاتنگی برقرار نماید. او با ایجاد این ارتباط، بسیاری از نگرشهای پیشینیان را تصحیح و زمان را از حیطه ماهیات به حیطه هستی می کشاند، و آن را از عالم بی روح جسم به بعد وسیع هستی و در نهایت وارد در حوزه جان و خرد آدمی می کند، تا نه تغییر را در بیرون ازخود، که آن را در تمام هستی و وجود خود دریافته و تجربه کنیم. در نگرش او به زمان افت و خیرها و قوت و ضعفهایی دیده می شود، که پرداختن به آنها از آن رو که بتواند افق راه آینده را در ما ترسیم نماید، حایز اهمیت است.

راههای رسیدن به خدا فراوان است، چرا که «او» دارای کمالات و جهات بی نهایت است. هر کسی هم راه و روشی دارد که از آن به سوی خدا روی می آورد. ربانیین، صدیقین و سالکین از یک حقیقت سخن می گویند، منتها به زبانها، واژگان، براهین، و دلایل مختلف.به لحاظ استحکام و اتقان، شریف ترین همه براهین اثبات وجود خدا، برهانی است که در آن حد وسط، چیزی جز خود او نباشد و در نتیجه مقصد و مقصود یکی باشد، این همان راه و روش صدیقین است که با خود واجب بر واجب استدلال و استشهاد می کند. ویژگی منحصر به فرد «برهان صدیقین» در این است که در آن چیزی برای اثبات ذات واجب الوجود، واسطه قرار نگرفته است.اصطلاح برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا بکار برد، لیکن این صدرالمتالهین (ره) بود که بر اساس مبانی و اصول حکمت متعالیه آن را به نحو ابتکاری و به محکمترین صورت تبیین نمود. تقریر و تبیین صدرا از جهاتی بر تقریر ابن سینا و دیگران امتیاز و برتری دارد.این برهان بعد از ملاصدرا به صورتهای گوناگون تقریر و ارایه شده، ولی به نظر نگارنده، به لحاظ مقدمات فلسفی تقریر حکیم سبزواری کوتاه ترین طرح، و تقریر علامه طباطبایی به لحاظ نظر به واقعیت عینی و بی نیاز بودن از مقدمات فلسفی، مستقیم ترین است. تقاریر معروف به براهین اهل معرفت و کلام، دارای اشکالات صوری و محتوایند، و غالب مباحث اینها بازگشت به اصول، مبانی و نتایج بوعلی و شیخ اشراق است. این تقاریر تحولی اساسی در ارایه برهان برای اثبات واجب الوجود ایجاد نکردند. بنابراین، تقریر خود صدرالمتالهین رساترین، محکمترین و بی عیب ترین برهان در اثبات وجود خداوند است.در این مقاله دو کار صورت گرفته است: 1- مطالعه، تحقیق و بررسی تقاریر مختلف برهان صدیقین. 2- مقایسه، تطبیق و نقد و بررسی آنها از حیث استحکام، رسا بودن و اثبات ذات واجب الوجود و صفات او.

فلسفه اولی یا مابعدالطبیعه یکی از دانشهای کهن در عرصه تفکر و اندیشه بشری است که از هنگام نظم و نسق گرفتن خاص آن در کتابهایی مشخص و ممتاز تا به امروز، نظریات آن همواره در معرض بررسی و نقد دانشمندان این حوزه بوده است، به گونه ای که بررسی و تحقیق درباره چیستی موضوع این دانش نیز از نگاه نقاد و موشکافیهای فیلسوفانه مصون نمانده است. پس از ارسطو، به سبب برخی از عبارات بظاهر متعارض وی، نزاعی درباره چیستی موضوع مابعدالطبیعه درگرفت که در یک سو، برخی امور مفارق الهی را به عنوان موضوع تاملات مابعدالطبیعی معرفی می کردند و در طرف دیگر، عده ای نیز بررسی موجود به صورت مطلق را موضوع این دانش تلقی می کردند. اما در این میان، برخی از متفکران به سوی نظریه ای وحدت بخش سوق یافتند که بر مبنای آن می توان گفت هیچ گونه تعارض و تفاوتی در میان عبارات گوناگون ارسطو یافت نمی شود. یک تقریر و تحریر بی نظیر از این نظریه وحدت بخش، به صورتی منسجم در آثار ابن سینا مشاهده می شود.ابن سینا از یکسو بر این باور است که موضوع و محور تاملات مابعدالطبیعی، موجود من حیث انه موجود است و از سوی دیگر، موجود چونان موجود را همان امور الهی و مفارق معرفی می کند و بر این باور است که حد و تعریف علم کلی همان تعریف علم الهی است. در نظر ابن سینا، فلسفه اولی علم یگانه ای است که تنها یک موضوع دارد و آن موجود مطلق است اما حیطه شمول و گستره این موضوع، به امور مفارق از ماده اختصاص دارد. دقت در عبارات ابن سینا مبین آن است که اختصاص خود و ذات «موجود» به مفارقات در تغایر با مادی دانستن برخی از موجودات نیست و این، تنها هنگامی میسر است که به مساله مهم و کلیدی تخصص «موجود» در اندیشه ابن سینا دقت شود. تخصص موجود به معنای تنزل آن از مقام اطلاق خود و ظهور خصوصیات طبیعی یا تعلیمی است که آن نیز تنها با همراهی عدم میسر می گردد. امر مادی، موجودی است که از مقام ذات «موجود» به شدت تنزل یافته و به مرزهای عدم نزدیک شده است. در نظر ابن سینا، موضوع فلسفه امری ذهنی نیست، بلکه امری خارجی است که در عین تحقق خارجی، برخوردار از سعه و شمول است، نظریه ای که به روشنی، مبین دیدگاه اصالت وجودی ابن سیناست.

شهید سیدمصطفی خمینی پرورش یافته مکتب حکمت متعالیه بوده و دارای نوآوریهای متعددی در فلسفه اسلامی می باشد. آرا وی در کتاب بزرگی بنام «القواعد الحکمیه» مطرح شده که مفقود شده است. نگارنده با بازبینی بیست و نه مجلد از کتب وی، نظریات جدید ایشان را گردآورده است. از میان پنجاه نظریه جدید فلسفی ایشان، تعداد سی و دو عنوان به مسایل الهیات بالمعنی الاعم و مباحث موضوع فلسفه، وجود و ماهیت، وجود ذهنی، مواد ثلاث، حرکت، جوهر و عرض، انسان شناسی و علت و معلول مربوط می شود. این پژوهش به طرح نظریات ایشان و اشاره به آرا فلاسفه قبل از ایشان، مخصوصا صدرالمتالهین پرداخت تا ضمن مقایسه این آرا با یکدیگر، جایگاه هر نظریه به خوبی آشکار گردد. دسته بندی آرا وی در قالب فصل بندی کتاب الحکمه المتعالیه، گامی در جهت تدوین تاریخ فلسفه اسلامی معاصر محسوب می شود.

ابن سینا با توجه به ویژگیهای معرفتی قاعده «ذوات الاسبات» مدعی است علم یقینی به امورسبب دار فقط از راه علم به علل آنها به دست می آید. بر اساس این، ظاهرا طرح دیگر راههای محتمل شناخت، از جمله برهانهای «انی مطلق» و «دلیل» نامعتبر است. اما او تصریح می کند که هرگاه حد وسط و ثبوت اکبر بر اصغر دو لازم حد اصغر باشند، امکان اقامه نوعی برهان انی یقین آور وجود دارد. بدین لحاظ تاکید بر نقش معرفتی علت، نافی هر نوع معرفت یقینی از غیر طریق علت نیست. همچنین وی تعلق جزیی به نحو کلی را نیز ادراک از راه اسباب و علل دانسته و آن را مفید کلیت و یقین معرفی می کند. از سوی دیگر، به عقیده ابن سینا، علم به علت مستلزم تحقق علم بالفعل به معلول نیست. او برای انتقال از علم بالقوه به علم بالفعل دو شرط قایل می شود: نخست آنکه، رابطه لزومی علت و معلول باید بر سبیل وضع و حمل و به شکل قضیه بیان شود و دیگر آنکه در برهان، علاوه بر علم به علت، علوم دیگری باید ضمیمه شوند، تا نتیجه یقینی حاصل شود. مقاله حاضر نقش معرفتی علت در مباحث مختلف فلسفه ابن سینا را بررسی می کند.