چکیده فارسی:نیشابور، یکی از چهار تختگاه خراسان بزرگ، و از شهرهای قدیمی ایران زمین بوده و در سده های نخستین اسلامی نیز دارای اهمیت سیاسی و فرهنگی بوده است. اهمیت این شهر به حدی بود که برخی از دولت ها آن را به عنوان پایتخت حکومت خود برگزیدند. جایگاه علمی و سیاسی نیشابور و عبور امام رضا (ع) از این شهر و بیان حدیث سلسله الذهب بر اهمیت آن در تاریخ افزوده است. نیشابور در قرن اول و دوم اسلامی جایگاه مهمی دارد. اما اهمیت این شهر تاریخی در دو قرن سوم و چهارم هجری دو چندان است. از این رو در این پژوهش تلاش شده است تا به اهمیت سیاسی نیشابور، وضع شهر نیشابور، مذهب، آداب و رسوم، زبان، کشاکش ها و درگیری ها، مدارس، اوضاع اقتصادی، و فرق مذهبی این شهر در قرن سوم و چهارم پرداخته شود.
چکیده عربی:إن مدینة نیشابور تعد واحدة من المراکز الأربعة فی خراسان الکبیرة، وهی إحدی المدن القدیمة فی إیران حیث کانت تتمتع بأهمیة سیاسیة وثقافیة فی القرون الهجریة الأولی إلی درجة أنها أصبحت عاصمة لبعض الحکومات. وما أضفی أهمیة علی تأریخ هذه المدینة مکانتها العلمیة والسیاسیة ومرور الإمام الرضا (علیه السلام) منها وإلقائه حدیث سلسلة الذهب فیها. ومن الجدیر بالذکر أنها کانت تحظی بأهمیة بالغة فی القرنین الأول والثانی الهجریین، وهذه الأهمیة تضاعفت فی القرنین الثالث والرابع، ومن هذا المنطلق قام الباحث فی هذه المقالة ببیان أهمیتها فی القرنین الثالث والرابع من النواحی التالیة: السیاسة، الأوضاع، الدین، التقالید والأعراف، اللغة، النزاعات، المدارس، الاقتصاد، الطوائف المذهبیة.