بیابان
سال:1380 | دوره:6 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

یکی از مشکلات موجود در مطالعات منابع طبیعی، نداشتن یک روش مشخص و استاندارد می باشد، بطوریکه هر واحد اجرایی با توجه به شرایط موجود و ساختار کارشناسی آن، روشی را برای مطالعات تدوین نموده اند. بعنوان مثال آبخیزداری، مرتعداری و بیابانزدایی هر یک، تعاریف جداگانه را ارایه داده اند که در نهایت در اجرای طرحها، مشکلات عدیده ای ایجاد نموده است. هدف این تحقیق مقایسه دو روش ژئومرفولوژی و زیست محیطی برای مطالعه طرحهای منابع طبیعی می باشد. بدین منظور حوزه آبخیز بیدواز را در استان خراسان و در شهرستان اسفراین در نظر گرفته، دو روش مورد بررسی قرار گرفت. با روش زیست محیطی 190 واحد کاری بدست آمد (ضمنا از واحدهای کمتر از 25 هکتار صرفنظر شد). از آنجاییکه عملا در سطح 50000 هکتار تدوین 190 برنامه ریزی کاری فوق العاده مشکل است و از طرف دیگر اجرای آن برای کارشناسان عملا امکان پذیر نخواهد بود، بنابراین روش مزبور نمی تواند در مطالعات آبخیزداری، مرتعداری و بیابانزدایی قابل استفاده باشد ولی در مرحله شناسایی و بویژه در شناخت واحدهای زیست محیطی در سطح وسیع (استانی) می تواند قابل استفاده باشد و در زمان کوتاه، نتایج در حد شناسایی حاصل گرداند. بنابراین روش فوق در مطالعات محیط زیست می تواند جوابگوی نیازها باشد. از طرف دیگر با این روش نمی توان به چگونگی و وضعیت فرسایش خاک پی برد و از نظر کیفی و کمی آن را برآورد نمود و در مطالعات پوشش گیاهی نیز جوابگو نمی باشد. در روش ژئومرفولوژی در حوزه بیدواز، 32 واحد کاری (ژئومرفولوژی) بدست آمد. ضمن آنکه هزینه مطالعات در 32 واحد به مراتب کمتر از 190 واحد است برنامه ریزی در 32 واحد ساده تر و اجرای آن بمراتب با دقت بیشتری بوسیله کارشناسان انجام خواهد شد. از طرف دیگر بعضی از واحدها را با توجه به عوامل مشترک می توان در هم ادغام نموده و تعداد واحدهای برنامه ریزی را بمراتب تقلیل داد. با این روش به آسانی و با دقت بالایی می توان فرسایش خاک را از نظر کیفی و کمی مورد بررسی قرار داده و پوشش گیاهی را در هر واحد کاری با توجه به سایر عوامل فیزیکی از قبیل آب و خاک مطالعه و برنامه ریزی نمود.

آب یکی از مهمترین و اساسی ترین عوامل حیات است. با توجه به محدودیت منابع آب ایران، صرفه جویی در مصرف آب کاملا ضروری می باشد، با اعمال مدیریت صحیح و بکارگیری روش های پیشرفته از طریق حفظ و ذخیره رطوبت در خاک، بهبود نفوذپذیری آب در خاک و افزایش بازده آب مصرفی می توان گامی موثر در جهت بهره وری از منابع محدود آب برداشت. در این تحقیق کاربرد ماده اصلاحی روی اجزای تولید گیاه آفتابگردان، وضعیت پژمردگی گیاه و امکان ادامه حیات آن، بررسی شده است. برای این منظور، گیاه آفتابگردان در سه نوع خاک با بافت های مختلف و 5 سطح مختلف ماده اصلاحی در گلخانه و در گلدانهای پلاستیکی به ابعاد 21 ×19 سانتیمتر کشت گردید. کلیه عوامل ارزیابی در طول فصل رشد با تجزیه و تحلیل داده ها محاسبه شد. نتایج نشان داد که اضافه نمودن 0.05 درصد وزنی ماده اصلاحی به خاک ریز بافت و 0.1 درصد وزنی به خاک بافت متوسط و 0.3 درصد وزنی به خاک درشت بافت باعث افزایش وزن ماده خشک به میزان 45.2 ، 68.5 و 247 درصد نسبت به تیمار شاهد به ترتیب در خاکهای مورد نظر می گردد. مصرف مقادیر 0.05، 0.2، 0.3 درصد وزنی ماده اصلاحی به ترتیب در خاکهای ریز، متوسط و درشت بافت باعث افزایش سطح برگها به میزان 49.2، 33، 219 درصد نسبت به تیمار شاهد می گردد. همچنین کاربرد مقادی 0.05 ، 0.1 و 0.3 درصد وزنی ماده اصلاحی به ترتیب در خاکهای ریز، متوسط و درشت بافت باعث افزایش ارتفاع گیاه به میزان 21.7 و 9.8 و 91 درصد نسبت به تیمار شاهد می گردد. بعلاوه کاربرد این ماده باعث صرفه جویی در مصرف آب به ازا هر واحد ماده خشک تولیدی می گردد. بطوریکه با مصرف 0.05، 0.1و 0.3 درصد وزنی ماده اصلاحی به ترتیب در خاکهای ریز، متوسط و درشت بافت به میزان 30 و 43.2 و 67.4 درصد نسبت به تیمار شاهد در مقدار مصرف آب صرفه جویی میشود. اضافه نمودن ماده اصلاحی به خاک باعث گردید که امکان ادامه حیات گیاه با قطع بیداری با توجه به مقدار ماده اصلاحی به خاک باعث گردیده که امکان ادامه حیات گیاه با قطع آبیاری با توجه به مقدار مصرف ماده اصلاحی، در خاک ریز بافت بین 12.5-50 درصد، در خاک بافت متوسط بین 43-72 درصد و در خاک درشت بافت بین 22-155 درصد افزایش یابد. ملاحظه می شود که توانایی جذب و نگهداری رطوبت توسط این ماده در خاک سبک فوق العاده زیاد می باشد. نتایج نشان می دهد که با افزایش مقدار ماده اصلاحی تعداد آبیاری کاهش و دور آن افزایش می یابد. بطوریکه در خاک ریزبافت دور آبیاری در مقادیر 0.05 ، 0.1 ، 0.2 و 0.3 درصد وزنی ماده اصلاحی به ترتیب 29.5 ، 50 ، 81.8 و 127.3 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش، و در خاک بافت متوسط دور آبیاری به ترتیب 61.3 ، 83.8 ، 83.8 و 116 درصد و در خاک درشت بافت دور آبیاری به ترتیب 150 ، 185 ، 235 و 300 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش نشان می دهد.

مطالعه در منطقه میر محمد اهرم واقع در شهرستان تنگستان (استان بوشهر) که دارای تنوع نسبتا خوبی از تیپ های گیاهی بوده و نمونه ای از یک منطقه بیابانی ساحلی می باشد، انجام گردید. در این مطالعه فاکتورهای خاک شامل بافت خاک، هدایت الکتریکی، اسیدیته، درصد گچ، درصد ماده آلی، درصد آهک معادل، آنیونها و کاتیونهای محلول خاک در عمق های 0-30 ، 30-60 و 60-90 سانتی متر در اسفند ماه (بعد از بارندگی) و مرداد ماه (خشک ترین ماه سال) تعیین گردید. همچنین عمق سطح ایستابی آب زیرزمینی، تجزیه شیمیایی آب زیرزمینی، بررسی سیستم ریشه ای گونه های غالب تیپ های گیاهی موجود در منطقه و عوامل مربوط به پوشش گیاهی مورد بررسی قرار گرفت. در این بررسی کل تعداد گونه ها در رویشگاه به عنوان غنای گونه ای تعیین شد. بررسی رابطه بین غنای گونه ای با عامل شوری یا هدایت الکتریکی خاک (در مرداد ماه) رابطه رگرسیونی Sr=15.256 – 0.17EC را به همراه داشت. در این رابطه R2 برابر %57 برآورد شد. ضعیف ترین همبستگی بین اسیدیته و غنای گونه ای مشخص گردید. نتایج نشان داد رطوبت در خاکهای شور عامل بسیار مهمی در پراکنش گیاهان شور روی محسوب می شود و تغییرات بسیار کم توپوگرافی نقش مهمی در توزیع این جوامع بازی می کند. همچنین دوره های سیل گیری خاک در تعیین این جوامع موثر می باشد. به طور کلی نتایج این بررسی نشان داد که گیاهان شور روی شاخص مناسبی از خصوصیات خاک (مثلا شوری) می باشند.

در مناطق شمالی ایران انجام مطالعاتی که منجر به مدیریت صحیح، بهره برداری بهینه و احیای اراضی گردد ضرورت دارد. در برخی از مناطق حوزه بزرگ آبخیز هراز، اکوسیستم ویژه ای شکل گرفته که باعث ظهور سیمای متفاوتی از گیاهان گردیده است. در این مقاله بررسی علل ظهور اینگونه گیاهان که همه پسن (آهک پسند، گچ پسند و شور پسند) می باشند با انتخاب یکی از زیر حوزه های آبخیز هراز با نام حوزه آبخیز رزن انجام گرفته است. در این رابطه با انجام بررسیهای زمین شناسی، سنگ شناسی، ژئومرفولوژی، خاک شناسی، پوشش گیاهی، توپوگرافی و هواشناسی سعی در شناسایی این اکوسیستم ویژه شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که عامل اصلی ظهور گیاهان گچ، آهک و شورپسند در مرحله اول وضعیت کلی توپوگرافی منطقه و تاثیر آن بر روی فاکتورهای هواشناسی و اقلیم شناسی می باشد و در مرحله دوم عدم وجود خاک مناسب دخالت دارد. در این منطقه، وضعیت توپوگرافی مانع عبور ابرهای باران زا گشته و یا مسیر حرکت آنها را تغییر می دهد. بارندگی کم اهمیت در مناطق پست و پادگانه های آبرفتی رودخانه ای به علت عدم شستشوی املاح، در نهایت تراکم بیشتر املاح و کانیهای فرسایش یافته را موجب می شود. همین امر پوشش گیاهی خاصی را در این مناطق بوجود آورده است. این عوامل با ایجاد اقلیمهای محلی موجب ظهور اکوسیستم های خاصی در دره هراز و دره های چالوس، سفید رود و بعضی از مناطق دیگر شده است. منطقه مورد بررسی تحت عنوان حوزه آبخیز رزن دارای وسعتی برابر 14000 هکتار است که مختصات جغرافیایی آن 52 درجه و 8 دقیقه تا 52 درجه و 18 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 7 دقیقه تا 36 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی می باشد. محدوده مورد تحقیق از نظر تقسیم بندی سیاسی – اداری کشور جز بخش جنوبی شهرستان نور در استان مازندران می باشد.

بیشتر از 90 درصد نیاز روغن کشور ایران از طریق واردات از سایر کشورها تامین می گردد. یکی از مناطقی که سویا بخوبی با آنجا سازگاری یافته استان لرستان است. این آزمایش در مرکز تحقیقات کشاورزی خرم آباد انجام شد. در این آزمایش چهار رقم سویا، شامل هاک از گروه رسیدگی 2، بونوس و ویلیامز از گروه رسیدگی 3، و کلارک از گروه رسیدگی 4 در یک طرح آزمایشی بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار مقایسه شدند. آزمایش در سال 1373 و در زمانی انجام شد که گیاهانی مثل جو، باقلا و کلزا برداشت می شوند. همه ارقام مورد آزمایش از تیپ رشدی نامحدود بودند. نتایج نشان داد که: از نظر ارتفاع کلارک، ویلیامز و بونوس برتر از هاک بودند (%5). ارقام گروه 3 از نظر درصد پروتیین از گروههای 2 و 4 برتر بودند. تعداد غلاف در بوته ویلیامز، بونوس و هاک برتر از کلارک بود(%5) . عملکرد دانه ارقام مختلف معنی دار نبود. بر اساس نتایج این آزمایش و وضعیت اقلیمی منطقه و برداشت مکانیزه، ارقام گروه 3 بر دیگر گروههای برتری دارند.

تخریب خاک شامل شوری، فرسایش و آب گرفتگی از عوامل مهم بیابانی شدن محسوب می شوند. در این تحقیق، میزان کارایی داده های سنجیده TM ماهواره لندست در تاریخ 7 تیر ماه 1366 و سامانه های اطلاعات جغرافیایی برای مطالعه شوری خاک و پوشش گیاهی متاثر از شوری مورد ارزیابی قرار گرفت. منطقه مورد مطالعه بخشی از دشت قزوین واقع در حوزه رودخانه شور می باشد. ترکیب باندهای مناسب جهت طبقه بندی تصاویر با استفاده از روش های شاخص حد مطلوب، تجزیه و تحلیل نمودار دو بعدی داده ها و تجزیه مولفه های اصلی، انتخاب شدند. انتخاب مناطق تعلیمی بر اساس نوع، انبوهی پوشش گیاهی و درجه کلاس شوری خاک انتخاب گردیدند و سپس تصاویر ماهواره ای بر اساس 18 کلاس طیفی و با روش حداکثر احتمال، طبقه بندی شدند. 18 کلاس طیفی در سه کلاس اطلاعاتی ادغام گردید و نقشه پوشش گیاهی متاثر از شوری بدست آمد. به منظور بدست آوردن میزان همبستگی نقشه ها، اقدام به تلاقی نقشه طیفی و نقشه شوری خاک زمینی گردید. نقشه شوری خاک منطقه مورد مطالعه در سال 1363 تهیه گردید. در تهیه نقشه شوری خاک به روش معمول در ایران، شوری برای هر افق اندازه گیری و سپس درجه شوری به لایه های 0-50 ، 50-100 و 100-150 سانتیمتر، با احتساب میانگین وزنی ECe افق ها داده شد و آنگاه درجه بندی شوری لایه های خاک به درجه شوری نهایی نیمرخ خاک تبدیل گردید. نتایج نشان داد، نقشه طیفی حاصل از سنجش از دور دارای دقت حدود %86.4 است ولی میزان همبستگی نقشه طیفی شوری خاک با کلاسهای نقشه شوری میدانی حدود %60 استکه نسبتا پایین می باشد. دلیل این امر می تواند تفاوت در روش تهیه نقشه های مذکور و همچنین اثر برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک بر میزان بازتاب طیفی باشد.

گنبدهای نمکی ایران یکی از واحدهای مهم ژئومرفولوژی ساختمانی ایران هستند که متراکم ترین آنها در زون های چین خورده و گسیخته زاگرس و در حوزه خلیج فارس تشکیل شده اند که سرچشمه آنها حوضه نمکی سازند هرمز است که مربوط به اینفراکامبرین می باشد. گنبدهای نمکی در ایران مرکزی و در منطقه آذربایجان در اهر، میانه تبریز و خوی نیز بوجود آمده اند. گنبدهای نمکی در ایران مرکزی مربوط به نهشته های ائوسن و سازند قرمز زیرین و نیز قاعده سازند قرمز بالایی است. گنبدهای نمکی به وسیله رخنه توده های نمک در پوش سنگ رسوبی و رساندن خود به سطح زمین تشکیل شده اند که این عمل بر اثر چگالی کمتری که سنگ نمک از پوش سنگ خود دارد و نیز به دلیل نیروهای تکتونیکی و خاصیت ویسکوپلاستیکی نمک و یا بر اثر فشار وارده از رسوبات روی لایه های نمک به لایه های نمکی انجام می گیرد. در این راستا گنبدهای نمکی مجموعه ای در هم از سنگهای متفاوت رسوبی، ماگمایی و دگرگونی هستند. مقطع این اشکال در حالت کلی دایره ای یا نزدیک به دایره است که به صورت برآمدگیهای کروی یا بیضی شکل دیده می شوند و بر اثر فرسایش به اشکال گوناگون غیر هندسی دیده می شوند. یخچالهای نمکی و اشکال کارستی از پدیده های بسیار جالب در گنبدهای نمکی هستند. گنبدهای نمکی از عوامل مهم شوری منابع آب و خاک هستند. از طرف دیگر گنبدهای نمکی با وجود آوردن نفتگیرها و منابع گوگرد و نمک توجه زیادی را به خود جلب می کنند. به همین دلیل مطالعه و بررسی این واحد ژئومرفوژیک از اهمیت زیادی برخوردار است.

در این تحقیق و مقاله وضعیت فرسایش آبی در روی سازندهای مارنی از نظر ژئومرفولوژی، پوشش گیاهی و عوامل اقلیمی مطالعه گردید. مطالعات ژئومرفولوژیکی بر اساس نقشه های توپوگرافی 1:50000، عکسهای هوایی 1:50000، نقشه زمین شناسی 1:100000، نقشه شیب 1:50000 و بازدیدهای صحرایی صورت گرفت این مطالعات نشان داد که انواع فرسایش آبی از کمترین فرسایش (فرسایش سطحی) تا بیشترین آنها (بدلند یا هزار دره) در منطقه وجود دارد. مطالعات پوشش گیاهی در منطقه نیز نشان داد که پوشش گیاهی از تنوع کم و تراکم بسیار کم برخوردار است بطوریکه تنوع گونه گیاهی به بیش از ده گیاه نمی رسد و تراکم آن ها کمتر از 5 درصد است. برای مطالعات اقلیمی، داده های اقلیمی منطقه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و عواملی از جمله باران، دما و باد مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج حاصل از مطالعات ژئومرفولوژی – پوشش گیاهی و اقلیم نشان داد که تمام مرفولوژنز (شکل زایی) نواحی مارنی چه در گذشته و چه در حال، حاصل عمل باران و آبهای جاری می باشد و بیشترین تاثیر مربوط به بارندگیهای با شدت مربوط به تداومهای 15 تا 30 دقیقه ای در تمام دوره های بازگشت می باشد که بیشترین سیلابها را تولید می کند. همچنین مطالعات نشان داد که شکل گیری و شکل زدایی (مرفولوژنز) عمومی ناهمواریها مربوط به اقلیم گذشته که مرطوبتر از اقلیم کنونی بوده می باشد. زیرا حداکثر بارندگی متحمل 24 ساعته در منطقه برابر 121.2 میلی متر می باشد، و از طرفی تحول ناهمواریها در شرایط اقلیم کنونی در بیابانهای خشک بسیار کند عمل می کند و عوامل اقلیمی از جمله بارندگی و جریانهای سطحی فعلی، چهره گذشته ناهمواریها را پرداخت می کنند.

برای بررسی و تعیین میزان آب مصرفی سورگوم در انتهای دشت یزد، اردکان، دو رقم به نامهای اسپیدوفید و نوتروفید کشت گردید. روش آزمایش به کار گرفته در قالب کرتهای دو بار خرد شده بود و عوامل مورد مطالعه ضرایب طشتک تبخیر (0.4 و 0.6) بعنوان فاکتور اصلی و زمان آبیاری با دوره های 5 روزه و 9 روزه و همچنین دو رقم فوق الذکر بعنوان فاکتورهای فرعی مورد مطالعه قرار گرفت. شوری آب در محل اجرای طرح 2358 میکروموس بر سانتی متر بود و کیفیت خاک شور بوده و در رده آنتی سولها قرار داشت. راندمان آب مطابق عرف محل و %40 محاسبه گردید و ضریب گیاهی سورگوم بین 0.3 تا 1.1 محاسبه گردید. دبی آب مصرفی نیز توسط یک دستگاه، پارشال فلوم کنترل گردید. در طی دو مرحله برداشت محصول پارامترهایی نظیر درصد ظاهر شدن گل ها، تعداد برگ ها، تعداد پنجه، قطر ساقه، طول برگ، عرض برگ و در نهایت عملکرد مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد ضرایب 0.4 و 0.6 طشتک تبخیر تاثیری بر روی عملکرد محصول نداشت. دوره های آبیار 5 روزه و 9 روزه در سطح %5 بر روی عوامل فوق الذکر تاثیر معنی داری داشته و در مجموع این اثرات سبب کاهش عملکرد در دور آبیاری 9 روزه شده است. بطوریکه از مجموع عملکرد دو برداشت میزان تولید از 19.2 تن در هکتار در دور آبیاری 5 روزه به 14.5 تن در هکتار در شرایط آبیاری 9 روزه تنزل پیدا نمود. رقم نوتروفید با عملکرد 18.98 تن در هکتار در ردیف اول و رقم اسپیدوفید با 14.75 تن در هکتار در مرحله بعدی قرار گرفت. در رقم نوتروفید بهترین عملکرد در شرایط پنج روزه آبیاری (ضرایب 0.4 و 0.6) و در رقم اسپیدوفید با دور آبیاری پنج روزه و ضریب طشتک تبخیر 0.6 حاصل شد. به جهت صرفه جویی در مصرف آب و با توجه به عملکردها دور آبیاری پنج روزه با ضریب طشتک 0.4 برای منطقه توصیه می شود.