بیابان
سال:1383 | دوره:9 | شماره:1 |تعداد مقالات:13

مسائل شوری در کشاورزی محدود به مناطق خشک و نیمه خشک می شود. این مناطق 25 درصد سطح زمین را تشکیل می دهد. از طرفی در کشور ما نیز حدود 75% سطح آن در این مناطق قرار دارد که گسترش کشاورزی در آنها بعنوان یک معضل مطرح می باشد. بخشی از شورشدن اراضی به علل اولیه مثل ساختار زمین شناسی و کفه های نمکی مربوط می شود اما در کنار آن، عوامل ثانویه را هم باید در نظر گرفت که روند شورشدن اراضی را تشدید می کند نمونه ای از آن را می توان به سیستم های نامناسب آبیاری و مدیریت های غیراصولی در اراضی کشاورزی دانست. بنابراین لازم است با مدیریت صحیح زراعی از شورشدن ثانویه خاک جلوگیری کرد تا اکوسیستم منطقه از حالت تعادل خارج نشود. برای دست یابی به این منظور منطقه ای شهرستان خدابنده، زنجان در نظر گرفته شد و با بکارگیری طرح بلوک های کامل تصادفی انواع مختلف کشاورزی در کنار اراضی مرتعی بعنوان تیمارهای موردنظر، در آن بررسی گردید. مقادیر فاکتور هدایت الکتریکی (EC) و نسبت جذب سدیم (SAR) هم در لایه سطحی (30-0) و هم در لایه تحتانی (60-30) مورد تجزیه و تحلیل اختلاف معنی داری در دو عمق سطحی و تحتانی وجود دارد و مقایسه میانگین ها به روش دانکن نشان داد که در لایه سطحی بیشترین مقدار EC و SAR مربوط به اراضی آبی تک کشتی می باشد و در لایه تحتانی نیز در مورد EC بیشترین مقدار مربوط به اراضی آبی تک کشتی و اراضی مرتعی و در مورد SAR نیز اراضی آبی بیشترین مقدار را دارا می باشد.

رابطه بین فرسایش بادی (که از شاخصه های مناطق بیابانی است) با ارزش زیست گاه های جانوری واقع در این مناطق، کمتر مورد توجه قرار گرفته و تاکنون به شکل علمی بررسی نشده است. اهمیت گونه ای جانوری منحصر به فرد و ارزشمند مناطق بیابانی و تشریح رابطه علمی بین میزان فرسایش بادی با وضعیت زیستگاه های مناطق بیابانی در استان خراسان، دلایل اصلی انجام این تحقیق بوده است. منطقه مورد مطالعه در محدوده شهرستان سرخس و در منتهی الیه شمال شرق ایران واقع شده است. تحقیق انجام شده شامل دو بخش اجرایی می باشد. بخش اول، برآورد فرسایش بادی براساس مدل IRIFR.E.A است که با مطالعه منطقه و تهیه و تدوین نقشه های ژئومرفولوژی، زمین شناسی، خاکشناسی، پوشش گیاهی و آمار هواشناسی صورت گرفته و نقشه همفرسا تهیه گردیده است. بخش دوم، تعیین تقریبی گزارشات معتبر و نتایج پرسشنامه از افراد محلی انجام گرفته است. بخش بعدی تحقیق تعیین ارزش تقریبی هریک از زیست گاه های منطقه براساس سه عامل متغیر غذا، آب و امنیت (تاثیرات انسانی) بوده است. تعیین همبستگی بین ارزش هریک از زیست گاه های جانوری با میزان متوسط فرسایش بادی در آن زیستگاه، آخرین بخش تحقیق می باشد. نتایج بدست آمده بیانگر آن است که بین مقدار رسوبات ناشی از فرسایش بادی در منطقه بیابانی مورد مطالعه و ارزش زیستگاه های واقع در آن، همبستگی معنی دار و معکوس (r = -0.93) وجود دارد. بدین معنی که عوامل موثر در افزایش میزان فرسایش بادی بر کیفیت زیست گاه های جانوری منطقه تأثیرگذار بوده و متناسب با اندازه خود از ارزش هر زیستگاه می کاهد.

این بررسی برمبنای آزمون های تحلیل روند (Trend analysis) که بر سری داده های بارندگیهای ماهانه، فصلی و سالانه ایستگاههای بوشهر، اصفهان، تهران، مشهد و جاسک طی دوره هیدرولوژی (116 ± 8) ساله، در دوره اقلیمی (2001-1877) اعمال شده به انجام رسیده است. پنج سری آماری مورد استفاده، در طی سال های مصادف با جنگ های جهانی اول و دوم متضمن چند سال خلا آماری همزمان می باشند که بازسازی مقادیر آن ها با استفاده از روش خود همبستگی (Auto-correlation) به تحقیق پیوسته است. آزمون همگنی سری های حاصل نشان می دهد که داده های جاسک ناهمگن و کاربرد آنها برای تحلیل روند مناسب نمی باشد. متقابلا چهار سری آماری دیگر قابل تحلیل هستند. پس از این مرحله، روش های روند یابی خطی در مجموعه ایستگاههای فوق برای سری های زمانی سالانه، فصلی و ماهانه به انجام رسیده است. و حالات و فراوانی وجود روند (Trend) مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهند که در مقیاس ماهانه حالاتی که بتواند وجود روند و یا تغییر اقلیم بارندگی را مستند سازد بسیار محدود و برای نتیجه گیری ناکافی است و در مقیاس سالانه آزمون های انجام شده هیچگونه مولفه تغییر اقلیم در روند زمانی کمی بارندگی را تایید نمی نمایند.

این تحقیق به منظور بررسی هدر رفت عناصر اصلی غذایی خاک و مواد آلی در پوشش های مختلف گیاهی براثر فرسایش آبی سطح خاک صورت گرفت. آزمایش در ایستگاه تحقیقات کشاورزی بختاجرد داراب انجام شد. چهار قطعه زمین با شیب متوسط 0.9 درصد برای سه گیاه زراعی عمده منطقه: گندم (در حالت سرپا)، پس ماند گیاه ذرت، پس ماند گیاه پنبه و تیمار شاهد در اواخر فروردین ماه 1381 در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار انتخاب شدند. کرت های فرسایشی با ابعاد 1.8×2 مترمربع جهت باران مصنوعی طراحی شدند. پیرامون کرت ها با کمک ورقه های فلزی مسدود و روانآب حاصل از باران مصنوعی به بشکه های جمع آوری روانآب و رسوب انتقال داده شدند. باران مصنوعی با شدت 75 میلی متر بر ساعت با دوره ی بازگشت 10 ساله از طریق باران ساز مصنوعی ایجاد شد. میزان روانآب و بار رسوب مربوط به بارش های با دوره های زمانی 15 و 30 دقیقه اندازه گیری شد. سپس میزان هدررفت عناصر غذایی N ،P ،K و ماده آلی در آزمایشگاه اندازه گیری شد. هدررفت پتاسیم در اثر بارش 30 دقیقه ای پوشش های گندم، پس ماند ذرت، پس ماند پنبه و زمین شاهد به ترتیب برابر با 0.67 ، 0.63، 1.37 و 0.41 گرم در مترمربع، هدررفت فسفر برابر با 0.002، 0.006، 0.007 و 0.005 گرم در مترمربع، هدررفت نیتروژن به ترتیب برابر با 0.15، 0.54، 0.84 و 0.66 گرم در مترمربع و بالاخره هدررفت ماده آلی دربارش 30 دقیقه ای به ترتیب برابر با 1.88 ، 5.77 ، 8.68 و 7.08 گرم در مترمربع اندازه گیری شد. هدررفت عناصر غذایی فسفر، نیتروژن و ماده آلی در زمین پنبه بیشترین مقدار و در زمین گندم کمترین مقدار و هدررفت پتاسیم در زمین پنبه بیشترین و در زمین شاهد کمترین مقدار اندازه گیری شد.

امروزه با افزایش تمایل به کشت خالص گیاهان، دامنه تنوع ژنتیکی در اکوسیستمهای کشاورزی کاهش یافته است. بعلاوه ارقام و واریته های اصلاح شده با تاریخ مصرف محدود رو به افزایش گذاشته است. علیرغم تعداد بسیار زیاد واریته های تجارتی که در طی چند دهه گذشته اصلاح شده اند در بسیاری از مناطق جهان، تولید محصولات زراعی بر کشت تعداد بسیار اندکی از واریته های زراعی استوار است. با وجود آنکه کشور ایران از غنای ژنتیکی بالایی برخوردار است و تنوع ژنوتیپها، نژادها و جمعیتهای گیاهان زراعی اندکی بخش عمده تولید هر محصول را به خود اختصاص می دهد. در این مقاله تنوع زیستی محصولات زراعی ایران در سطح واریته و با جمع آوری داده های لازم از 183 شهرستان واقع در 27 استان کشور آورده شده است. شاخصهای تنوع مکانی که شناخته شده ترین شکل تنوع زیستی در منابع اکولوژی می باشند نیز محاسبه شده است. در این رابطه غنای واریته ای، شاخص تشابه سورنسون، شاخص غنای مارگالف محاسبه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان داد که علیرغم تفاوت بین استانها، گندم و برنج بیشترین غنای واریته ای را در بین محصولات کشور دارد در حالیکه غنای واریته ای دانه های روغنی بسیار اندک است. از 34 واریته گندم زیرکشت در کشور، 10 واریته 84 درصد و 2 واریته 29 درصد از سطح زیرکشت را به خود اختصاص داده اند. در نتیجه تنوع مکانی واریته های زراعی بر مبنای شاخص شانون در مورد کلیه محصولات زراعی کشور پایین است و حتی برای گندم و برنج که بالاترین غنای واریته ای را دارند از 1.5 تا 1.7 تجاوز نمی کند.

مدلهای رگرسیونی مختلفی جهت تعیین آستانه خسارت اقتصادی وجود دارد. با انجام آزمایشی در سال زراعی 81-80 در منطقه شیروان و با کمک روش سوینتون، آستانه خسارت اقتصادی علفهای هرز موثر بر عملکرد گندم تعیین شد. داده های آزمایش از نمونه های تخریبی و غیرتخریبی و با استفاده از کوادراتی با ابعاد  50 cm ×50 cmبدست آمد. برای تعیین سهم رقابت درون و برون گونه ای در رقابت بین گندم و علفهای هرز، مدلهای رگرسیونی عکس وزن تک بوته  (1/W)و عکس لگاریتم طبیعی وزن تک بوته (1/LnW) برازش بهتری به داده ها نشان دادند. براساس این دو مدل، از میان علفهای هرز یولاف ایرانی، سلمه تره، شلغمی، شورخاردار، خاکشیر، هفت بند و شیرتیغک، تنها تاثیر منفی علفهای هرز یولاف ایرانی، شورخاردار و شلغمی بر عملکرد گندم معنی دار بود. بنابراین آستانه خسارت اقتصادی برای این سه علف هرز و به میزان 6.16 برحسب) TCL بار رقابتی کل) تعیین گردید که این میزان برابر 6.16 بوته یولاف ایرانی، 13.02 بوته شور خاردار و 27.80 بوته شلغمی در واحد سطح بود.

شهر سرعین بعنوان یکی از مناطق گردشگری و توریستی مهم ایران در استان اردبیل، جزو مناطق نیمه خشک کشور محسوب می شود. این شهر همچون سایر شهرها درگیر مشکلات مواد زاید جامد است برهمین اساس این تحقیق برای ارائه راهکارهای مدیریتی در زمینه دفع صحیح مواد زائد جامد سرعین انجام شده است. در این تحقیق از جمع آوری اطلاعات، تولید اطلاعات به روش نمونه برداری، مصاحبه و مراجعه حضوری و مشاهده استفاده گردید. آنالیز فیزیکی ترکیبات تشکیل دهنده زباله خانگی به مدت یک سال، در چهار فصل و ایام عید و در هر نوبت در چهار روز متوالی و با 4 نمونه در هر روز (با مجموع 80 نمونه در طول سال) انجام پذیرفت. براساس نتایج بدست آمده میزان زباله شهر سرعین به طور میانگین 16.8 تن در روز و چگالی آن 443.78 کیلوگرم بر مترمکعب می باشد. نتایج آنالیز فیزیکی نشان داد که ترکیبات زباله سرعین شامل 8.7% پلاستیک، 7.65% کاغذ و مقوا و کارتن، 2.78% فلزات، 48.90% پسماند غذائی، 3.77% منسوجات، 1.76% شیشه، 3.1% چوب و پسماند باغبانی و 22.87 سایر موارد (نخاله، خاکروبه و ...) می باشد. در نهایت با استفاده از تجزیه و تحلیل یافته ها، برای بهسازی و توسعه محل های دفن فعلی و مکان یابی دفن آتی و سیستم جمع آوری زباله شهر سرعین راهکارهای اجرائی پیشنهاد گردیده است.

بمنظور بررسی اثر تنش خشکی و محلول پاشی روی و منگنز بر تجمع پرولین و قندهای محلول کل و میزان کلروفیل براساس واحد  SPAD در گلرنگ، آزمایشی در سال های زراعی 81-1380 و 82-1381 در مزرعه ای واقع در 17 کیلومتری غرب شهر اصفهان و به صورت اسپیلیت فاکتوریل در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. عامل اصلی سطوح تنش خشکی در چهار سطح =S1) بدون قطع آبیاری،=S2  بدون قطع آبیاری در مرحله رویشی،=S3  محلول پاشی سولفات روی به میزان سه در هزار و =S4 محلول پاشی سولفات منگنز به میزان سه در هزار) و عامل رقم در سه سطح C1) = زرقان 279، =C2 ورامین 295 و (LRV 5151= C3 و مجموعا 144 کرت انتخاب شد. میزان پرولین آزاد و قندهای محلول برگ، کلروفیل برگ (اسپاد) و فلورسانس کلروفیل در اواسط مرحله تنش S2 اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که تنش خشکی موجب افزایش پرولین، قندهای محلول برگ و اسپاد گردید، اما اثری بر عملکرد فتوشیمیائی فتوسیستم fv/fm)2 )نداشت. میزان پرولین و قندهای محلول برگ تحت تأثیر اثر متقابل سه تیمار بکار رفته قرار گرفت. محلول پاشی منگنز و روی در شرایط بدون تنش تأثیری بر میزان پرولین و قندهای محلول در هیچکدام از ارقام نداشت. اما پرولین و قندهای محلول رقم C1 با محلول پاشی روی و منگنز در شرایط تنش افزایش یافت. تنش خشکی موجب افزایش اسپاد شد. و محلول پاشی روی و منگنز نیز اسپاد را طور معنی داری افزایش داد. به طور کلی رقم C1 با محلول پاشی روی و منگنز در شرایط تنش بیشترین میزان پرولین و قندهای محلول و همچنین اسپاد را تولید نمود. بنابراین با محلول پاشی عناصر کم مصرف روی و منگنز در هنگام بروز تنش خشکی می توان تحمل گلرنگ را به تنش خشکی افزایش داد.

تحلیل سنجه های فراوانی جریان کمینه روشی دقیق و علمی برای مطالعه خشکسالی هیدرولوژیک می باشد. جریان کمینه سالانه را معمولا بصورت کمترین جریان متوسط در چند روز پیاپی از قبیل 7، 15، 30 و 60 روزه در طول یک سال تعریف می کنند. بمنظور تعمیم تحلیل فروانی جریان کمینه در هر ایستگاه که فقط در همان محل اندازه گیری معتبر است، به مناطق فاقد آمار و یا دارای آمار کوتاه مدت از روشهای تحلیل منطقه ای استفاده می گردد. در این تحقیق ضمن محاسبه سریهای جریان کمینه سالانه با تداومهای 7، 15، 30 و 60 روزه، هشت تابع توزیع آماری بر داده ها برازش داده شد. سپس با استفاده از مقایسه میانگین مربعات خطای حاصل از برازش توزیعهای مختلف، توزیع لوگ پیرسون نوع سه بعنوان توزیع مناسب منطقه ای فروانی جریان کمینه معرفی گردید. شرط بکاربردن تحلیل منطقه ای، همگن بودن منطقه مورد مطالعه است. بنابراین همگنی منطقه به کمک آزمون تحلیل خوشه ای بررسی، و دو منطقه همگن شناخته شد. در مرحله بعد، امکان استفاده از روشهای رگرسیون چندگانه (بین جریان کمینه با دوره بازگشتهای خاص و ویژگیهای حوزه آبریز) و شاخص جریان کمینه برای تحلیلهای منطقه ای در مناطق همگن ارزیابی شد. نتایج حاصل نشان داد که روش رگرسیون چندگانه سنجه بهتری نسبت به روش شاخص جریان کمینه می باشد. نهایتا با استفاده از مدلهای رگرسیون چندگانه جریان کمینه با دوره بازگشتهای مختلف در مناطق همگن برآورد و نقشه های پهنه بندی جریان کمینه ترسیم گردید. آنالیز نقشه های هم مقدار جریان کمینه نشان داد که با افزایش دوره بازگشت، شدت خشکسالی زیادتر می شود، و حسب دوره بازگشتهای 2 و 10 ساله مناطق مستعد خشکسالی تعیین گردید و مشخص شد که نواحی مرکزی و شرقی حوضه خشکسالی شدیدتری را نسبت به سایر نقاط تجربه می نمایند. بنابراین در مطالعات منابع آب نیازمند توجه بیشتری می باشند.

مدلهای مکانیستی شبیه سازی گیاهان زراعی، رشد و نمو محصولات زراعی را براساس فرایندهای کنترل کننده آن نظیر آسیمیلاسیون CO2 تنفس و تاثیر شرایط محیطی روی آنها، شبیه سازی میکنند. هدف از انجام این تحقیق ارزیابی مدل CERES-Wheat در شبیه سازی پارامترهای مختلف رشد و نموی، از طریق مقایسه پارامترهای شبیه سازی شده با نتایج مزرعه ای و ارزیابی توانایی مدل در پیش بینی زمان وقوع مراحل مهم فنولوژیک بود. برنامه GENCALC به منظور تسهیل تعیین ضرایب ژنتیکی گیاهان زراعی، برای مدلهای بکاررفته در نرم افزار DSSAT v3.5 مشهد و بیرجند نشان می دهد که مجذور میانگین مربعات خطای گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیکی در هر دو آزمایش از آستانه قابل قبول برای دقت مدل، (10% مقادیر میانگین مشاهدات) کمتر بوده که نشان دهنده دقت مدل در پیش بینی مراحل فنولوژیکی است. از طرف دیگر مدل در شبیه سازی وزن ساقه و بیوماس موفق نبوده است. هرچند روند بیوماس در هر دو آزمایش بخوبی شبیه سازی شده است با این حال بین بیوماس شبیه سازی شده و مشاهده اختلاف نسبتا زیادی وجود دارد. به نظر می رسد عامل اصلی عدم شبیه سازی دقیق بیوماس در عدم تطابق معادلات بکار رفته در مدل CERES-Wheat برای شبیه سازی بیوماس، با شرایط تولید بیوماس در مزرعه بوده است.

تغییرات کاربری پوشش اراضی در اثر فعالیت های انسانی یکی از موضوعات مهم در برنامه ریزی های منطقه ای و توسعه ای می باشد. باتوجه به مزیت ها و قابلیت هایی که داده های ماهواره ای دارند، این تکنولوژی می تواند کمک شایانی به شناسایی و کشف این تغییرات بنماید. در این تحقیق که برمبنای روش تلفیق بصری و رقومی صورت گرفت اقدام به شناسایی مناطق تغییر یافته طی 23 سال و در 3 مقطع زمانی گردید. داده های رقومی مربوط به 3 سنجیده MSS به تاریخ 12 ژولای 1977، TM به تاریخ 7 سپتامبر 1988 و+ ETM به تاریخ 20 جولای 2000 ابتدا مورد تصحیحات اولیه قرار گرفته و زمین مرجع Georefence گردیدند. سپس با کمک عملیات صحرایی، نقشه ها و گزارشات موجود و روش های پردازش رقومی اقدام به شناسایی جداسازی و طبقه بندی کلاس ها گردید. در مرحله بعدی با استفاده از روشهای مختلف بازیابی تغییرات نظیر رویهم اندازی تصاویر، تفریق تصاویر، تقسیم تصاویر، تحلیل و آنالیز مولفه های اصلی و در نهایت روش مقایسه پس از طبقه بندی مناطق 74% تغییرات مربوط به بیابانزایی بوده که 68% آن بین سالهای 1988 تا 2000 میلادی بوده است. هرچند که ملاحظاتی مانند تغییرات قدرت تفکیک مکانی، تغییرات قدرت تفکیک تغییرات چشمگیر در منطقه بیانگر تغییراتی در مناطق مشرف به پلایا می باشد که جهت دستیابی به نتایج دقیق تر مطالعات بیشتری پیشنهاد می گردد.